سیری درکتاب «تعزير و گستره آن» اثر ارزشمند حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی)

ضرورت پژوهش در تعزیر، وقتی دو چندان می شود که بدانیم در دنیای امروز، علیرغم پیشرفت های متعدد علمی، ظهور و بروز جرائم جدید در ساحت جوامع انسانی انکار ناپذیر و هر روز رو به افزایش است، به نحوی که بسیاری از بزهکاری های نوظهور را می توان تحت عنوان جرائم تعزیری قرار داد.
هم چنین علیرغم آنکه فقها از دوران هاى گذشته تا به امروز در مباحث مختلف فقهی، تحقیق و کاوش نموده و با نظریات دقیق خود درخت فقه و اجتهاد را تنومند و پر ثمر ساخته اند لیکن متأسفانه در مورد تعزیرات با همه اهمیتش کمتر تحقیق شده است.
وقوع این نقیصه از آن جهت است که حکومت در اختیار حکام ستمگر بوده و فقهاى شیعه در امور حکومتى دخالت نداشتند، لذا طرح مسائل تعزیرات و تحقیق و بیان جزئیات آن، امری بی فایده شمرده شده، در نتیجه به بیان کلیاتی از حدود در آثار فقهی بسنده شده است؛ چرا که تحقق عینى مسائل تعزیرات در قلمرو اختیارات حاکم است و عملاً به بسط ید امام و تشکیل نظام سیاسى براساس امامت بستگى دارد.
در این میان، از جمله پژوهش ها و تألیفات ارزشمند در زمینۀ تبیین حدود و قلمرو تعزیر در فضای پس از پیروزی انقلاب اسلامی،کتابی است با عنوان «تعزیر و گستره آن»، از حضرت آیتالله العظمی مکارم شیرازی که به نوبۀ خود، تحولی در بررسی فقهی حدود و قلمرو تعزیرات ایجاد کرده است؛ چرا که در آن به تجزيه و تحليل فقهى احكام مربوط به تعزيرات پرداخته شده و كيفيت اجراى تعزيرات توسط حكومت اسلامى تبيين گردیده است.
انگیزۀ تألیف
«تعزير و گستره آن»، حاصل تحقیق عمیق و گسترده معظم له، پیرامون یکی از اساسی ترین سوالات در مورد تعزیرات اسلامی (مجازات های اسلامی)؛ یعنی محدوده و گستره آن و جایگاه آن در مباحث قضايى است که در سال تحصیلی ١٣٧٣-١٣٧٤ هجری شمسی در مسجد اعظم قم در حضور هزاران نفر از فضلا و دانشمندان حوزه علمیه مطرح گردید و سپس به امر معظم له در سال ١٣٨٢ در قالب کتاب « تعزير و گستره آن» تنظیم گشت.
ساختار
کتاب از يك مقدمه و دوازده فصل تشکیل یافته، و در آن با رویکرد استدلالى به احاديث و اقوال استناد شده، و نحوه عملكرد دادگاه ها و تعيين مصاديق روشن تعزيرات اسلامى در عصر حاضر مورد بررسی قرار گرفته است.
عناوین فصول دوازده گانۀ کتاب «تعزیر و گسترۀآن» عبارتند از:
١. تعزير در نگاه لغت‏شناسان‏ ٢. تعزير از ديدگاه فقهاى بزرگ ٣. نقاط اختلاف تعزير با حدود اسلامى‏ ٤. دايره تعزير، يا گناهانى كه مشمول تعزير است‏ ٥. تعزير منحصر به ضرب نيست! ٦. مقدار تعزير و معنى تخيير حاكم شرع‏ ٧. طرق اثبات موضوع تعزير ٨. محدوده عفو حاكم شرع در تعزيرات‏ ٩. آيا آخرين مرحله تعزير اعدام است؟ ١٠. فلسفه تعزيرات‏ ١١. تأديب كودكان و نوجوانان‏ ١٢. پاسخ به پرسش ها.
گزارش محتوایی اثر
معنای تعزیر
مولّف در فراز ابتدایی اثر، معنای تعزیر را بر مبنای ديدگاه هاى لغویون از جمله راغب اصفهانى، ابن منظور اندلسى، ابن اثير، ابوعبدالرحمن الخليل، ابن حمّاد الجوهرى، ابن فارس، علامه فيروزآبادى، علامه طريحى و علامه مصطفوى مورد بررسی قرار داده، سپس معنای تعزیر را از منظر قرآنی، تحليل كرده است.
