علی رغم گذشت سالیان طولانی نه تنها واقعه عاشورا کمرنگ و ضعیف نشده بلکه سال به سال برنامه های عاشورا، عزاداری و مراسم اربعین با شکوه و عظمت بیشتر برگزار می شود؛ این مسأله نشان می دهد که این واقعه و قیام برخلاف سایر حوادث تاریخی با اهداف مادی گره نخورده است، بلکه با مفاهیمی گره خورده که انسان روز به روز نیاز بیشتری به آن دارد.[1]
مساله آزادگی، «هیهات منا الذله»، مبارزه با زورگویان و طغیان گران و گسترش عدالت در جهان، مفاهیم موجود در عاشورا است که هر روز نیاز بیشتری به آن احساس می شود. در این میان ماه محرم، سرمایه ای بزرگ برای شیعیان و مسلمانان است که گنجینه معارف آن باید به خوبی مورد استفاده قرار گیرد.[2]
البته استفاده حدأکثری از آن، که مايه حيات اسلام و مذهب اهل بيت (علیهم السلام) است؛ در وهلۀ نخست بر دوش مبلغان دینی است؛[3] چرا که زندگی خطیبان و واعظان اهل بیت(ع) با اهل بیت(ع) پیوند خورده است، از این رو مسئولیت آنها بسیار سنگین تر از مابقی افراد است.[4] و طلاب باید در این زمینه با همه توان شرکت کرده و به تبلیغ بپردازند.[5]
مبلغان دینی؛ تبلور سخاوت و بخش
امام صادق علیه السلام پيشواي ششم شيعيان، از نبي مكرم اسلام (ص) نقل كردند: «أَلاَ أُخْبِرُكُمْ بِأَجْوَدِ اَلْأَجْوَادٍ قَالُوا بَلَى يَا رَسُولَ اَللَّهِ فَقَالَ أَجْوَدُ اَلْأَجْوَادِ اَللَّهُ وَ أَنَا أَجْوَدُ بَنِي آدَمَ وَ أَجْوَدُهُمْ بَعْدِي رَجُلٌ عَلِمَ بَعْدِي عِلْماً فَنَشَرَهُ؛[6] آيا خبر ندهم به بخشنده ترين بخشنده ها؟ گفتند: بلى يا رسول اللَّه. بخشنده ترين بخشنده ها خداى متعال جلّت عظمته مى باشد و من بخشنده ترين اولاد آدم هستم و بخشنده ترين اولاد آدم بعد از من مردى است كه علمى را بياموزد پس آن را منتشر كند».[7]
ايام محرم، تبلوري از ذيل اين حديث مي باشد، آقاياني كه به تبليغ مي روند، مصداق اين حديث بوده و چه افتخاري از اين بالاتر كه علم خود را در اختيار مردم قرار دهيم.[8]
خطبا اهداف قیام امام حسین(ع) را واضح و کامل بیان کنند
قيام و انقلاب اولياى الهى نمى تواند بدون هدف باشد،[9] همانگونه که جریان کربلا نیز یک حادثه نبود که تمام شود،[10] بلکه خون شهيد و شهادت او نياز به تحليل دارد،[11] لذا مى بايست اهداف قيام آن حضرت را بدانيم، تا رمز جاودانگى و ماندگارى عاشورا معلوم شود.[12]
عاشقان سیدالشهدا علیه السلام باید بدانند آن حضرت براى چه هدفى قيام كرد و در چه راهى شربت شهادت نوشيد، تا با آن حضرت پيوند تازه اى برقرار كنند و در مسير اهداف آن بزرگوار قرار گيرند و محتواى سازنده آن قیام بزرگ را در وجود خود پياده كنند.[13]
نکتۀ مهم این است که در مسیر لزوم توجه همگان به پیام ها و اهداف عاشورا، گروه های مختلفی مسئولیت سنگین دارند؛ لیکن مهمترین گروه خطبا هستند،[14] آنها هستند كه بايد با تجزيه و تحليل ، حادثه را موشكافى كرده، و پيام را بيرون كشند.[15]
اهمیت این مسأله وقتی آشکار می شود که بدانیم در ارتباط با اهداف و انگيزه هاى قيام امام حسين عليه السلام تحليل گران، تفسير و تحليل هاى مختلفى ارائه داده اند و برخى از اين تحليل ها كه عمدتاً از سوى مستشرقان و يا ناآگاهان از حقيقت دين و جوهره اسلام ارائه شده است، دور از واقعيت مى باشد و با مبانى اعتقادى امام حسين عليه السلام ناسازگار است. برخى از تحليل ها نيز، يك جانبه و با نگاه به پاره اى از كلمات آن حضرت است و همه جانبه نيست.[16]
بنابراین سخنرانان و خطبای محترم، باید در جهت تبيين اهداف قيام ابى عبدالله الحسين عليه السلام تلاش كنند.[17]
در این راستا مبلغان دینی می توانند اهداف قيام حسينى را با استناد به خطبه ها و سخنان آن حضرت و تواريخ كربلا با زبانى ساده براى همگان روشن سازند.[18] تا مخاطبان هر چه بيشتر با اهداف قيام سرور و سالار شهيدان آشنا شوند و آثار عملى آن در زندگى روزمره مردم آشكارتر شود.[19]
