مقولۀ عرفان اسلامی و تبیین ابعاد و زوایای آن در سیر و سلوک عملی، از جمله ظرفیت های عظیم آموزه های شیعی است که از این رهگذر می توان دعاهای نفیس صحیفۀ سجادیه را در اوج مضامین عرفانی تصور نمود.
عرفان اسلامی(شرحی جامع بر صحیفه سجادیه) اثر گرانسنگ حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی است که جلد نخست آن در سال جاری برای علاقمندان و شیفتگان به معارف دینی به ویژه عرفان اسلامی به زیور طبع آراسته شده است.
تبیین حقیقت عرفان
در آغاز مولف این کتاب ارزشمند چگونگی حرکت در سیر و سلوک الی الله و حصول به حقیقت عرفان را مطرح کرده است، از این رو این کتاب در پی پاسخ گویی به برخی پرسش های کلیدی در مسألۀ عرفان است، پرسش هایی از قبیل چیستی و کیستی راهنما و استاد در مقولۀ عرفان و پاسخ به چیستی اذکار و ریاضت ها در دایره شرع و عقل که نویسنده محترم به آن پاسخ داده است.
هم چنین تبیین لغوی و اصطلاحی عرفان و معرفت در دایرۀ آیات و روایات و احادیث اسلامی موجبات درخشش عرفان منبعث از آموزه های اسلامی را در قالب عرفان نظری،عرفان عملی و عرفان قلبی و شهودی رادر این اثر پدید آورده است.
مولف گرانقدر این اثر با بهره گیری از آیات و روایات اسلامی و پیوند آن با تولیدات و تحلیل های فکری، شرح و تفسیر همۀ ابعاد و اقسام مرتبط با مقولۀ عرفان را مورد واکاوی قرار داده است که تحقق این مهم به نوبۀ خود موجبات ارتقای توانایی فهم و درک مخاطب از مسألۀ پیچیدۀ عرفان را فراهم کرده است.
بهره گیری از منابع متعدد قرآنی، روایی و ادبی
بی شک آنچه باید بدان توجه داشت شرح و تفسیر ادعیه ها و مناجات های متعدد عرفانی و تلفیق آن با ساحت اشعار عرفانی و تکمیل اضلاع آن با آیات قرآن کریم و تفسیر شریف نمونه است که تأثیرات مسائل موجود در این کتاب بر مخاطب را از سایر آثارمرتبط متمایز کرده است .
توصیفات پی در پی مضامین دعای عرفه و نیز شرح دقیق عرفانی از دعای روح بخش صحیفه سجادیه و توصیف مناجات های مختلف منتسب به امام سجاد(علیه السلام) و نیز دیگر مضامین عرفانی موجود در این اثر هم چون دعای معروف ابوحمزه ثمالی جان و روح مخاطبان این اثر را صیقل داده است.
ترسیم شهود باطنی و مقام بندگی
گفتنی است طرح الزامات و ضرورت های حصول به شهود باطنی و توصیف مقام بندگان خالص که نشان دهندۀ آخرین مرحلۀ تکامل انسان و بالاترین درجۀ ایمان است از جمله شاخصه های درخشان عرفان عملی است که در این کتاب به خوبی مورد توجه قرار گرفته است.
هم چنین راهکار علمای اخلاق اسلامی و بررسی فضایل و رذایل اخلاقی در کتاب و سنت با بهره گیری از سیره و عرفان ائمۀ اطهار(علیهم السلام) و اساتید عرفان در مباحق مختلف عبادی و اعتقادی از جمله ویژگی های بارز این اثر به شمار می آید.
تأکید بر نماز به عنوان اولین گام در سیر و سلوک الی الله و ذکر آداب کامل این فریضه مهم دینی، و بحث و بررسی آن از دریچۀ عرفان نظری و عملی، و تبیین عرفان با بهره گیری از همۀ اجزاء و ابعاد نماز توأم با ذکر برخی آسیب ها و موانع قبولی آن، از جمله نسخه های کامل و جامع سیر و سلوکی است که از ساحت فکری مولف این اثر به مخاطب انتقال می یابد.
