بی شک برگزارکنندگان و شرکت‌کنندگان در مراسم عزاداری سالار شهیدان علیه السلام، زمانی می‌توانند از برکات فراوان آن بهره‌مند شوند که از یک سو، با بایسته‌ها و الزامات برگزاری چنین مراسمی آشنا باشند و به آن عمل کنند و از سوی دیگر،از محرمات و مکروهات مرتبط با آن بپرهیزند.
آنچه از احکام و اصول و ارزش‌های اسلامی استنباط می‌شود، همگی حکایت از آن دارد که در باب آداب عزاداری هر رفتار نامتعارف و حتی هر عمل متعارف و مستحبی که ضرر و زیان مسلمین یا جوامع انسانی را در پی داشته باشد و یا سبب بروز اختلاف بین مسلمانان گردیده و یا موجبات سوءاستفاده کفار و دشمنان اسلام را فراهم سازد و باعث وهن اسلام و تحقیر مسلمین شود، یا حکم حرمت پیدا می‌کند و یا مشروعیت خود را از دست می‌دهد.
البته این موضوع در مورد واجبات یا محرمات به‌جز در موارد خاص که مشمول حکم تقیه می‌شود، معنادار نیست، اما سایر احکام اعم از مستحبات، مکروهات و موارد مباح را شامل می‌شود و درست به همین دلیل است که علمای بزرگوار اسلام، مسلمانان را از انجام برخی حرکات و رفتارها در عزاداری‌ها برحذر می‌دارند، به عنوان مثال؛ در برخی از احادیث و روایات مالیدن گل به بدن، هروله کردن و یا گریه با صدای بلند برای شهادت امام حسین(ع) مستحب شمرده شده است، اما همین عمل آنگاه که در یک مجلس از سوی تعداد معدودی صادر و به شکل غیرمعمول موجب جلب‌توجه و ایجاد اخلال در عزاداری دیگران شود، نهی شده است.
با همۀ این تفاسیر، متأسفانه در سال‌های اخیر از سوی برخی عزاداران و حتی مداحان اهل‌بیت، شاهد بدعت‌گذاری‌ها و رفتارهای نامتعارف و نامتجانسی هستیم که چهره نامطلوبی از تشیع را در اذهان و افکار عمومی جهان اسلام و بلکه ملل سایر کشورها به تصویر کشیده است.
رفتارهایی مانند؛ استفاده از اشعار کوچه بازاری و بی‌محتوا که بعضاً به شکل غلوآمیز و غیر واقعی، فقط ظواهر واقعه عظیم و عبرت‌آموز عاشورا و یا مصائب ائمه علیهم السلام را مورد توجه قرار داده‌اند.
رقابت در استفاده از روش‌ها و نیز آلات و ادوات موسیقایی جدید و نیز وسایل تزئینی و علائم و نشانه‌های نامتعارف در تجهیز هیأت ها و یا استفاده از بلندگوهای فوق‌العاده قوی و پر سر و صدا که شکل نوینی از فخرفروشی پنهان را به ذهن متبادر می‌سازد و گاهی باعث آزار عابران و همسایگان وحتی خود عزاداران می‌شود.
افراط در تداوم عزاداری تا حتی بعد از نیمه شب که معمولاً باعث قضا شدن نماز صبح عزاداران می‌گردد، عریان نمودن بدن در مقابل نگاه نامحرم یا قمه‌زنی و سایر حرکت‌های مشابه و یا استفاده از کلمات سخیف و تکرار و تولید صداهای دون شأن انسان و مجالس عزاداری که عمدتاً شور بخشیدن تصنعی و کاذب به مراسم را با هر قیمتی هدف قرار می‌دهند و حتی اسراف و تبذیر در نحوه پذیرایی از عزاداران، نمونه‌ای از بدعت‌گذاری‌های مورد اشاره است.
حال از آنجا که احکام و اصول و ارزش‌های اسلامی، مبنای رفتاری مسلمین در امور مختلف را مشخص و علما و مراجع اسلام شایسته‌ترین مرجع و متولی بیان احکام الهی و بهترین الگوی رفتاری برای انسان‌های ولایت‌مدار و مؤمن در همه زمینه‌ها از جمله مراسم عزاداری محسوب می‌شوند، لذا کتاب «احکام عزاداری» اثر ارزشمند حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی است که آراء و اندیشه های فقهی معظم له مرتبط با آداب عزاداری ائمه معصومین علیه السلام به‌ویژه احکام و آداب سوگواری امام حسین علیه السلام به زیور طبع آراسته شد.
انگیزه تألیف اثر
مولّف در بیان علل تألیف اثر می نویسد:«در عصر ما عزادارى اهلبيت عليهم السلام رنگ و بوى متفاوتى گرفته است، برخى افراد در حالى كه هيچ بهرهاى از درياى عميق فقه و اجتهاد نبردهاند، به اشتباه خود را صاحب نظر در مسائل شرعى به خصوص احكام عزادارى مىدانند و در مسيرى كه هيچ اطلاعى از خطرات آن ندارند، ديگران را به زعم خود دعوت مىكنند و عزادارى خامس آلعبا و سالار شهيدان را وسيلهاى براى كارهاى مخالف شريعت اسلام قرار مىدهند.
در حديثى، امام محمد باقر عليه السلام به جابر مىفرمايند:«اى جابر! محبّت ما اهلبيت به تنهايى كافى نيست؛ به خدا قسم شيعه ما كسى است كه تقوى و اطاعت داشته باشد». تا آنجا كه مىفرمايند: «به خدا قسم تنها با عمل و پرهيزكارى است كه مىتوان به ولايت ما رسيد».[1] حال آيا مىشود بدون اطلاع و عمل به احكام شرعى، پيرو واقعى آن بزرگواران بود؟!
