کتاب « یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ برگرفته از تفسیر نمونه» دربرگيرنده ١٨٠ پرسش و پاسخ اعتقادى و معرفتى برگرفته از تفسیر نمونه است که در زمینه های مختلف از جمله: خداشناسی، نبوت و امامت، معاد، عدل، قرآن، احکام و دیگر مبحث اعتقادی، قرآنی، معرفتی و تاریخی مطرح شده و به زیور طبع آراسته شده است.
انگیزۀ تألیف اثر
معظم له در بیان انگیزۀ تألیف کتاب اینگونه می نویسد: سؤال هميشه كليد گنجينه علوم و دانش هاى بشرى بوده است.افراد و ملت هايى كه كمتر سؤال مى كنند سهم كمترى از اين گنجينه بزرگ دارند.
اساسا سؤال كردن و پاسخ شنيدن حق هر انسانى است و كسى را نمى توان از اين حق منطقى محروم كرد.
قرآن مجيد به طور مكرر بر اين مطلب تأكيد نهاده كه از اهل علم و دانش سؤال كنيد آنچه را نمى دانيد فسئلوا أهل الذكر إن كنتم لا تعلمون*گستردگى اين دستور قرآنى نشان مى دهد كه اسلام هيچ حد و مرزى را براى سؤال كردن به رسميت نمى شناسد و به مسلمانان و حتى غير مسلمانان (چون روى سخن در آيه به غير مسلمانان است هر چند مفهوم آن عام است) اجازه مى دهد هر گونه سؤالى را در هر امرى از مسائل مختلف عقيدتى، اجتماعى، اخلاقى، سياسى و غير آنها دارند با آگاهان مطرح كنند.
بديهى است طرح سؤالات انحرافى به منظور تخريب اعتقادات و افكار سازنده يا ايجاد تشويش و تزلزل در افكار عمومى، يا جدال و مراء و لجاجت و تعصب از اين قاعده مستثنى است، چرا كه اينها در واقع سؤال نيست، برنامه هاى مخرب غير انسانى است در لباس سؤال.
به هر حال از آنجا كه قرآن مجيد يك دائرة المعارف بزرگ پيرامون معارف الهى و مسائل انسانى است در جاى جاى آن به تناسب آيات مختلف سؤالاتى مطرح است كه بسيارى از آنها در كتب مفسران پيشين چون محل ابتلا نبوده، بى جواب مانده است.
لذا هنگام نوشتن تفسير نمونه سعى كرديم تمام اين سؤالات را به ويژه آنچه مربوط به مسائل روز است مطرح كنيم و به طور دقيق به پاسخگويى از آن بپردازيم.
از آنجا كه اطلاع همگان مخصوصا جوانان عزيز تحصيل كرده از پاسخ اين سؤالات ضرورى به نظر مى رسيد از این رو با تلاش فراوان و به اتفاق جمعى از فضلاى محترم حوزه علميه ، سعى در جمع آورى اين سؤال و جواب ها از ٢٧ جلد تفسير نمونه و ١٠ جلد پيام قرآن و نظام بخشيدن به آنها نمودیم و در نتيجه يكصد و هشتاد سؤال و پاسخ مهم را گردآورى كرده، و الحق ذوق و سليقه را چاشنی تنظيم و تبويب آن قرار دادیم؛ اميد است اين مجموعه، دريچه هاى تازه اى به روى همگان مخصوصا جوانان عزيز مسلمان در مسائل اسلامى و قرآنى بگشايد و ذخيره يوم المعاد همه ما باشد.
هم چنین حجة الاسلام حسينى يكى از محققين اثر در پيشگفتار در بیان انگیزۀ تألیف این اثر می نویسد: علماى بزرگ شيعه در طول تاريخ تفاسير متعددى بر قرآن نگاشته اند؛ امّا جاى يك تفسير فارسى با مزاياى تفسیر نمونه، آن هم در اين برهه از زمان خالى بود، تفسيرى كه جنبۀ علمى و تحقيقاتى در آن به خوبى مراعات شده و براى خاصه و عامه علاقه مندان راهگشاست در آن به مسائلى زندگى ساز توجه خاصى شده و به تناسب عناوين مطرح در آيات بحث هاى فشرده اى آمده و از اصطلاحات پيچيده علمى اجتناب شده است، يكى ديگر از امتيازات تفسير اين است كه پاسخگوى پرسش ها و مسائل روز و حل ايرادها و سئوالات گوناگون در اصول و فروع دين و معارف اسلامى است، لذا با اجازه از معظم له درخواست كرديم تا اين پرسش ها و پاسخ هاى تفسير جداگانه جمع آورى و در اختيار عموم مردم قرار گيرد.