در ادامه واکاوی سوره های قرآن در ارتقای سیرو سلوک الهی و تبیین مراحل دقیق سلوک عرفانی با بهره گیری از نص صریح قرآن کریم در نوع خود نسخه های قرآنی است که برای تسهیل سیر و سلوک عرفانی، شیفتگان به تقرب الهی به شدت مورد نیاز است، که ذکر ان در کتاب عرفان اسلامی حاکی از عمق نگرش مولّف این اثر در پاسخگویی به شبهات علاقمندان و تشنگان به معارف اسلامی است.
اهتمام به سبک زندگی اسلامی
لازم به ذکر است در این اثر گزاره های متعددی از دعوت خانواده و زن و فرزند به مولفه های عرفانی مشاهده می شود که نشان می دهد خودسازی مقوله ای عمومی است که باید در فضای اجتماعی و به ویژه بنیان خانواده صورت پذیرد که این مسأله نیز بیانگر نگاه ژرف اندیشانۀ حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به بسط و گسترش آموزه های ناب شیعی در سبک زندگی اسلامی است.
تبیین نسخه های قرآنی در عرفان اسلامی
بی شک باید به تلفیق و انضمام آیات قرآن کریم با یکدیگر در موضوعات مختلف اشاره نمود که به عنوان نسخۀ جامع سالکان راه خدا مورد تأکید نویسندۀ این اثر گرانسنگ قرار گرفته است، مفاهیمی از قبیل«فردوس»، «صاحبان فوز عظیم»،«توجه و یادخدا»،«توصیف صاحبان نفس مطمئنه» و تبیین شهودهای حسی از جمله کلید واژه های اصلی در نسخه های قرآن در سیرو سلوک الهی است که به عنوان نقشۀ راه می تواند سالکان الهی را به سر منزل مقصود رهنمون سازد.
عرفان اسلامی و تأکید بر لزوم صیانت از عقل و شرع
هم چنین آموزه های عرفانی و سیرو سلوک در سنت معصومین(علیهم السلام)و شرح و تفسیر دقیق از این مقوله با بررسی احادیث عرفانی امکان پذیر است لذا تدقیق در احادیث و روایات و تفسیر بیانات نورانی حضرت علی (علیه السلام) در نهج البلاغه حاکی از اهمیت رجوع سالکان الهی به سرچشمۀ اصلی سیرو سلوک الی الله است که در کتاب عرفان اسلامی به عینه مورد اهتمام مولّف گرانقدر این کتاب قرار گرفته است.
بدیهی است حساسیت و اهمیت عرفان اسلامی منبعث از آیات قرآن و روایت معتبر و هماهنگی کامل آن با عمومات کتاب و سنت از جمله ضروریات ورود به اینگونه مباحث است، لذا آموزه های انحرافی از قبیل تصوف و نیز اقدامات التقاطی در این زمینه می تواند تبعات و پیامدهای غیر قابل جبران به همراه داشته باشد.
تشریح روش شناسی عرفانی عرفای اسلامی
از این رو روش شناسی استوانه های عرفانی در آموزه های شیعی و تبیین اسباب و راهکارهای پیمودن این راه از جمله ویژگی های مثبت و ارزشمند در کتاب عرفان اسلامی است.
