انسان در ساحت زندگی فردی و اجتماعی خود، همواره نیازمند آموزه ها و تعالیم اخلاقی و تربیتی است؛ چرا که تخلق به اخلاق الهی و بهره گیری از آن در زندگی، زمینه ساز نیل به کمالات انسانی و در نتیجه کسب سعادت دنیا و آخرت است و از این رهگذر، رستگاری انسان در سایۀ تهذیب و خودسازی حاصل می شود.
علاوه بر نیازمندی آحاد مردم به تعالیم اخلاقی، نهادهای متعدد اجتماعی به خصوص نهاد های سیاستگذار در امور فرهنگی و تربیتی، به دریافت آموزه های اخلاقی نیازمندند؛ چرا که باید پیام ها و نکات اخلاقی با نظام آموزشی کشور هم چون حوزه و دانشگاه عجین گردد تا جان و قلب طالبان علم و دانش به معارف اخلاقی خو گرفته و اینچنین تعالی روحی و معنوی در سایۀ آن آموزه های اصیل و بی بدیل فراهم گردد.
در این میان، آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی) در خصوص اهمیّت و جایگاه درس اخلاق و لزوم بیان نکات اخلاقی و تربیتی در کلاس های درس به ویژه در حوزه های علیمه فرمودند: « به همان اندازه که برای مسائل علمی ارزش قائلیم، باید برای مسائل اخلاقی هم ارزش قائل باشیم، چرا که علم و اخلاق کنار هم است، لذا مباحث اخلاق در حوزه خیلی ضرورت دارد؛ اما بر خلاف ضرورت والای آن، اهمیت لازم به آن داده نمی شود، سابق بر این هم استاد، اسوه و الگو بود و هم درس های اخلاق بیشتر بود و هم فضای جامعه به خاطر فضای مجازی و رسانه های آلوده مسموم نبود. حال وقتی فساد در جامعه زیاده شده، باید برنامه های اخلاق هم فزونی پیدا کند؛ البته این کار لوازمی دارد، اگر اساتید این طور که ما انجام می دهیم نصف درسشان، چهارشنبه ها اخلاق (علاوه بر درس اخلاق عمومی) باشد کار خوبی است».
لذا ضرورت طرح آموزه های اخلاقی و شرح آیات و روایات تربیتی در خلال دروس اساتید اخلاق، به عنوان یکی از بهترین راه های تعالی اخلاقی جامعه و تربیت و تهذیب نفوس طلاب و دانش پژوهان مورد توجه قرار گرفته است.
اهتمام معظم له در خصوص شرح احادیث اخلاقی به صورت کوتاه و کاربردی به منظور ترویج و گسترش آموزه ها و معارف اخلاقی و تربیتی و فرهنگ سازی این امر خطیر، ضرورت بهره گیری از تأکیدات و منویات معظم له نسبت به مسائل اخلاقی به ویژه اهتمام به اخلاق عملی و پیاده سازی آن در زندگی فردی و اجتماعی را دو چندان می سازد که تألیف کتاب «انوار هدایت: مجموعه مباحث اخلاقی» از سوی معظم له، در راستای تحقق این مهم تعریف می گردد.
انوار هدایت در یک نگاه
«انوار هدایت» مجموعه روایت های اخلاقی جهت پیشرفت در تهذیب نفس و خودسازی است که در درس خارج فقه حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی) مطرح و توسط برخی از فضلا در قالب سلسله درس ها و توصیه های اخلاقی به رشتۀ تحریر در آمده است.
مولّف در چگونگی تألیف کتاب در مقدمۀ اثر می نویسد: اين جانب به حكم احساس وظيفه، سال هاست كه سعى مىكنم روزهاى چهارشنبه كه روز آخر درسى هفته است، يكى از روايات ناب معصومين عليهم السلام را در زمينه تهذيب نفس و پرورش اخلاق، از منابع معتبر براى طلّاب عزيز درس خارج مطرح كرده و به ذكر دقايق و نكات و محتواى آن بپردازم، تا هم گوينده از آن پند گيرد و هم شنونده راه و رسم اخلاق را بياموزد.