نکتۀ مهم این است که، تبیین و تشریح اهداف سالار شهيدان عليه السلام و ياران شجاعش از اين قيام خونين توسط خطباى محترم در اولویت مراسم عزاداری قرار گیرد، سپس به سایر برنامه ها بپردازند.[20]
خطبا از محرم برای محکم کردن اعتقادات مردم استفاده کنند
عصر و زمان ما، عصر تهاجم بر اعتقادات و اخلاق و تقوى و فضيلت است،[21] حال آنکه فرهنگ يك جامعه، قبل از هر چيز بر عقايد آن جامعه استوار است، و براى هرگونه اصلاحات فرهنگى بايد به اصلاح عقايد پرداخت، چراكه تا پايه هاى محكمى از عقيده نباشد، شكل گيرى و اصلاح رفتارها ممكن نيست.[22]
از سوی دیگر عمل به همه احكام و قوانين اسلام ريشه در اعتقادات دارد و قرآن دستوراتش را در پاره اى از موارد با اعتقادات پيوند مى زند. حتی در خصوص احكام اقتصادى نيز همراه با وضع قوانين، توجه به مسائل اعتقادى مطرح شده است.[23]
اینگونه است که انبیای الهی بيش از هر چيز به تصحيح اعتقاد مردم پرداختند، زيرا اگر اعتقاد آنان درست نشود نمى توان انتظار عمل درستى از مردم داشت. درست عكس آن چيزى كه در دنياى امروز معمول است.[24]
لذا اگر امروز مشاهده می کنیم سوء استفاده های کلان می شود، به دلیل پایه های اعتقادی ضعیف است؛ رانت خواری ها، کارهای خلاف و سوء استفاده ها، ناشی از تضعیف جنبه های اعتقادی و باورهای ایمانی است.[25]
بنابراین خطبا از این فرصت برای بیان احکام الهی و عقاید صحیح برای مردم، به ویژه جوانان استفاده کنند و با مطرح کردن مسائل اخلاقی، شبهات موجود را نیز پاسخ گویند چرا که آلودگی اخلاقی و انحرافات عقیدتی در زمان ما زیاد است.[26]
مبلغان دینی می توانند مجموعه اى دقيق و مستدل از اعتقادات خالص اسلامى در اختيار همگان به ويژه نسل جوان قرار دهند تا آنان بتوانند در اين شرايط خاص انقلاب اسلامى، خود را بسازند.[27]
منبر امام حسین(ع) وجدان های خفته را بیدار کند
امروزه دشمنان اسلام مى كوشند مراسم عزاى حسينى را از محتوا خالى كنند و درس هايى كه در جاى جاى اين حماسه بزرگ تاريخى نهفته است، به فراموشى بسپارند.[28] چرا که اصل عزادارى، باعث بيدارى و آگاهى امت اسلامى و داراى جنبه ظلم ستيزى است و در واقع مكتبى براى پرورش صفات برجسته انسانى است.[29]
لذا بهترين شيوه عزادارى، تحليل فرازهاى نهضت حسینی، توأم با شعارهاى بيداركننده و سازنده است،[30] به نحوی که سخنان خطباى آگاه، بیدار کننده و احیاء کننده مسائل اسلامی باشد.[31]
تلاش خطبا برای مداوای مشکلات اخلاقی جامعه
شیوع مفاسد و بیماری های اخلاقى در جامعه سبب ناراحتى هاى روحى و روانى فراوان شده است؛[32] در این بین ماه محرم یک فرصتی است که می توان از آن برای طرح مباحث اخلاقی استفاده کرد.[33]
اهمیت این امر از آن جهت است که در طول تاريخ اين جلسات به مثابه كلاس هاى درس براى توده هاى مردم بوده، و يكى از مؤثرترين پايگاه هاى خودسازى و تهذيب نفوس و تربيت اخلاق بوده است.[34]
لذا خطبا به مباحث اخلاقی و اعتقادی در این ماه اهتمام داشته باشند،[35]و برای ترويج اخلاق حسنه و ايثار و فداكارى تلاش كنند.[36] در این مسیر، واعظان می توانند از شخصیت اخلاقی امام حسین(ع) در زندگی فردی بهره گیرند.[37]
البته وعاظ و مبلغان محترم در وهلۀ نخست خود بايد متخلق به اخلاق حضرت امام حسين عليه السلام و يارانش باشند، تا سخنان آنها بر دل نشيند و به مصداق «كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ؛[38] با كردارتان مردم را به كارهاى نيك دعوت كنيد»، همه شنوندگان از آنها الگو بگيرند.[39]
عدم استفاده از جملات اغراق آمیز در دستور کار مبلغان باشد
عزادارى ائمه اطهار عليهم السلام، مخصوصاً خامس آل عبا عليه السلام، از افضل قربات است، ولى بايد از هرگونه كارى كه باعث هتك حرمت آن بزرگواران مى شود، و موجب وهن مذهب در نظر ديگران گردد، پرهيز گردد.[40]
