کتاب«آيات ولايت در قرآن»، تأليف حضرت آیت‌الله العظمی مكارم شيرازى(مدظله) است که در موضوع آيات مرتبط با ولايت و امامت، فضائل اهل بیت(ع) و فضائل مخصوص حضرت علی(ع) به رشتۀ تحریر در آمده است.
انگیزۀ تألیف
سال 1379 به نام مبارك حضرت اميرالمؤمنين (ع) نامگذارى شده بود، چرا كه اول سال و آخر سال مصادف با عيد غديرخم بود، لذا بسيار مناسب بود كه علاقمندان و و شیفتگان آن حضرت(ع)، برنامه های وسیع و گسترده ای براى شناسايى بيشتر فضائل ، كمالات، سيره، سخنان، مديريت، اخلاق و سائر شئونات آن حضرت در آن سال داشته باشند.
در این میان حضرت آیت‌الله العظمی مكارم شيرازى در ماه مبارك رمضان طبق سنت سال‌هاى قبل در ارائۀ مباحث تفسيرى، به خاطر تناسب با سال اميرالمؤمنين (ع) بحث تفسير آيات ولايت را آغاز کردند كه به نوعی هم بحث تفسيرى و هم موضوع ولایت امیر مومنان(ع) را در خود جای داده بود.
لذا اين مطالب و مباحث ارزشمند و ارزنده توسط محقق و پژوهشگر علمی آن اثر ، تجمیع شده و پس از تحقيق كافى پيرامون مأخذ و منابع آن و شرح بيشتر بعضى مطالب كه به صورت مختصر بيان شده و ويراستارى مربوط به تبديل بيان به قلم، به زيور چاپ آراسته شد.
ابوالقاسم علیان نژادی، در مقدمه این کتاب درباره اهداف، تهیه و چاپ این اثر می نویسد: «شاید تصور شود که با وجود جلد نهم پیام قرآن که پیرامون امامت و ولایت در قرآن مجید است و نیز تفسیر نمونه که در ذیل آیات ولایت بحث های نسبتاً مفصلی مطرح شده، چه نیازی به نشر این مباحث می باشد؟
ولی با توجه به اینکه بحث های مطرح شده در این کتاب مفصل تر و مشروح تر از آنچه در دو کتاب فوق می باشد و از سوی دیگر، جنبه کاربردی آن و پیام های مهمی که از آیات مذکور برداشت شده و در این کتاب آمده بدون شک مورد نیاز جامعه امروزی است، هم چنین مطالبی جدید در این کتاب مطرح شده که در دو کتاب ارزشمند فوق وجود ندارد، لذا ضرورت نشر مباحث مذکور در قالب مستقل با عنوان کتاب «آیات ولایت در قرآن» را دو چندان نمود.»
ساختار و محتوای کتاب در یک نگاه
اين اثر ارزشمند ؛ در سه فصل دسته‌بندى و ارائه شده است:
فصل اول:آيات خلافت و زعامت مسلمين
فصل دوم آيات فضائل اهل بيت عليهم السلام
فصل سوم: آيات فضائل مخصوص حضرت على (ع).
این اثر گرانسنگ در فصل اول به آیات خلافت و زعامت مسلمین هم چون آيه تبليغ، آيه اكمال دين، آيه ولايت، آيه اولى الامر آيه صادقين اشاره دارد و درباره هرکدام از این آیات، شرح مفصلی را ارائه می کند.
فصل دوم این اثر، نقدو بررسی آیاتی است که فضائل اهل بیت(ع) را بر شمرده اند، آیاتی نظیر آیۀ تطهیر، مودت، مباهله، سوره دهر و توبه حضرت آدم(ع).