تدوین کنندۀ اثر نیز در پیشگفتار کتاب، درس های اخلاقی روزهای چهارشنبه را گنجينه و توشه گران بهايى بر می شمرد که عطش تشنگان معارف الهى را فرو مىنشاند و طلاب را به تزكيه همراه با تعليم و تعلم فرامىخواند، لذا بايد از آنها براى تهذيب نفس بهره برد و اهل منبر و وعظ و خطابه را به استفاده از مطالب آن براى پربار ساختن سخنان خود فراخواند.
وجه نامگذاری اثر
درباره علت نامگذاری این کتاب می خوانیم: از آنجا كه معصومين عليهم السلام مصاديق بارز و اكمل انوار الهى و واسطه هاى فيض او هستند و بالطبع آنچه از زبان مباركشان جارى مىشود نور است، اين كتاب را انوار هدايت ناميديم.
ساختار اصلی کتاب
كتاب حاضر، از مقدمه و پیشگفتار و سه بخش اصلی تشکیل شده و موضوعات متعدد و متنوعی را در زیر مجموعۀ فصول سه گانه خود جای داده است.
عوامل شکست، غرور و غفلت، شش برنامه سعادتبخش، مراتب کمال ایمان، عواقب و آثار گناه، قدرت زبان، عفو و گذشت، چشمچرانی، تقوا، توصیف ایمان، قساوت قلب، بیماری وسواس، عجب، ترک حج و دعا، عالم بی عمل،خطر تصوف.. عناوین برخی از مباحث مطرح شده در این اثر است.
مهم ترین ویژگی های کتاب
«انوار هدایت» به سبب فصلبندى، سادگى بيان و همهفهم بودن، اثری اجتماعی و تربیتی است که همگان حتى مردم عادى مىتوانند از آن بهره ببرند.
در واقع تلاش مولّف بر این امر استوار شده است که محتوای روایات را توأم با استحکام و اتقان علمی، برای عموم مردم تبیین کند، در این میان ذوق و قریحۀ سرشار معظم له در بیان متنوع موضوعات مورد نیاز جامعه، مثال زدنی است به نحوی که ساختار موضوعات کتاب با ابتکار و خلاقیت معظم له در برداشت های موثر اخلاقی و انطباق با دغدغه های اخلاقی و تربیتی جامعه همراه شده است.
روش شناسی نگارش اثر
شرح و توضیح، استخراج منابع قرآنی و روایی و اشاره به نکات تفسیری آیات مربوطه، کاری است که در تدوین مطالب افزوده شده است.
در وهلۀ نخست محقق اثر، برخى مطالب را كه در درس معظمله اجمالاً بيان شده بود را شرح داده و براى توضيح آنها از منابع متعدد خصوصاً از تفسير نمونه بهره برده است.
هم چنین نشانى آيات و رواياتی که مولّف در ضمن سخنانشان بحث کرده اند در پانوشت ذکر شده است.
انوار هدایت به مثابۀ فقه الحدیث
روايات کتاب، مجموعه هايى از احاديث بحارالانوار ، روضه كافى يا نهجالبلاغه يا تحفالعقول را شامل می شود و داراى يك تسلسل جالب و منطقى است و چون به زبان ساده مطرح مىشود براى همگان مفيد است؛ به نحوی که این بحث هاى كوتاه اخلاقى معظمله را مىتوان نوعى فقهالحديث شمرد.
اهمیت این مسأله وقتی دو چندان می شود که بدانیم مولّف به سبب آشناسی با حوزۀ معنایی کلام ائمۀ معصومین علیه السلام و چگونگی بهره گیری از این سخنان، ژرف ترین معارف هستی شناسی، از خدا تا انسان و از دنیا تا معاد و نکته های نغز اخلاقی و راهنمایی های تربیتی و عملی را در ابعاد فردی و اجتماعی، از بطن تعالیم و معارف روایی استخراج کرده و به مخاطبان علاقمندان به معارف اخلاقی ارائه کرده است.