مولّف در در تبیین مفهوم تعزیر اینگونه می نویسد: منظور از تعزير در اين مباحث، معانى منفى آن است، به عبارت ديگر، كلمه مذكور در نزد فقها در معانى منفى آن، یعنی منع، تأديب، ضرب، لوم و سرزنش، كه جامع آنها منع است. به كار مى‏رود، در واقع هر كارى كه مجرم را از جرم بازدارد تعزير ناميده مى‏شود.
مفهوم تعزیر از دیدگاه فقهای شیعه
نویسنده، از دیدگاه فقهاى بزرگ شيعه مانند شيخ طوسى، ابن زهره، ابن ادريس، محقق حلّى، فاضل اصفهانى، صاحب جواهر، صاحب رياض، شهيد ثانى، ابن قدامه و جزيرى به مفهوم لغوى و اصطلاحى تعزير پرداخته و تفاوت های تعزير را با حدود اسلامى بررسى نموده و به این نتیجه رهنمون شده که تعزير در «لغت» و «شريعت اسلام» اعمّ از تنبيه و مجازات بدنى است، و شامل هر گونه گفتار يا كردارى است كه مجرم را از جرمش بازدارد.
گسترۀ تعزیر
مولّف در ادامه درصدد برآمده است تا به دو پرسش« قلمرو تعزیر تا کجاست و آیا حاکم می تواند برای هر گناهی از تعزیر استفاده کند؟» پاسخ دهد.
لذا حدود و قلمرو بزهکاری های مشمول تعزیر را بررسی کرده، و دلایل لزوم تعزیر، بر مبنای عموم ادله امر به معروف و نهى از منكر و روايات عام و استقراء نصوص خاصه، تبیین کرده است.
نویسنده هم چنین دلايل صاحب جواهر مبنی بر انحصار تعزير به گناهان كبيره و نیز ادله فقهى ابن زهره و پيروانش بر گستره دامنه تعزير را بررسى کرده و در نهایت از قرآن مجید و روایات و اجماع فقهاى اسلام، و ضرورت اجراى حدود و تعزيرات در صورت ترك واجبات و انجام محرّمات را نتیجه گرفته و می نویسد؛ تعزير براى هر نوع گناهى واجب است، چه گناه كبيره و چه صغيره، چه حكم اوّلى باشد، و چه حكم ثانوى؛ و حتّى حكم حكومتى.
دلایل عدم انحصار تعزیر در تازیانه
آراء و نظرات لغویون و برخی از فقها، بر این مسأله استوار است که تعزیر اگرچه در لغت به معنای تادیب است ولی در شرع به معنای «ضرب تازیانه» است.
در این بین، مولّف با استفاده از ادله شرعی و روايات و قرائن ديگر، دلایل عدم انحصار تعزیر در تازیانه و ضرب را مورد نظر قرار داده و با استفاده از قراين هفت‏گانه‏، تعزير را به هر گونه مجازاتى اعمّ از بدنى و غير آن تفسير کرده است.
كلمات اهل لغت‏، كلمات فقهاى شيعه و اهل سنّت‏،رواياتى كه از تعزير تعبير به عقوبت كرده است‏، رواياتى كه از تعزير تعبير به تأديب كرده است‏، رواياتى كه تعزيرات غير بدنى را مطرح كرده است، تمسّك به قياس منصوص العلّة و عناوين ثانويّه،‏ قرائن هفتگانه ای است که نویسنده با آن قرائن، اثبات می کند تعزير فقط منحصر به ضرب و تازیانه نیست، بلکه هر آن چیزی که به نحوی عقوبت عمل را در بر گیرد، در قلمرو تعزیر قابل تعریف است، لذا موارد غيرضرب كه به نحوى عقوبت عمل حساب مىشوند نيز مشمول تعزير مىباشد.
مقدار تعزیر
در ادامه نویسنده مقدار تعزیر را با بهره گیری از سخنان فقها و نظرات دهگانۀ آنان و استنادات روايى ، ارائه کرده و معناى تخيير حاكم شرع و محدوده آن را مورد واکاوی قرار داده است.
طرق اثبات تعزیر
در شریعت اسلامی درباره کمّیّت اقرار مثبِت جرایم، دیدگاه های مختلفی ابراز شده است. برخی، اصل را بر کفایت یک بار اقرار برای اثبات جرم قرار داده و استثنائاتی را بر آن برشمردهاند، اما گروهی اثبات جرایم را عموماً در گرو تکرار اقرار دانسته و اصل را بر تکرار اقرار نهاده اند.