بنابراین در این اثر می توان اسلوب شناسی علامه بحرالعلوم از علمای بزرگ شیعه، ابن سینا فیلسوف معروف،مرحوم میرزا جواد آقای ملکی تبریزی و مرحوم علامه مصطفوی..را شاهد بود که نشان می دهد می توان در مسائل عرفانی از اساتید مبرز عرفان بهره جست و از رفتار و سکنات و آداب عرفانی با هدف لقاء الله و در چارچوب حدود عقل و شرع و منطبق با کتاب و سنت استفاده نمود، در غیر این صورت سلسه های صوفیان و مدعیان دروغین عرفان و سیرو سلوک، عنان کار را بر دست خواهند گرفت، که چالش های دوری از عقل و شرع را می توان در کلمات شرک آلود(شطحیات) هم چون«اناالحق» در قالب اومانیسم اسلامی جستجو نمود.
گفتنی است کتاب فاخر عرفان اسلامی در واقع تبیین کامل شاخصه های انحراف و گمراهی در عرفان های کاذب از قبیل عقل ستیزی، خرافه گرایی، تفسیر به رأی و نیز شرح خطاهای محیی الدین ابن عربی،ابوالفتوح احمدبن محمدالغزالی در تحریف مفاهیم و تفسیر آیات قرآن کریم را در خود جای داده است.
لزوم رعایت آداب عرفانی
باید اذعان نمود ضرورت های رعایت آداب و مناسک عرفانی از قبیل سکوت بدون افراط و تفریط در آن، عبادت پروردگار به ویژه کم خواری و روزه داری ، شب زنده داری ، کناره گیری ممدوح از غوغاها و دوام یاد خداوند و اهمیت ذکر پروردگار در قرآن و احادیث اسلامی به عنوان مسأله ای مهم در تقرب الی الله مطرح است که در قاموس فکری نویسنده محترم این اثر به خوبی بر آن تصریح شده است.
کتاب عرفان اسلامی، تأمل در مفهوم و ماهیت ذکر خداوند و تبیین حقیقت ذکر و راه وصول به آن و نیز آثار ذکر با استناد به آیات قران کریم و روایات معتبر به عنوان یکی از شاخصه های مقوم عرفان و سلوک الی الله را در خود جای داده است.
آموزه های قرآنی و روایی چراغ راه سالکان الی الله
هم چنین از منظر مولّف گرانقدر این اثر فاخر استفاده از استاد و راهنما در مسیر عرفان اسلامی ناظر به مقولۀ تعلیم، ارشاد و راهنمایی است نه تربیت و پرورش، لیکن وجود استاد در این امر راه را کوتاه تر و مطمئن تر خواهد ساخت، لذا هیچ دلیلی بر لزوم این مسأله وجود ندارد بلکه دربیان نویسندۀ این اثر فاخر، سیرۀ اصحاب ائمه(علیهم السلام) و علمای بزرگ شیعه بر محور پیروی از برنامه های قرانی و آموزه های روایی منحصر شده است.
تأملی بر مسألۀ کشف، شهود و رؤیای صادقه
مسأله کشف و شهود و رؤیای صادقه و واکاوی این مسائل در قران کریم و روایات اسلامی و انضمام آن با مکاشفات انبیای الهی و حتی مکاشفات غیر معصومین از جمله صالحان ، پاکان وعرفای بزرگ اسلامی، با استفاده ازآیات و روایات و اسناد مهم تاریخی از جمله رویکردهای بی نظیردر این کتاب است که بدان پرداخته شده است.
لذا رؤیای صادقه به عنوان یکی از شاخصه های مکاشفه در تاریخ انبیای الهی مورد توجه قرار گرفته است، در کنار این مسأله باید به رؤیای صادقه افراد عادی و رؤیای غیر صادقه و طرق شناخت و تفکیک این رؤیاها از یکدیگر اشاره نمود که مورد نقد و بررسی صاحب اثر واقع شده است.
از این رو لزوم تمایز میان رؤیای صادقه و کاذبه و چیستی حجیت خواب و پیام رسانی برخی خواب ها از آینده و لو پیام غیر قطعی از جمله آثار و نتایج مباحث مطروحه و تبیین دقیق مسألۀ کرامات و لزوم عبور عرفا از مسائلی از قبیل کشف و شهود و کرامات مورد تأکید نویسنده گرانقدر این اثر ارزشمند عرفانی واقع شده است.