گزارش محتوایی اثر
سیمای دنیا در انوار هدایت
مولف در این نوشتار سعی کرده است از یک جانبهنگری پرهیز، و با استناد به احادیث و قرآن کریم، نگاه جامعی نسبت به دنیا ارائه دهد.
بررسی سایه روشن های ابعاد و زوای مفهوم دنیا در کتاب انوار هدایت در عناوینی هم چون دگرگونی های دنیا، استفاده از لحظه های دنیا، جایگاه انسان در دنیا و آخرت، ، عبرت از سرنوشت گذشتگان، هشدار و آمادگی، پیوند دین و دنیا، بیان حضرت از کوتاهی عمر دنیا، توصیف دنیا، دنیا معدن جواهر، دنیا و آخرت از دو منظر، آثار روانی دنیا پرستی، آرزوهای طولانی بی پایان، دنیا و وظیفۀ ما در آن، و عوامل تسویف به خوبی مورد توجه مولّف قرار گرفته است.
مولف بحث از دنيا را بحث دامنهدارى توصیف می کند اما مولف در نگاهی اجمالی، دنيا را تجارتگاه وسجدهگاه اولياى الهى بر می شمرد که مىتوان از آن بهطور صحيح بهره برد و نردبانى براى عروج به ملكوت ساخت.
مرگ و مرگ اندیشی
مرگ و زندگی مهم ترین مسأله انسان در طول تاریخ است.آدمی فطرتاً طالب زندگی است و به شدت از مرگ فراری است، لذا مرگ، جدی ترین مسأله و دغدغه زندگی بشر را به خود اختصاص می دهد، مولّف نیز با توجه به این دغدغه عمومی درصدد برآمده، تا نوع نگاه انسان به مرگ در قالب مرگ اندیشی ارتقا بخشد.
قانون عمومی مرگ، دستور توبه، فرار از مرگ، عبرت سرنوشت گذشتگان، سفر آخرت و یادمرگ، بیداری و آمادگی وحیات و مرگ دل ها... از جمله عناوین مهم در موضوع مرگ و مرگ اندیشی در کتاب است.
معظم له در فرازی از اثر اینگونه می نویسد: انسان بايد بهگونه اى باشد كه وقتى صبح كرد به خود وعده ندهد كه تا شب زنده مىماند... بلکه بايد بداند كه هر لحظه در معرض خطر است. ممكن است بر اثر لقمه اى بميرد... خلاصه مردن خيلى ساده است. وقتى انسان بداند كه زندگى اينقدر بىاعتبار است چرا انواع گناهان را مرتكب شود. ازاينروست كه به ياد مرگ بودن مىتواند ترمزى بسيار قوى باشد تا انسان گناه نكند.
تشریح ابعاد و زوایای اخلاق فردی
اخلاق مهم ترین دغدغه مولف در نگارش اثر به شمار می آید، نگرانی نسبت به شدت وضعف اخلاق در جامعۀ اسلامی و نسبت آن با فرد و جامعه، حج عظیمی از محتوای کتاب را به خود اختصاص داده است، در این میان مبادی و مبانی اخلاق و بنیان های فکری و نظری و نیز مفاهیم اخلاقی به طور گسترده در کتاب مورد توجه قرار گرفته و در ادامه اخلاق فردی و اجتماعی مورد نظر قرار گرفته است.
اخلاق فردی از جمله ارزش های اخلاقی است که حیات فردی انسان ها را فارغ از رابطه با غیر در بر می گیرد، مولّف نیز به انحاء مختلف در موضوعات متعدد، مفاهیم و مصادیق اخلاق فردی را در آن اثر فاخر در موضوعاتی هم چون تلاش و کوشش، پیامد های پرخوری و شهوت رانی، هوای نفس، انتخاب الگو، اسراف، تبذیر، صبر، خودشناسی، حکمت، خودسازی، توکل، اخلاص، عزت نفس، در قالب عناوینی هم چون تربیت نفس، راه رهایی از شبهات و شهوات،پرخوری و چشم چرانی، بیداری و آمادگی، قساوت قلب، ترس از خدا و نظم در زندگی...مورد توجه قرار داده است.