ساختار کلی اثر
سر فصل های اصلی کتاب « یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ برگرفته از تفسیر نمونه» عبارتند از:١. اصول دین،( خداشناسى، عدل الهى، پيامبران، قرآن، امامان، رستاخيز)، ٢.فروع دین،(نماز، روزه، خمس، زكات، حج، جهاد، حقوق زن در اسلام، فلسفه پاره اى از محرمات در اسلام)،٣. گوناگون.
ویژگی های کتاب در یک نگاه
از ويژگى هاى كتاب مى توان به موارد زير اشاره كرد.
١. گاهى پاسخ يك پرسش در چند جاى تفسیر نمونه مطرح گرديده است كه همه موارد را جمع آورى و با ارتباط و تناسب خاصّى در يك جا ذكر شده اند.
٢. در اين مجموعه از ذكر سئوالات تفسيرى كه در ارتباط با نكاتى مربوط به تفسير آيات مى باشد، خوددارى شده است، زيرا هدف، جمع آورى سئوالاتى بوده كه در جامعه دينى ما مطرح مى باشد نه نكات تفسيرى كه بايد با مطالعه كامل تفسير از آنها اطلاع پيدا كرد.
٣. اگرچه كار جمع آورى اين كتاب به ظاهر آسان به نظر مى رسد؛ امّا مراحل مختلف كار، اعم از مطالعه دورۀ تفسير استخراج پرسش ها و پاسخ ها، تنظيم و تلفيق موارد مكرّر آن فرصت بسيارى را طلب كرده است.
٤. از مجموع ١٨٠ پرسش و پاسخ، ١٤٣ مورد از تفسیر نمونه، ٣٥ مورد از تفسير موضوعى پيام قرآن، يك مورد از پيام امام(شرح نهج البلاغه معظم له) و يك مورد از كتاب آفريدگار جهان(مجموعه بحث هاى معظم له) مى باشد.
از ديگر ويژگى هاى بحث هاى كتاب به موارد زير مى توان اشاره كرد:
٥. استمداد از ادله عقلى و نقلى، آيات و روايات.
اقوال دانشمندان سائر علوم مخصوصا فلسفه، عرفان، فيزيك، زيست شناسى، واقعيات تاريخى، شواهد باستان شناسى، مطالعات روانى و اكتشافات روانكاوان، تجربيات شخصى، گواهى دانشمندان بزرگ غربى چون اگوست كنت، برتراندراسل، ويل دورانت، انيشتاين، پاسكال، ويليام جيمز، ماكس مولر در امور معرفتى و... نظريه هايى را ايراد كرده اند.
٦. استناد به رواياتى كه معصوم علیه السلام، جهت استنباط حكم عقلى و شرعى از براهين و مستقلات عقليه تمسك جسته اند.
٧. ارجاع به فطرت و عاطفه و عقل در هر جا كه نياز شده است.
٨. ايراد بحث هاى چند جانبه در مورد موضوعى و ارائه جواب هاى حلى و نقضى و توضيحات كامل پيرامون مطالب و مسائل مطرح شده است.
٩. اشاره به معانى لغوى و ادبى كه در فهم معارف دينى و معانى آيات و روايات مؤثر هستند.
١٠. اشاره به عقائد سائر فرق مثل اشاعره، معتزله، ماديون و... به حسب نياز بحث مورد نظر.
١١. ارائه مباحث به شكل منطقى و مبرهن با سير استدلالى بسيار زيبا و رسا و اجتناب از مباحث غير منطقى و تعصب آميز به طور مثال از صفحه ٣١٩ در ادلّه عقلى معاد به برهان حكمت، برهان عدل و برهان هدف استدلال شده است.
١٢. استفاده و استناد به كلام سائر مفسرين مثل علامه طباطبائى در الميزان، تفسير كبير فخر رازى، تفسير المنار، تفسير عياشى، نور الثقلين، تفسير آلوسى و...
١٣. آوردن احتمالات مختلف در يك مسأله كه ريشۀ اين احتمالات ممكن است، عقلى باشد يا نقلى و... و بررسى جداگانه هر يك از احتمالات.
١٤. استفاده از احكام عقلى در معارف عقلى و تفسير آيات، به طورى كه با هيچ دليل عقلى قطعى مخالف نباشد، چرا كه به حكم عقل تناقضى بين احكام عقلى و معارف دينى نيست.