مسألۀ وحدت وجود
بدیهی است چیستی مسألۀ وحدت وجود و ترسیم برخی آسیب های موجود در میان جمعی از فلاسفه و عرفا،از جمله مسائل مهم و کلیدی در کتاب عرفان اسلامی است که از منظر مولف این اثر وحدت وجود در مجموع به مراتب تشکیکی پذیرفتن وحدت حقیقی وجود هم چون نور که شامل آفتاب و یک شمع ضعیف می گردد و مورد قبول جمعی از فلاسفه اسلامی است اطلاق می گردد.
روشنگری نسبت به عرفان های کاذب و فرقه های نوظهور
نباید فراموش نمود اهتمام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به تبیین مسألۀ عرفان های کاذب و ادیان و فرق نوظهور و روشنگری معظم له از ماهیت پلید بسیاری از گروه های مروج اینگونه عرفان ها و نیز رمز یابی از دست های حامیان پشت پردۀ این گروه ها و و روشنگری از عوامل سیاسی موجود در پیدایش اینگونه عرفان ها از جمله رویکردهای ارزشمند در این اثر عرفانی است .
لذا از جمله ویژگی های بارز این اثر ارزشمند می توان به روشنگری نسبت به ماهیت بی قیدو شرط مروجان عرفان های کاذب و صوفیان وتفکیک میان ریاضت های مشروع و نامشروع اشاره نمود، لذا ریاضت های نامشروع صوفیان و ذکر انحرافات موجود در برخی ادیان توحیدی همچون مسیحیت و رهبانیت معمول در این دین توحیدی و پرهیز کشیشان ازدواج در این اثر برجسته است.
افشاگری از جهات مشترک فرقه های نوظهور و عرفان های کاذب و تحلیل و بررسی دقیق مهمترین آن فرقه ها هم چون فرقه«اوشو»، «پائولوکوئلیو»، عرفان کاذب حلقه، پایه های عرفان حلقه و شعور کیهانی همه و همه حاکی از اهتمام معظم له به افشای عمق تفکرات انحرافی و التقاطی این گونه فرقه ها است که ماهیت پلید و هنجار شکنانه آن با چاشنی اباحه گری و عبور از خطوط قرمز اخلاقی و اجتماعی به خوبی در این اثر به ثبت رسیده است.
تردیدی نیست که انطباق دستاوردهای علمی و پژوهشی مولّف این کتاب با مسائل و مشکلات مبتلابه جامعه موجب شده است مبانی انحرافی عرفان حلقه و شعور کیهانی در اولویت پاسخ گویی تفصیلی مورد توجه مولف کتاب قرار گیرد، لذا مبانی توحید در عرفان حلقه، شیطان و شیطان شناسی و شیطان پرستی در آن و سخنان شرک آلود پایه گذار عرفان حلقه به تفصیل در این اثر مورد واکاوی قرار گرفته است.
بدین ترتیب روشنگری نسبت به خطاهای آشکار در معادشناسی در عرفان حلقه از قبیل تمایل به عقیده تناسخ، انکار معاد جسمانی و تحریف آشکار نسبت به مفهوم ذاتی جهنم و بهشت در عرفان حلقه، به خوبی مورد واکاوی قرار گرفته است.
تحلیل و بررسی عرفان های کاذب هندی از قبیل فرقه«یوگا،ناندا»، عرفان«دالایی لاما» و نیز ترسیم چشم انداز باطل برخی عرفان های سرخپوستی(کارلوس کاستاندا) و تلفیق این گونه عرفان های کاذب با مقولۀ سحر و جادو با توهم کسب معرفت،شیوع استفاده از روان گردان و تمرکز بر دیدن به عنوان تنها راه کسب معرفت!، بیانگر تسلط و اشراف کامل صاحب این اثر نسبت به ماهیت واقعی عرفان های کاذب است.
