اهمیت پرداخت زکات فطره از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله)

زكات‏ از عبادات مالى اسلام است، و با شرايط خاصّى واجب مى ‏شود. در اهميّت‏ زكات همين بس كه خداوند متعال در نزديك به سى آيه قرآن، پس از دستور به نماز، سفارش به زكات مى‏ كند، گويى رابطه‏ اى عميق بين نماز و زكات است، به گونه ‏اى كه نماز بى زكات، نماز مقبولى نخواهد بود.^[1]

روايات فراوانى نيز در مورد زكات وجود دارد، از جمله در روايتى مى‏خوانيم كه: «مانع زكات و شخصى كه زكات بر او واجب شده و نمى ‏پردازد مسلمان از دنيا نمى‏رود!».^[2]

زكات موارد معيّنى دارد،[3] يكى از اقسام آن، زکات فطره است،[4] و هر سال يك مرتبه در روز عيد فطر پرداخت‏ مى ‏شود.[5]

در آموزه های اسلامی دربارۀ زکات فطره دستورات و تعابیری بیان شده است که از اهمیت این دستور اسلامی حکایت دارد[6] [که در این نگاشته مورد اشاره قرار می گیرد].

زکات فطره، فریضه ای برای همگان

پرداختن زكات ‏ و مانند آن در اسلام‏ نوعى عبادت است و در عبادت قصد قربت لازم است؛[7] لذا در زكات‏ فطره‏ مانند زكات مال، قصد قربت لازم است، يعنى بايد براى اطاعت فرمان خدا زكات فطره بدهند.[8]

از سوی دیگر باید دانست زکات فطره چه بر کسانی که روزه می گیرند و چه کسانی که معذورند و یا عمداً روزه نمی گیرند، واجب است، یعنی تنها ویژه روزه داران نیست؛[9] بلکه بر هر انسان بالغ و عاقل و متمكنى لازم است كه در عيد فطر از طرف خود و تمام‏ كسانى‏ كه‏ نفقه‏ او را مى ‏خورند، اعم از كوچك و بزرگ، بپردازند.[10]

فطريه، زكات سلامتي بدن

زکات فطره به «زكات بدن‏» و « حیات انسان»[11] تعبير شده است. و این مویّد روايتی است که می گوید: «خداوند براى هر جزيى از اجزاى موجودات زكات‏ واجب كرده است حتّى براى هر موى بدن‏ و هر لحظه زندگى».[12]

لذا فطریه به عنوان «زکات الابدان»، جسم و جان انسان را در یک سال در برابر حوادث خطرناک به ویژه در برابر خطر مرگ ناگهانی بیمه می کند.[13]

در این زمینه از امام صادق(علیه السلام) این چنین آمده است: «عَنْ مُعَتِّبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: اذْهَبْ فَأَعْطِ عَنْ عِیَالِنَا الْفِطْرَةَ ـ وَ عَنِ الرَّقِیقِ وَ اجْمَعْهُمْ وَ لَا تَدَعْ مِنْهُمْ أَحَداً ـ فَإِنَّکَ إِنْ تَرَکْتَ مِنْهُمْ إِنْسَاناً تَخَوَّفْتُ عَلَیْهِ الْفَوْتَ ـ قُلْتُ وَ مَا الْفَوْتُ قَالَ الْمَوْتُ؛ امام صادق به من فرمود از جانب اهل و عیالت زکات فطره را ادا کن و همه را در نظر بگیر و از آن ها کسی را فراموش نکن چرا که اگر فردی از آن ها را ترک کنی من بر فوت او خوف دارم. راوی می‌گوید عرض کردم منظور از فوت چیست؟ حضرت فرمود: مرگ».[14]

پرداخت فطریه؛ شرط قبولي روزه ماه رمضان

در اسلام مسأله زكات از اهميت خاصى برخوردار است، تا آنجا كه در رديف مهم ترين عبادات قرار گرفته، و حتى شرط قبولى نماز شمرده شده است![15]

