بسیاری از احکام الهی در قالب وجوب و حرمت دارای مصلحت و مفسده ای است که باید به آن ملتزم بود. در این میان عدم تحمّل سختی ها و چشم داشت به برخی منافع، از سوی برخی مکلفان و متشرعان به دلایل متعدد فرهنگی، اقتصادی، روان شناختی و تربیتی، به ابداع راهکارهایی برای برون رفت از سختی ها و هزینه ها در قالب حیله های شرعی و التزام به راه های مباح و مجاز توأم با اجتناب از مخالفت با حکم شارع منتهی شده است.
از این رهگذر تغییر و تبدیل موضوع و رفع متعلق حکم در راستای تحقق حیله های شرعی مجاز در بسیاری از ابواب فقهی جاری و ساری است، به نحوی که افزایش روز افزون استفاده از انواع حیل شرعی، بحث و گفتگو در این زمینه را در همایش ها و نشست های متعدد علمی و نگاشته های فقهای اسلام فزونی بخشیده است.
البته دغدغه مندی فقها برای پاسخگویی به طرح سوالات و ابهامات فراوان که همه مربوط به موضوع حیله های شرعی است از همان روزهای آغازین تدوین فقه شیعه، مورد توجه قرار گرفته و بعضاً در ابواب مختلف فقهی به خصوص در باب معاملات از قبیل بیع، وکالت، شفعه و بدان پرداخته شده است.
آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) از جمله فقهایی است که برای زدودن سوالات به وجود آمده در این مورد، از ذهن اهل علم و مسدود سازی هر گونه سوء استفاده از این موضوع، از هیچ تلاشی فروگذار نکرده، و کتاب ارزشمند «حيلههاى شرعى و چارهجويىهاى صحيح» را به رشتۀ تحریر درآورده است.
در یک نگاه
كتاب حاضر تحقيقی است درباره ماهيت حيلههای شرعی در فقه ، تبيين حيلههای رايج در ابواب مختلف فقهی و تحليلی از آرای فقهای اماميه و عامه، هم چنین مولّف در این اثر به اقسام حيلههاى شرعى اشاره کرده و راهكارهاى مشروعيت بخشی به آنها و گونه های متعدد حیله های غير مشروع را مورد تحلیل و واکاوی فقهی قرار داده است.
در این اثر سعی شده است تا فرآیند پژوهش بر رهیافت روشن ساختن ابعاد مختلف حيله در فقه، تبيين مرز بين حيلههای مشروع و نامشروع، با تحليل أهم مصاديق حيلههای رايج در عقود؛ مثل بيع، نكاح و بعضاً در غير عقود و بررسی آرای فقهای بزرگ شيعه و اهل سنت و تحليل مبنای فقهی حيله استوار باشد.
انگیزه تالیف
هدف از تأليف کتاب تفکیک میان حيلههاى شرعى مشروع از غير مشروع و ارائۀ راهکاری براى افراد متشّرع و تسهیل برخى از مشكلات شرعى آنان بیان شده است.
مولّف در بخش مقدمات اثر با عنوان «حيله شرعى اختصاص به ربا ندارد»، در بیان انگیزۀ تألیف اثر اینگونه می نویسد: حيلهها و چارههاى شرعى، هر چند در بحث ربا به صورت گستردهتر مطرح شده، ولى اختصاص به ربا ندارد؛ بلكه در سراسر فقه جارى است.
در طهارت، طلاق، نكاح، شفعه، بيع، اجاره، قضا، و حتى در ابواب عبادات نيز مطرح است. بدين جهت فقهاى ما در ابواب مختلف كتابهاى فقهى به مناسبت، بدان پرداختهاند، هر چند معمولاً بحث عمده آن را در ذيل كتاب طلاق مطرح نمودهاند، ولى كتاب مستقلى از فقهاى شيعه در اين زمينه نيافتيم. اما در بين اهل سنت كتابهاى مستقلى نوشته شده، كه اين مطلب نشانگر اهميت بيشتر اين بحث در نزد آنهاست.