١٥. در جواب ها به جاى پرداختن به بحث هاى كم حاصل، توجه مخصوصى به مسائلى كه در فهم دقيق مسائل مؤثر هستند شده است؛ مثل مباحث لغوى منطقى و...
١٦. به تناسب اهميت سئوال ها پاسخ آنها ذكر شده، در بعضى موارد به صورت مفصّل و گاهى مجمل، در عين حال جواب ها به گونه اى مطرح شده اند كه مسأله مبهمى با خواندن جواب در ذهن خواننده باقى نماند.
١٧. در عين سادگى و روان بودن مطالب، كتاب فراگير مسائل اجتماعى و علمى توأم با نيازها و مسائل روز است كه جوابگوى سئوال هاى عموم طبقات بخصوص قشر تحصيل كرده مى باشد.
فهرست أهم پرسش های کتاب
فهرست سئوال هاى كتاب؛ شامل مباحث اصول دين، فروع دين و بحثى با عنوان گوناگون است.
الف: از مهم ترين موضوع هاى اصول دين مى توان به اين موارد اشاره كرد:
خداشناسى كه شامل: چرا ذات پروردگار را نمى توان درك كرد؟، چگونه دين فطرى است؟ منظور از لقاء الله، وجه الله، ثار الله چيست؟ اسم اعظم و عرش خدا چيست؟ عالم ذر و تسبيح عمومى موجودات چگونه است. توسل به اولياء، مرتد فطرى.
عدل الهى شامل: آيا تفاوت هاى طبيعى در انسان ها با عدالت سازگار است؟ فلسفه مصيبت ها و گرفتارى هاى انسان چيست؟ علت آفرينش شيطان، خلود جهنميان در آتش.
پيامبران: رابطه خاتميت با سير تكامل انسان، سازگارى قوانين ثابت اسلام با نيازهاى متغيّر، تعداد پيامبران، معراج روحانى يا جسمانى، گناه آدم، آيا معجزه شق القمر از نظر علوم ممكن است؟ روح القدس كيست؟
قرآن: تحريف قرآن، معجزه بودن قرآن، منظور از حروف مقطّعه، محكم و متشابه.
امامت: آغاز بحث امامت، اهل بيت چه كسانى هستند، ولايت تكوينى و تشريعى، فلسفه انتظار رستاخيز.
ب: موضوع هاى فروع دين؛ شامل نماز، روزه، خمس، زكات، حج، جهاد، حقوق زن در اسلام، فلسفۀ پاره اى از محرمات در اسلام.
ج: موضوع هاى گوناگون: هدف آفرينش انسان، حقيقت جنّ توكل، جبر و اختيار، حقيقت رؤيا، چشم زدن، ذوالقرنين كيست؟، داستان فدك، مكاشفه و شهود قلبى رهبانيت، نسخ احكام، آسمان هاى هفتگانه، سحر، تقيّه، افسانه غرانيق.
ارجاع به منابع در پاورقی همراه با ارائۀ توضیحات
در پاورقى كتاب، به آدرس آيات، روايات، كتاب هايى كه از آنها مطلبى نقل شده، اشاره شده و نيز توضيحاتى كامل راجع به مسائلى كه نيازمند توضيح بيشترى بوده آمده است.
لیست أهم مصادر کتاب
در تدوين كتاب از مصادر زيادى استفاده شد، براى نمونه به موارد زير اشاره مى كنيم:
انيس الاعلام نوشته فخر الاسلام، تفسیر نمونه، تفسير فخر رازى، تفسير المنار، ميزان الحكمه، مسند احمد بن حنبل نهج البلاغه، بحار الانوار، مجمع البيان، غررالحكم، تفسير پيام قرآن، رساله اربع قواعد نوشته عبدالوهاب مؤسّس فرقه وهّابيان، كشف الارتياب، الهدية السّنيّه، وسائل الشيعه، تفسير عياشى، نور الثقلين شرايع الاسلام، مفردات راغب، حقوق زن در اسلام، اعجاز قرآن، داروينيسم، تفسير آلوسى كنز العمّال، در المنثور.
گفتنی است کتاب «یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ برگرفته از تفسیر نمونه»،با تألیف و تدوین آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدظله العالی و با همکاری جمعى از فضلاى حوزه علميه قم در سال ١٣٨٦ه ش در ٦٨٨ صفحه و در قطع وزيرى براى چهارمين بار در يك مجلد به زبان فارسى توسط انتشارات دار الكتب الاسلاميه به چاپ رسيده است که تا کنون چندین مرتبه تجدید چاپ شده و در اختیار شیفتگان و علاقمندان به معارف قرآن کریم قرار گرفته است.