بر این اساس سخنرانی هایی که در آن از تعبیرات اغراق آمیز استفاده می شود و موجب وهن معصومین(ع) می گردد جایز نیست.[41]
بر روی منبر خواب و رویا تعریف نکنید
بعضى از خطبا اصرار دارند كه در منابر خود از خواب هاى مختلفى كه درباره مسائل مربوط به عزادارى يا غير آن است بهره بگيرند، حال آنکه خواب، شرعاً حجّت نيست و منشأ عمل واقع نمی شود و نبايد در منابر، زياد روى آن تكيه كرد.[42]
لزوم تبیین ریشه های تاریخی نهضت عاشورا
بی تردید حوادث تاريخى را نمى توان جداى از يكديگر مورد مطالعه قرار داد؛ در حقيقت، يك حادثه تاريخى چه كوچك و چه بزرگ، ريشه اى در گذشته دارد.[43]
حادثه بزرگى همچون حادثه عاشورا نيز از اين قاعده مستثنا نيست و نمى توان آن را فقط در ظرف تحققش، يعنى سال 61 هجرى، مورد تحليل و بررسى قرار داد؛[44] زیرا باور کردنی نیست که امت اسلامى، فرزند پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، جگرگوشه فاطمه زهرا عليها السلام را به آن صورت فجيع به شهادت برساند؛ به كودك و پير و جوان و زن و مرد اين خانواده رحم نكند؛ جمعى را از دم تيغ بگذراند و جمعى ديگر را به اسارت برد و از هيچ ستمى در حق آنان دريغ نورزد.[45]
از اين رو لازم است، براى تبیین چرایی حادثه محرم سال 61 هجرى و علل و عوامل اصلى تشكيل دهنده آن، ريشه هاى آن مورد بررسی قرار گیرد چرا که حوادثى دست به دست هم داده است كه هر يك در پيدايش آن حادثه بزرگ سهمى به سزا داشته اند.[46]
بر این اساس خطبا در ماه محرم، تنها به ذکر مصائب بسنده نکنند، بلکه ریشه های تاریخی واقعه عاشورا را بررسی و نتایج و برکات آن را هم مورد نظر قرار دهند و وظیفه مردم در قبال حفظ این آثار گران بها را هم گوشزد کنند.[47]
سیاسی بازی جناحی در مجالس امام حسین(ع) جایی ندارد
سیاست کلی حفظ نظام اسلامی و استقلال کشور مورد قبول همه است و پرداختن به آن ایرادی ندارد ولی باید مراقب بود تا گروه ها و جناح های سیاسی از مراسم عزاداری به نفع خود استفاده نکنند.[48]
لذا نباید مجالس عزاداری امام حسین(ع) با کارهای نامناسب آلوده و آمیخته شود، خطبا نیز مسابقه نگذارند و در مسائل سیاسی خاص وارد نشوند،[49] چرا که در مجالس ماه محرم مباحث سیاسی و جناحی جایی ندارد.[50] بلکه تشکیلات امام حسین(ع) ظرفیت و جذابیت بسیار خاصی دارد که باید برای جذب همگان به این دستگاه به بهترین شکل ممکن اقدام کرد.[51]
در منبرها گزیده گویی رعایت شود
بی شک سخنان سنجيده و حساب شده، فكر و مطالعه مى خواهد در حالى كه افراد پر حرف مجالى براى فكر ندارند.[52] در حقیقت گفتار زياد، نيروها و انرژى هاى ذخيره انسان را بر باد مى دهد و وقت عزيز مستمعین را تلف مى كند و موجب نارضایتی آنان مى شود، بنابراين عقل و شرع به ما فرمان مى دهد كه كم بگوئيد و گزيده بگوئيد.[53] به گفته شاعر:
كم گوى و گزيده گوى چون در تا ز اندك تو جهان شود پر
لذا سخنرانان درایام عزاداری و مناسبت ها آگاهانه و با مطالعه سخن بگویند؛ گزیده گویی و جان مطالب را بیان کردن، امروز رمز موفقیت بسیاری از وعاظ مجالس مذهبی و دینی است،[54] چرا که هرگاه سخن مى گویند گزيده و حساب شده مستمعين را بهره مند مى سازند و هدفمند عطش آن ها را فرو مى نشانند.[55]
سخن آخر: (ماندگاری نهضت کربلا، مرهون تلاش مبلغان دينی است)
بی شک اگر مبلغان دینی نبودند تا به اين حد حادثه كربلا و خون شهداى آن و پيام سرور آنها حسين بن على (عليهما السلام) آشكار نمى شد، و پيام خون حسين (عليه السلام) و پيام جهانى و انسانى او «هيهات منا الذلة» كه هميشه بعنوان تابلوئى روشن در مسير هر قوم و ملتى متجلى است روشن نمى شد.[56]
موفّقيّت همه عزيزان به ویژه خطبا و سخنرانان محترم را در سايه الطاف الهى و عنايات خاصّه سالار شهيدان كربلا عليه السلام مسألت داريم،[57] و امیدواریم مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام امسال با شکوه تر از هر سال برگزار شود و خداوند به همه اجر و پاداش فراوان دهد.[58]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir.