ساختار اصلی کتاب
ساختار اصلی كتاب شامل پیشگفتار، مقدمات بحث و فصول ده گانه ای است که عبارتند از:
١. در باب غسل و وضو و تيمم٢. جلوگيرى از عادت ماهيانه٣. اخذ اجرت براى انجام عبادت٤. مسافرت به قصد فرار از روزه٥. آيا كفاره عمد با مسافرت ساقط مىشود؟٦. راه محرميت زن برادر، بر برادر شوهر٧. چگونه مىتوان با فرزند خوانده محرم شد؟٨. طرق فرار از ربا٩. تلقيح مصنوعى، راهكارى ديگر!١٠. راهى براى فرار از حرمت ابدى حاصل از ازدواج در عده!
ویژگی های اثر
١. پرداختن به حیله های شرعی (راه های فقهی رهایی از مخالفت با احکام شرع) که یکی از نیازهای مهم جامعه است.
٢. پرابتلا بودن موضوع این کتاب و کاربردی بودن مباحث.
٣. پاسخگویی به شبهات موجود درباره حیلههای شرعی.
٤. تحلیل و بررسی حیله در احکام فقهی، به ویژه دربارۀ مسئله ربا.
٥. تفکیک حیله های مجاز از غیر مجاز.
٦. پرداختن به تعریف و تاریخچه حیله های شرعی، اقسام حیله های شرعی.
٧. بررسی معناشناسی حیله.
٨. بیان احکام شرعی حیله.
٩. ردیابی و بازیابی حیله های شرعی در ابواب مختلف فقه از عبادات و روزه و حج و زکات گرفته تا ازدواج و وکالت.
١٠. بررسی تفصیلی موضوع، تبویب و تدوین مناسب مباحث و استقصای محورهای مهم بحث و فروعات آن.
١١. بهره گیری عالمانه از منابع فراوان و معتبر فقهی.
١٢. استفاده از روش تحلیلی استنتاجی.
گزارش محتوا
حیله شرعی! مثبت یا منفی؟
مولف در فراز ابتدایی کتاب به بیان کلیاتی از حیله های شرعی پرداخته و در ادامه با تعریف و ترسیم اقسام آن به حيله واقعى مثبت و مشروع، حيله واقعى منفى و مذموم و حيله صورى، به بیان ویژگی های هر یک از آنها اشاره کرده و در ادامه آراء و اندیشه های برخی از فقها شیعه و اهل سنت را در مورد حيلههاى شرعى حرام و مباح مورد نقد و بررسی قرار داده، سپس مصاديق مختلف حيلههاى شرعى را در احکام فقهی و ابواب مختلف آن مطرح کرده است.
در بخشی از اثر می خوانیم:«حيله» در مصطلح فقها عبارتست از رسيدن به يك مطلوب شرعى و هدف مشروع، چه اين كه راه رسيدن به آن، امر حلالى باشد، يا راه مذكور خود غير مشروع باشد، چنين چيزى حيله است».بنابراين، حيله هم جنبه مثبت دارد و هم جنبه منفى.
بنابراین به نظر مولف این اصطلاح در حوزه شریعت به معنای راه و شیوه ای است که شخص در پیش می گیرد تا از رهگذر آن وضعیت خود را در برابر ادله شرعیه تغییر دهد و کاری کند که کار او یا خود او از شمول دلیلی به مشمول دلیلی دیگر درآید و یا اصلا از حوزه اشتمال ادله الزا م کننده شرع، خواه حرمت و خواه وجوب و همانند آن خارج شود.
حیل شرعی در عبادیات
معظم له در ادامه به تبیین حكم تكليفى و وضعى حيلههاى شرعى در مورد غسل، وضو و تيمم پرداخته است، در اين زمينه نویسنده تأملات فقهی این مسأله را اینگونه بیان می کند که آيا انجام حيلههاى شرعى در موارد فوق حرمت شرعى است يا تنها موجب بطلان عمل می شود.