مولّف نیز با طرح و بررسی نظرات فقهی صاحب جواهر، ابن ادریس و شهید ثانی به عنوان موافقان تکرار اقرار در اثبات تعزیر از یک سو، و طرح آرای فقهی آیت الله خویی و صاحب ریاض به عنوان موافقان کفایت یک بار اقرار برای اثبات تعزیر، بر لزوم تکرار و تعدد اقرار ،برای اثبات تعزیر تأکید می ورزد.
محدوده عفو حاکم شرع درتعزیرات
هم چنین در این اثر، محدودۀ عفو حاکم شرع در حدود و تعزیرات، با استناد به دلایل فقها مورد بررسی قرار گرفته است.
هم چنین مولّف به اقوال و دلایل قائلین به تفصیل و عدم تفصیل میان حقوق الله و حقوق الناس پرداخته و در نهایت محدودۀ عفو را برای حاکم شرع در حق الله و حق الناس اثبات کرده و می نویسد؛ در تعزيرات، حاكم شرع مطلقا حقّ عفو و بخشش دارد، البتّه مشروط به اين كه مصلحت چنين اقتضا كند.
منع مجازات اعدام تعزیری در فقه امامیّه
در ادامه نویسنذه به بررسی و تحلیل مجازات اعدام تعزیری از منظر فقه شیعه و تحلیل موضوع جواز یا عدم جواز شرعی و فقهی آن پرداخته است.
معظم له به این پرسش که «آيا آخرين مرحله تعزير اعدام است؟»، به دلیل تقابل مجازات اعدام تعزیری با مانع شرعی، و نقض غرض اصلی شارع از جعل و تشریع تعزیرات، به عدم جواز در صورت تكرار جرائم تعزيرى حکم نموده، مگر در مواردى كه روايت خاص معتبرى وجود داشته باشد، كه باید مطابق آن عمل كرد.
فلسفۀ تعزیر
احکام تابع مصالح و مفاسد یعنی دارای فلسفه و حکمت اند. احکام، مخصوصاً در بخش جزائیات و بویژه حدود و تعزیرات نیز، دارای فلسفه و حکمت بوده و برای ما قابل درک و فهم است؛ لذا مولّف بیش از هر چیز با کمک تحلیل عقلی، بخشی از این فلسفه و حکمت ها را بیان کرده است .
مولف در بخشی از کتاب، در موضوع اجرا و یا تعطیل حدود شرعی در عصر غیبت امام معصوم (علیه السلام) به فلسفۀ تعزیر در عصر غیبت اشاره کرده و می نویسد: فلسفه حدود و تعزيرات همان ضمانت اجرايى احكام الهى است، و از اين مطلب، بطلان عقيده كسانى كه معتقدند حدود و تعزيرات در عصر غيبت امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف بايد تعطيل شود، روشن مى‏گردد. چرا كه لازمه اين سخن بروز هرج و مرج و مفاسد گوناگون در جامعه اسلامى است‏.
بررسی فقهی حدود و ثغور تنبيه ، تعزير و تاديب کودک
در ادامه مولّف مشروعيّت و چگونگى تأديب كودكان و نوجوانان را تحت محورهاى چهارگانه، «مشروعيّت تأديب كودكان و نوجوانان، مقدار و چگونگى تأديب، تعیین کیستی مجرى تأديب كودكان و نوجوانان و لزوم حمایت از حقوق کودکان تحت تأدیب»، مورد بحث و بررسی قرار داده است.
پاسخ به پرسش ها
فراز پایانی کتاب، به مسائلی از قبیل، ملاك اصلى تعزيرات در حكومت اسلامى، جرائم و بزهکاری های دارای تعزیر، مقدار تعزير، عوامل تخفيف يا تشديد مجازات ها، مجرى تعزير، تأديب، فلسفه مجازات‏، تداخل مجازات هاى تعزيرى‏و جريان قاعده درء در تعزيرات‏ پرداخته و در قالب پرسش و پاسخ به مخاطبان ارائه شده است.
لازم به ذکر است اين كتاب نفیس که دارای كتابنامه اى به صورت زيرنويس و فهرستى تفصيلى در ابتداى كتاب است، توسط ابوالقاسم علياننژادی تدوين شده و براى نخستين بار توسط مدرسه علميه امام على بن ابىطالب(علیه السلام)، در سال ١٣٨٣ش، در یک جلد، در ١٧٩صفحه، به زیور طبع آراسته شده و تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.