لازم به ذکر است کتاب عرفان اسلامی نقد و بررسی تصوف و عرفان های کاذب مرتبط با گرایش های صوفی گری و اصول و عقاید صوفیه را به تفصیل در خود جای داده است، بدین نحو که مولف کتاب، اباحه گری،شیوع انحرافات عدیدۀ جنسی ، استفاده مکرر از مواد مخدر ، نفی عقل و استدلال عقلی، فریب پیروان عرفان های کاذب در قالب موهومات پنداری هم چون انرژی های درون ذاتی یا کیهانی ، پذیرش همۀ مذاهب(پلورالیسم دینی)، وابستگی شدید سران عرفان های کاذب به قدرت های استکباری به ویژه آمریکا، الحاد و کفر،شیوع رویکرد التقاطی،سکولاریسم و هضم در متن قدرت های مستکبر را از جمله جهات مشترک عرفان های کاذب برشمرده است.
تبیین حقیقت عرفان نظری و عرفان عملی در آموزه های عرفانی صحیفۀ سجادیه
در بخش های پایانی این اثر ارزشمند و بی نظیر مولف اثر با ارائه حقیقت عرفان نظری و عرفان عملی راستین در آموزه های عرفانی صحیفه سجادیه، مخاطب خود را به سوی مولفه های موثر از قبیل رابطه میان اخلاق و عرفان فرا می خواند و در ادامه شناخت شناسی صحیفۀ امام سجاد (علیه السلام) را به عنوان گنیجنۀ کامل عرفانی و نیز سیرۀ عملی و عبادی آن حضرت را به مخاطب خود گوشزد می کند و بهره گیری از فرصت فکری و اجتهادی از طریق اشاعه انواع معارف اسلامی از قبیل تفسیر،حدیث و فقه را به عنوان مواجهه امام سجاد(علیه السلام) با تهاجم فرهنگی در آن عصر و زمانه مورد توجه قرار می دهد.
بررسی سندی صحیفۀ سجادیه
پس از پایان مباحث محتوایی این اثر ارزشمند، نویسندۀ این اثر، بررسی سندی صحیفه سجادیه و اذعان به اعتبار بالای سندی آن گنجینه به جای مانده از سیدالساجدین امام زین العابدین(علیه السلام) را مورد اشاره قرار می دهد، که در کنار این مسأله از آنجا که بسیاری از علما و فقهای بزرگ در مسائل فقهی خود به مضامین ارزشمند صحیفه سجادیه استناد نموده اند و شروح متعدد بر آن نگاشته اند لذا می توان به اعتبار والای صحیفۀ سجادیه رهنمون گردید.
کتاب شناسی و ترسیم فضای تاریخی کلام امام سجاد(علیه السلام)
از این رو کتاب شناسی شروح مرتبط با صحیفۀ سجادیه به ویژه کتاب نفیس ریاض السالکین به عنوان معروف ترین شرح صحیفۀ سجادیه، هر آن مخاطب را بیش از پیش به اعتبار علمی و سندی گنجینۀ به جای مانده از امام سجاد(علیه السلام) واقف می کند.
واکاوی عمق و اعتبار محتوایی صحیفه سجادیه در کتاب عرفان اسلامی و التزام به سیاق شناسی فضای زمان ورود دعا در کلام نورانی امام زین العابدین(علیه السلام) چشم انداز مهم فضای تاریخی آن حضرت را برای مخاطب مکشوف کرده است.
اهمیت و جایگاه دعا در فرهنگ اسلامی
در خاتمه حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ، مولّف این اثر فاخر جایگاه و اهمیت و آثار و برکات دعا در فرهنگ اسلامی را به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار داده و آداب و شرایط انجام این فریضه مهم و دیگر مسائل مرتبط با امر دعا را برای مخاطب به نحو روان و کاربردی مورد توجه قرار داده است.