در این میان زكات‏ فطره، واجب مؤكّد است و شرط قبولى‏ روزه ماه رمضان است، و خداوند نيز در قرآن آن را مقدّم بر نماز (عيد) شمرده است و مى‏فرمايد: ««قَدْ افْلَحَ مَنْ تَزَكّى‏ وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلّى‏؛ به يقين آن كس كه زكات دهد و ياد پروردگارش را كند سپس نماز بخواند، رستگار است!».^[16]

در روایتی از امام صادق(علیه اسلام) اینگونه آمده است: «إنّ مِن تَمامِ الصَّومِ إعطاءَ الزَّكاةِ ـ يعني الفِطرَةَ ـ كما أنَّ الصَّلاةَ على النبِيّ صلى الله عليه و آله مِن تَمامِ الصّلاةِ ، لأنّه مَن صامَ و لَم يُؤَدِّ الزَّكاةَ فلا صَومَ لَهُ إذا تَرَكَها مُتَعَمِّدا؛ تماميت روزه ، به دادن زكات (فطريه) است ، همچنان كه تماميت نماز به صلوات بر پيامبر صلى الله عليه و آله مى باشد ؛ زيرا اگر كسى روزه بگيرد و زكات فطره را عمدا ندهد از روزه بى بهره است».[17]

لذا رستگاری در رمضان مال کسانی است که زکات فطره را می پردزاند سپس تکبیر ها را می گویند و نماز عید را می خوانند، در واقع اینها صاحبان رستگاری اند.[18]

زکات فطره، گامی موثر در فقر زدایی

زكات‏ بعد از نماز مهم‏ ترين برنامه اسلام‏ است؛ در نماز سخن از رابطه با خالق است و در زكات، رابطه با خلق خدا. در واقع صدق و راستى انسان در موضوع رابطه با خالق، هنگامى ثابت مى‏شود كه رابطه او با خلق قوى باشد؛ از مشكلات آنان باخبر گردد؛ در حلّ آن بكوشد؛ نسبت به دردمندان و بى‏نوايان و محرومان هم دردى نشان دهد و تا آنجا كه در توان دارد به كمك آنها بشتابد كه روشن‏ ترين مظهر آن پرداخت زكات است.[19] چرا که اسلام مى گوید در جامعه اسلامى نباید حتى یک فقیر وجود داشته باشد.[20]

لذا درروایتی آمده كه اگر مردم زكات اموالشان را بدهند، فقيرى در سراسر جهان اسلام‏ پيدا نخواهد شد. همان ‏گونه كه در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى ‏خوانيم: «وَلَوْ أَنَّ النَّاسَ أَدَّوْا زَكَاةَ أَمْوَالِهِمْ مَا بَقِيَ مُسْلِمٌ فَقِيراً مُحْتَاجاً».[21]

امام(عليه السلام) به يكى از اصول مهم اسلام در اين كلام نورانى اشاره كرده و بيان مى‏كند كه نظام اقتصادى اسلام نظامى بسيار حساب ‏شده است به‏گونه‏اى كه اگر مطابق آن رفتار شود در سراسر كشور اسلام فقير و نيازمندى باقى نخواهد ماند.[22]

روايات فراوانى نيز اين معنا را تأييد مى‏كند و در آن‏ها تصريح شده كه آنچه به عنوان زكات‏ در اسلام‏ فرض شده دقيقاً به‏اندازه نياز فقراست، به‏گونه‏اى كه اگر همه اغنيا به وظيفه دينى خود در باب زكات عمل كنند فقيرى باقى نخواهد ماند.[23]

اینگونه است که اسلام‏ براى كم كردن فاصله طبقاتى در ميان مسلمين[24] [با] الزام تكاليف مالى، كمك ها را به اشكال مختلف از جمله زكات‏ واجب[25] و پرداخت فطريه‏ توصيه كرده است.[26]