به عنوان نمونه مولف در بیان جایگاه خودشناسی می نویسد: هر كس بايد خودش ببيند كه به چه چيز حرامى تمايل دارد تا آن را ترك كند. البتّه شناخت خويشتن كار آسانى نيست. گاه صفاتى در انسان است كه شصت سال از سنّ او مىگذرد ولى خبر ندارد، چرا كه هيچكس با چشم انتقاد به خود نمىنگرد. اگر كسى مىخواهد در امور معنوى پيشرفت كند و به درجه هاى عالى برسد بايد با بدبينى به خود بنگرد تا نقاط ضعف خود را بشناسد.
و یا در فرازی از اثر، مولف از اخلاص به عنوان مهم ترين مسأله در تربيت نفوس یاد می کند به نحوی که هرچه اخلاص بيشتر باشد اثر تربيتى آن بر جان و فعل آدمى بيشتر است.
اخلاق اجتماعی به مثابۀ چگونه زیستن
ارزش ها و ضدارزش های حاکم بر رابطه فرد با سایر انسان ها، اخلاق اجتماعی را شکل می دهد، مولّف نیز با ارزش گذاری دربارۀ اجتماعی زیستن و کسب تکامل معنوی، بسیاری از فضیلت ها را به ساحت اجتماع منتقل ساخته و آن فضائل اخلاقی را تحت تأثیر عوامل و انگیزه های مختلف مورد بررسی قرار داده و در نهایت با بهره گیری از آموزه های ائمۀ معصومین به عنوان بهترین الگو های چگونه زیستن، زندگی اجتماعی و روابط مطلوب وارزش محور میان آحاد جامعه را در این اثر در قالب موضوعاتی هم چون، خوشاخلاقی، خیرخواهی، مردمداری، مردمیاری، رعایت حقوق مردم، معاشرت نیکو، عدل، احسان، حسد و تکبر، عفو و بخشش، امربه معروف و نهی از منكر... به خوبی ترسیم کرده است.
عفوو گذشت، امت پیامبر سه دسته اند، امر به معروف و نهی از منکر، فروبردن خشم، بدترین مردمان، بداخلاقی، عذرخواهی و قبول عذر، اموری که امت طاقت آن را ندارند، برترین اعمال، سه صفت مهم، عجب و خودپسندی، یتیم نوازی، رباخواری، مزاح، تنبلی و سستی، غیبت و سخن چینی... از جمله عناوین فهرست کتاب است که به نحو مستقیم به اخلاق اجتماعی اشاره دارد.
مولف در بخش از کتاب می نویسد: توجّه به پيوند هاى اجتماعى و اينكه هيچ كار بدى در اجتماع انسانى در نقطه خاصّى محدود نمىشود، بلكه هر چه باشد همانند آتش ممكن است به نقاط ديگر سرايت كند، عقلى بودن فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر را مشخّص مىسازد. به عبارت ديگر، در اجتماع چيزى بهعنوان «ضرر فردى» وجود ندارد و هر زيان فردى امكان دارد كه به صورت «زيان اجتماعى» درآيد؛ به همين دليل، منطق و عقل به افراد اجتماع اجازه مىدهد در پاك نگاه داشتن محيط زيست خود از هر كوششى دريغ نكنند.
لازم به ذکر است اين اثر نفیس با تنظیم و تدوین حجه الاسلام فقیه نی ریزی، نخستین بار در سال ١٣٧٦ در ٢٥٦ صفحه، در قطع وزیری از سوی انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام به رشتۀ تحریر در آمده که تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.