منابع:
1. عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها
2. احکام عزاداری
3. بیانات معظم له
[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران رادیو معارف و رادیو محرم، 11/6/1397.
[2] همان.
[3] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، 15/7/1394.
[4] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مداحان اهل بیت(ع)، 15/10/1386.
[5] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، 15/7/1394.
[6] ارشاد القلوب، ص 50.
[7] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، 15/7/1394.
[8] همان.
[9] اهداف قيام حسينى، ص17.
[10] احكام عزادارى، ص32.
[11] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، ج 2، ص319.
[12] اهداف قيام حسينى، ص17.
[13] كليات مفاتيح نوين، ص360.
[14] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران رادیو معارف و رادیو محرم، 11/6/1397.
[15] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)،ج 2، ص319.
[16] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها، ص228.
[17] همان، ص86.
[18] اهداف قيام حسينى، ص10.
[19] همان، ص69.
[20] احكام عزادارى، ص37.
[21] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج 1، ص15.
[22] آفريدگار جهان، ص15.
[23] دائرة المعارف فقه مقارن، ج 2، ص364.
[24] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى، ص65.
[25] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، 18/7/1394.
[26] همان.
[27] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان، ص9.
[28] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها، ص26.
[29] احكام عزادارى، ص30.
[30] استفتاءات جديد، ج 1، ص164.
[31] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مداحان اهل بیت(ع)، 15/10/1386.
[32] استفتاءات جديد، ج 3، ص250.
[33] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، 15/7/1394.
[34] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها، ص75.
[35] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، 15/7/1394.
[36] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها، ص86.
[37] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در همایش عاشوراییان قم، 23/11/1383.
[38] كافی، ج ۲، ص ۱۰۵.
[39] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها، ص88.
[40] احكام عزادارى، ص54.
[41] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در همایش مداحان، مدرسه امام موسی کاظم(ع)، 21/6/1396.
[42] احكام عزادارى، ص73.
[43] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها، ص93.
[44] همان.
[45] همان.
[46] همان، ص 94.
[47] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، 15/7/1394.
[48] همان.
[49] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، 21/11/1392.
[50]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، 15/7/1394.
[51] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، 21/11/1392.
[52] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج 9، ص634.
[53] همان، ج 12، ص426.
[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جامعه مداحان تهران، 25/10/1385.
[55] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج 14، ص397.
[56] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، ج 2، ص319.
[57] احكام عزادارى، ص142.
[58] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، 15/7/1394.