در بخشی از اثر می خوانیم: شخصى را فرض مىكنيم كه جهت غسل و وضو آب دارد؛ اما بر اثر تنبلى، يا شرم و حيا،نمىخواهد از آن استفاده كند؛ بلكه قصد دارد با تيمم عبادتهاى خويش را انجام دهد. چنين شخصى دست به حيله مىزند، بدين شكل كه نماز خود را به تأخير مىاندازد، تا وقت براى غسل و وضو تنگ شود، سپس در ضيق وقت تيمم مىكند، و با آن نماز يا روزهاش را انجام مىدهد،اين حيله از دو جهت قابل بحث و تحقيق است:
نخست اين كه آيا اين كار از نظر تكليفى جايز است؟ديگر اين كه از نظر حكم وضعى، چنين نماز و روزهاى مجزى و كافى است، يا نياز به اعاده و قضا دارد؟
جلوگيرى از عادت ماهيانه
جلوگيرى از عادت ماهيانه و حكم تكليفى و وضعى خوردن قرصهاى جلوگيرى از حاملگى و حكم عوارض جانبى اين قرصها از دیگر عناوین مهم کتاب است كه مولف قواعد فقهى مرتبط با اين مسئله را در فرضیه های مختلف با استناد به روایات مورد بررسی قرار داده است.
در بخش از کتاب می خوانیم: از حيلههاى مشروع و مجاز اين است كه جمعى از زنان علاقهمندند تمام ايام ماه مبارك رمضان را روزه بگيرند، بدين جهت با مصرف قرصهاى مخصوص از عادت ماهيانه جلوگيرى مىكنند، آيا خوردن قرصهاى جلوگيرى جايز است؟ آيا عبادتهايش در اين صورت صحيح است؟ اگر با وجود استفاده از قرص، در زمان عادت ماهانه لکههایی دیده شود چه حکمی دارد؟
اخذ اجرت براى انجام عبادت
در بخش ديگر از کتاب، مولف به اشكال مهم در مورد عبادات استيجارى مثل نماز، روزه، حج استيجارى مبنی بر معتبر بودن قصد قربت در اين نوع عبادات پرداخته و راهکار رفع مشكل اخذ اجرت براى انجام عبادات استيجارى را بیان کرده است.
معظم له برای برون رفت از مشكل قصد قربت، پس از تبیین ماهیت اینگونه عبادات، راهکارهای مختلفی برای حل مشکل قصد قربت ارائه کرده است.
معظم له در این زمینه می نویسد: انسان گاهى براى يك كار انگيزههاى متفاوتى دارد، و اين انگيزهها گاه در طول يكديگرند.در عبادات نيز غالباً انگيزههاى مختلف غير الهى در طول انگيزه الهى ديده مىشود، مثلا شخصى كه به زيارت يكى از معصومين عليهم السلام مشرف مىشود، در پارهاى از اوقات در پی شفاى بيمارى خود يا نزديكانش مىباشد، هيچ كس نمىتواند تمام اين زيارات را باطل بداند، بنابراين، اخذ اجرت، كه در طول قصد قربت است، تضادى با آن ندارد.
مسافرت به قصد فرار از روزه
مسافرت در ماه مبارک رمضان به قصد فرار از روزه و بررسى روايات و ديدگاههاى فقها در اين زمينه از دیگر عناوین کتاب است كه در آن كراهت مسافرت و بررسى قواعد مربوط به جواز يا عدم جواز آن و تحليل روايات در اين زمينه بيان شده است.
مولف در ادامه به طرح پرسش هایی در این زمینه می پردارد، پرسش هایی از قبیل آيا كفاره روزه با مسافرت ساقط مىشود يا خير؟
معظم له در این زمینه پس از بررسی دلايل طرفداران نظريه سقوط و عدم سقوط، قول به تفصیل و سقوط كفاره عمد را در صورت وجود عذر و عدم اختيار، برگزیده است.
محرميّت
نویسنده در بخش دیگر از کتاب به ارائۀ راهکارهای فقهی برای ايجاد محرميت زن برادر بر برادر شوهر و محرم شدن با فرزندخوانده (پسر و مادرخوانده و دختر و پدرخوانده) پرداخته و آراء و اندیشه های فقها و دلایل شرعی آنان را در این مسأله بیان کرده است.