زكات فطره‏ در حقيقت يك نوع ماليات سرانه است كه به ‏نفع فقرا گرفته مى‏شود، مسلمانان پس از يك ماه روزه داشتن كه آن خود درسى از نوع دوستى و توجه به حال مستمندان اجتماع است، يك قدم عملى در اين راه برداشته و تقريباً مقدار خوراك يكى دو روز خود را به مستمندان مى‏دهند، اين كار گرچه به ظاهر كوچك است ولى اگر يك حساب دقيق درباره كسانى كه تمكن مالى براى پرداخت زكات فطره‏ دارند بنماييم خواهيم ديد كه مقدار قابل توجهى از نيازمنديهاى محرومان اجتماع در صورت عمل به اين دستور تأمين خواهد شد.[27]

اين فرهنگ پر بار اسلامى سبب شده است كه در جوامع اسلامى كمك هاى مردمى به صورت گسترده‏اى انجام گيرد، و بسيارى از نيازمندان تحت عنوان‏ «اعياد مذهبی» و عناوین دیگر زيرپوشش اين كمكها قرار گيرند.[28] اين اموال روى هم رفته، رقم مهمّى را تشكيل ‏دهد، و نقش مؤثّرى در مبارزه با فقر و كم كردن فاصله طبقاتى ایفا می کند.[29]

سخن آخر: (سلامت روان در پرتو التزام به پرداخت زکات فطره است)

«زكات‏» در اسلام‏ از جايگاه بسيار ممتازى برخوردار است. قرآن كريم كراراً از موضوع زكات و لزوم توجه به آن سخن به ميان آورده و آن را عامل تطهير و پاك ‏سازى روح و جان انسان ها معرفى كرده است؛[30]پاك ‏سازى روح‏ و جان از حبّ دنيا و مال پرستى و وسيله بسيار مؤثّرى براى قرب الهى.[31]چرا كه زكات، رذائلى همچون بخل و دنياپرستى و حرص و آز را از روح‏، زائل مى كند، و نهال نوع دوستى و سخاوت و حمايت از مستضعفان را در سرزمين دل پرورش مى دهد.[32]

[براساس تفسیری] همين معنى در سوره‏ «اعلى» ديده مى‏ شود، مى ‏فرمايد: «قَدْ افْلَحَ‏ مَنْ‏ تَزَكَّى‏- وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلىَّ؛[33] به يقين كسى كه پاكى جست (و خود را تزكيه كرد)، رستگار شد. و (آن كه) نام پروردگارش را ياد كرد، سپس نماز خواند».[34]  

[طبق این تفسیر] منظور از «تزكيه»؛ «زكات فطره‏» در روز عيد فطر است كه نخست بايد زكات را پرداخت و بعد نماز عيد را بجا آورد، چنان كه در روايات متعددى از امام صادق(علیه السلام) اين معنى نقل شده است‏[35] همين معنى در منابع اهل سنت از امير مؤمنان على(علیه السلام) روايت شده‏ است.[36]

بعضى تصوّر مى كنند كه كمك ها و انفاق ها تنها براى مستمندان مفيد است، در حالى كه چنين نيست، و سود آن براى انفاق كننده بيشتر است؛ زيرا اين كار قلبش را نورانى، بخلش ‏را ريشه كن، فضايل ‏اخلاقيش را افزون، و رذائل ‏اخلاقيش ‏را نابود مى كند.[37]

لذا پرداخت زکات فطره هم پاكسازى روح از آلودگى شرك، و هم پاكسازى نفس از اخلاق رذيله، و هم پاكسازى عمل از محرمات و هرگونه ريا، و هم پاكسازى مال و جان را شامل مى ‏شود.^[38]

هم چنین جمع آوری نذورات، كفّارات، صدقات و فطريه‏ و رساندن آن به مستحقان، روح عداوت و خصومت و حسادت و بى اعتمادى زكات دهنده و زكات گيرنده را تبديل به اعتماد، صفا و صميميت، تعاون، همكارى و ايثار مى گرداند و در واقع مردم را از تجارت دنيوى به تجارت اخروى صعود مى ‏دهد.[39]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:

1. بیانات معظم له

2. پيام امام امير المومنين عليه السلام

3. اسلام در یک نگاه