هم چنین آیات فضائل مخصوص حضرت علی(ع)، عنوان فصل سوم این کتاب است که به بررسی آیۀ لیلة المبیت، آیۀ سقایة الحاج، آیۀنصرت، آیۀ علم الکتاب، آیۀ موذن و اذان، آیۀ محسنین، آیۀ پیشگامان نخستین، آیۀ محبت، آیۀ سابقون، آيه اذن واعيه، آیۀ صالح المومنین،آیۀ انذار و هدایت، آیۀ خیرالبریه و آیۀ حکمت می پردازد.
روش شناسی نگارش و تألیف اثر
در تبیین روش شناسی نگارش این اثر باید گفت، مؤلّف ابتدا آيه مورد استدلال را ذکر نموده و دورنمايى از بحث را مطرح می کند ،سپس بحث فشرده‌اى در مورد آيه موردنظر ارائه می کند تا خوانندگان با يك مطالعه اجمالى با سير بحث آشنا شوند كه محتوى توضيحات اجمالى، مرتبط با آيه مورد استدلال و اهميت موضوع و سير مباحث فصل است.
به عنوان نمونه دورنماى بحث آيه تبليغ به صورت خلاصه چنين آمده است، اين آيه شريفه به آيه تبليغ مشهور است كه مهم‌ترين مسأله جهان اسلام پس از نبوت است، به پيامبر اكرم(ص) به صراحت تمام امر شد كه تكليف مردم را در مسأله خلافت روشن كنند. در تفسير اين آيه دانشمندان شيعه و سنى مطالبى ارائه داده‌اند كه شرح آن خواهد آمد.
سپس مولف بعد از ارائۀ دورنما، شرح و تفسير آيه را به مخاطب ارائه می کند، گفتنی است كتاب برگرفته از سلسله درس های تفسير ی آیت‌الله العظمی مكارم شيرازى(مدظله) است، لذا سبك تفسير همان سبك تفسير نمونه است.
راه كارها و ابزارهاى فهم و تفسیر قرآن از دیدگاه معظم له
هم چنین مؤلف، توجه خوانندگان را به اين نكته جلب می کند كه از دو راه می توان به فهم آيات و سؤالات پيرامون مطالب و تفسير آن دست یافت:
1. تفكر و تأمل در مضمون و محتواى آیات، با قطع نظر از تمامى رواياتى كه از شيعه و سنى در تفسير آن ذکر نمودند و با صرف‌نظر از تاريخ و سخنان مفسّران.
2.تفسیر آيات شريفه در سايۀ احاديث و رواياتى كه شأن نزول آن وارد شده است.
در این اثر فاخر ، مولف غالباً پس از اثبات مدعا از ادله شيعى، به منابع اصلی آنهايى كه با مفسران شيعه در يك مسئله هم عقيده هستند، تمسك جسته است؛ از جمله ادله‌اى از صحيح مسلم، صحيح ترمذى، المستدرك على الصحيحين السنن الكبرى للبيهقى، الدر المنثور سيوطى، شواهد التنزيل، مسند احمد.
أهم پیام ها و ویژگی های کتاب «آیات ولایت در قرآن»
1. ايراد سئوالاتى كه مخالفين مطرح كرده‌اند، و پاسخ آنها و حتى برخی پرسش های مقدّر و مفروض و در ادامه پاسخ آن بيان شده است.
2. طرح احتمالات مختلف در يك مسأله كه ريشه اين احتمالات ممكن است عقلى باشد يا نقلى و بررسى هر يك از احتمالات.
3. جمع‌آورى اعترافات ناخواسته و تكان‌دهنده مفسران و مورخان اهل سنت.
4. تبیین نكات مهم روايات و ذكر معنى لغوى، ادبى و تفسيرى آنها به حسب نياز به صورت مستقل.
5. ارائۀ داستان‌هاي جذاب و متقن به عنوان شواهد تاريخى در راستای تکمیل موضوع‌هاى مطرح شده، هم چون عشق خالص ميثم تمار در مراحل و مراتب محبت.