حیله های فرار از ربا
ارائۀ راهکارهای فرار از ربا و بیان دیدگاه های فقها در اين باره از دیگر بخش های کتاب است که مورد بحث و بررسى قرار گرفته و روايات خاص مربوط به آن با استفاده از قواعد، عمومات و اطلاقات بيان شده و نظرات مختلف فقها در زمينه جواز و عدم جواز حيلههاى شرعى در فرار از ربا مورد واکاوی قرار گرفته است.
مولف در این بخش راهکارهای فراز از رباى قرضى و رباى معاملاتى را بیان کرده و روايات مربوط به آنها را از لحاظ سندى و دلالتى مورد ارزيابى قرار داده است.
هم چنین معظم له به اقسان حیله های فراز از ربا با توجه به نوع ربا و قصد افرد جايز و برخى را غير جايز شمرده است.
تلقيح مصنوعى
بیان انواع تلقيح مصنوعى و احكام و صور گوناگون و تشریح دلايل قائلان به جواز و عدم جواز آن از دیگر بخش های کتاب است که مولف به طور جداگانه آن را مورد بررسی قرار داده و احكام فرزند حاصل از تلقيح مصنوعى را بيان کرده است.
در اين زمينه نگارنده به سه اصل مهم فقهى راههاى ايجاد فرزند مشروع، تعيين پدر و مادر حقيقى فرزند حاصل از تلقيح مصنوعى و ايجاد محرميت چنين فرزندى با مادر جانشين و شوهر او، اشاره کرده است.
سپس نویسنده راهکارهای مشروع چنين عملى را بيان كرده است.
مولف در این بخش به پرسش هایی از قبیل آيا تلقيح مصنوعى ذاتا جايز است؟ آيا اين امور، حكم اولى را تغيير نمىدهد؟ و آيا احكام فرزند طبيعى، از قبيل محرميت، نكاح، ارث، حضانت، ولايت و مانند آن، بر فرزند حاصل از تلقيح مصنوعى نيز جارى مىگردد؟ به عنوان موضوعات اصلى این بخش از کتاب، پاسخ گفته است.
فرار از حرمت ابد ى حاصل از ازدواج در عدّه
فراز پايانى كتاب به راههاى فرار از حرمت ابدى حاصل از ازدواج با زن در حال عدّه اختصاص یافته که مولف با دلايل و مستندات حرمت ابدى چنين ازدواجى را مورد واکاوی قرار داده و راهکارهای برون رفت از حرمت اين نوع ازدواج را از طريق وكالت گرفتن براى عقد بیان کرده است.
مولف از كل مباحث اين فصل بدین نتیجه رهنمون شده است:
اولا: هرگاه مردى از روى جهل و نادانى به مسائل شرعى، زنى را كه در عده است به عقد خود در آورد، و در زمان عده با او آميزش كند، و عقد توسط وكيل خوانده شده باشد، حرمت ابدى ايجاد نمىشود. هر چند عقد مذكور باطل است، و پس از عده بايد تجديد گردد.
ثانيا: فقهاى اسلام بايد تمام سعى و تلاش خويش را جهت حل مشكلات مردم، تا آنجا كه ضوابط شرعى اجازه مىدهد، و از فقه سنتى جواهرى تجاوز نمىكند، و در راستاى رضاى پروردگار است، به كار گيرند. ولى البته حل مشكلات گرفتاران، مجوز پناه بردن به قياس ظنى و استحسان و دليلهاى غير معتبر نمىشود.
ثالثا: موارد بسيار نادرى پيدا مىشود كه خواندن عقد وكالتى در عده، سبب حرمت ابدى مىگردد. و الله العالم
گفتنی است اين اثر نفیس با تنظیم و تدوین حجه الاسلام علیان نژادی، نخستین بار در سال ١٣٨٨ در یک جلد و ١٦٨صفحه، در قطع رقعی توسط انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام به رشتۀ تحریر در آمده که تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.