6. از آن جا كه آيات قرآن بدون توجه و تفسير و تبيين کلام معصومين عليهم السلام فهميده نمى‌شود. مولّف از سنت معصومين عليهم السلام به عنوان ادله يا تأييداتى جهت استدلال يا استمداد بهره جسته و با الهام از رويدادهاى تلخ و شيرين قرآن، مسائل اعتقادى ، اخلاقى و رفتارى را مطرح كرده‌است.
7. صاحب اثر در كيفيت استدلال يا استمداد از آيه براى آيه ديگر؛ هم چون سيره مفسّران آيات الاحكام استفاده كرده و مقيد را شاهد تقييد آيات مطلقه و آيات خاصه را سند تخصيص آيات عامه قرار داده است. معظم له با سير در آيات و توجه به صدور آيات و سياق آنها با توجه به آيات قبل و بعد و شأن نزول و... به تفسیر آيات پرداخته اند.
8. صاحب اثر با اشراف وسيع به تمام ظواهر آيات مورد استدلال، از آيات موافق به عنوان استدلال يا استمداد سخن بهره گرفته است، در صورت فقدان دليل يا مویّد، به گونه‌اى آيه محل بحث را تفسير كرده كه از تناقض با ساير آيات به دور باشد.
9. استفاده از احكام عقلى در معارف عقلى و تفسير آيات به نحوی كه با هيچ دليل قطعى عقلى مخالف نباشد، چرا كه به حكم عقل، تناقض بين عقل و وحى محال است.
10. در استظهار يك معنى از معانى متعدد در آيه، با توجيه آيه در صدد برامده تا موافق با سائر مطالب باشد و از مخالفت با مبانى مسلّم علوم ديگر از قبيل فقه و اصول و... اجتناب گردد.
11. آشنايى عمیق مولف با مبادى برهان و شرائط و مقدمات آن و استدلال به ادله مبرهن و عدم ارزش براى فرضيه علمى كه جنبه برهانى ندارد از جمله ویژگی های مهم این اثر به شمار می آید.
12. صاحب اثر در نقد و تحليل شبهات از ذکر نام خودداری کرده و غالباً به جرح و تعديل اصلى رأى و فكر اهتمام ورزیده و از ایراد تعبيرات تحقير آميز به شدت امتناع نموده است، مگر در موارد نادرى كه اقتضايى در بين باشد.
13. مولّف در تفسير آيات آن اثر، به جاى پرداختن به مسائل ادبى و عرفانى و مانند آن، مسائل سازنده زندگى مادى و معنوى به ويژه مسائل اجتماعى را مورد توجه خاص قرار داده است.
14. معظم له به جاى پرداختن به بحث‌هاى كم حاصل، توجه ویژه ای به ريشه لغات و شأن نزول آيات؛ به عنوان دو مولفه مهم در فهم دقيق معانى قرآن، مبذول داشته اند.
15.در این اثر اشكالات و ايرادات مختلف به تناسب هر آيه مطرح گرديده و پاسخ فشرده‌اى هم به آن اشکال داده شده است، به نحوی كه در هنگام مطالعه آيات، مسأله ای مبهم در ذهن خواننده باقى نمیماند.
16. از اشاره به اصطلاحات پيچيده علمى در متن اجتناب شده است.
17. این كتاب ارزشمند در عين سادگى و روانى عبارات، به مسائل اجتماعى و علمى توأم با نيازها و مسائل روز پرداخته است كه عموم اقشار و طبقات مى‌توانند از اين كتاب استفاده كنند ، هم چنین رویکرد مولّف در ترجمه ذيل آيات و روايات و نحوه استدلال و رد شبهات بر مبنای ارائۀ بيان ساده و روان، سليس، گويا و رسا متمرکز شده است.
لازم به ذکر است تألیف این اثر نفیس به قلم ارزشمند حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله)، در یک جلد و در 464صفحه، در قطع وزیری توسط انتشارات نسل جوان به زیور طبع آراسته شده و در سال 1380برای اولین بار منتشر شده و تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.