ساختار کلی کتاب
کتاب احکام عزاداری شامل پیشگفتار، مقدمه و فصول سه گانه است. فلسفۀ شهادت عنوان اصلی فصل اول است که از عناوین فرعی با عنوان« چرا امام حسين عليه السلام فراموش نمىشود؟»، «چه كسى در قيام كربلا پيروز شد؟» و«چراسوگوارى مىكنيم؟!» تشکیل می شود.
«احکام عزاداری» عنوان فصل دوم است که مهمترین فصل کتاب نیز به شمار می رود. عناوین فرعی آن عبارتند از: فلسفۀ عزاداری،مجالش و دسته جات عزاداری،شبیه خوانی و مقتل خوانی،اشعار مدیحه و نوحه،عزاداری بانوان،ادعیه و زیارات،خرافات در عزاداری،اموال و هزینه های هیئت،موقوفات و نذورات،ایام عزاداری،مقاتل و وقایع تاریخی.
فصل سوم نیز به نام بیانه ها نام گذاری شده است که اطلاعیه ها و بیانیه های معظم له خطاب به مداحان، به مخاطبان ارائه شده است؛ در فراز پایانی اثر نیز اشعار معظم له انتشار یافته است.
گزارش محتوایی اثر
عاشورا؛ شورانگیز ترین حماسۀ تاریخ
مولف در بخشی از کتاب تحت عنوان«چرا امام حسين عليه السلام فراموش نمىشود؟»، با اشاره به قیام حماسی امام حسین علیه السلام، این قیام را یکی از شورانگیزترین حماسه‌های تاریخ بشریت خوانده که اهمیت آن نه تنها به این دلیل است که همه‌ساله نیرومندترین امواج احساسات میلیون‌ها انسان را در ماه محرم برمی‌انگیزد و مراسمی پرشورتر از گذشته دیگر به وجود می‌آورد، بلکه اهمیت آن بیشتر از این جهت است که هیچ‌گونه محرکی جز عواطف پاک دینی، انسانی و مردمی ندارد و این تظاهرات پرشکوه که به خاطر بزرگداشت این حادثه تاریخی انجام می‌گیرد، نیازمند هیچ مقدمه‌چینی و فعالیت‌های تبلیغاتی نیست و از این جهت در نوع خود بی‌نظیر است.
تبیین فلسفه عاشورا؛ حلقه مفقوده مراسم عزاداری
معظم له در کتاب«احکام عزاداری» با طرح پرسش و پاسخ ، در راستای تنویر افکار عمومی گام برداشته تا از این طریق مخاطبان را به درک عمیق از فلسفه عاشورا رهنمون سازد.
به عنوان نمونه در بخشی از کتاب می خوانیم: چرا اينقدر به اين حادثه تاريخى كه از نظر «كمّيّت و كيفيّت» مشابه فراوان دارد، اهمّيّت داده مىشود؟ چرا مراسم بزرگداشت اين خاطره هر سال پرشكوهتر و پرهيجانتر از سال پيش، برگزار مىگردد؟چرا امروز كه از «حزب اموى» و دارودسته آنها اثرى نيست و قهرمانان اين حادثه مىبايست فراموش شده باشند، حادثه كربلا رنگ ابديّت به خود گرفته است؟!
آيا امام حسين عليه السلام در برابر اين خطر بزرگ كه اسلام عزيز را تهديد مىكرد و در زمان «يزيد» به اوج خود رسيده بود، مىتوانست سكوت كند و خاموش بنشيند؟ آيا خدا و پيامبر و دامنهاى پاكى كه او را پرورش داده بودند، مىپسنديدند؟
تبیین فلسفۀ عزاداری
از جمله نکات مهم اثر نگاه معرفتی و فلسفی مولف به مقولۀ عزاداری است لذا معظم له در جای جای کتاب در تبیین این مسأله مهم کوشیده است؛ ایشان در فرازی می نویسد: به راستی فلسفه عزادارى چيست؟ چرا شيعيان، ماه محرّم را به اين روش برگزار مىكنند؟ آيا هيچ سنّتى از زندگى پيامبر صلى الله عليه و آله وجود دارد كه بر اساس آن اين مراسم برگزار شود؟
مولّف در مقام پاسخ اینگونه می نویسد؛ هدف عزادارى، زنده نگهداشتن تاريخ امام حسين عليه السلام و هدف او، يعنى مبارزه با ظلم و ذلت است و بايد عزادارى طورى باشد كه همگان را به اهداف آن پيشواى بزرگ آشنا سازد، بدون شك عزادارى براى شهدا در زمان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وجود داشته است. از جمله براى شهادت مظلومانه حضرت حمزه عموى شجاع و بزرگوار پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله رسول خدا دستور عزادارى بر او داد و روش عزادارى بايد مطابق سنّت آن حضرت و امامان معصوم عليهم السلام و عرف عقلا باشد.
ارائۀ روش شناسی اجرای مناسک عزاداری
گفتنی است کتاب آداب عزاداری علاوه بر تبیین احکام عزاداری، چگونگی اجرای مناسک آئینی را به نحو احسن به مخاطبان ارائه می دهد.
به عنوان نمونه معظم له در فرازی از کتاب اینگونه می نویسد: مسئله عزاداری حضرت سیدالشهدا علیه السلام در هر زمان و در هر مکان از فضل قرابت و مایه تقویت روح ایمان، شهادت اسلامی، ایثار و فداکاری و شجاعت در مسلمین است ولی کیفیت عزاداری باید چنان باشد که بهانه‌ای به دست دشمنان اسلام ندهد و موجب سوء استفاده آنان نشود و این مراسم عظیم و پرشکوه تضعیف نگردد و به همین جهت از کارهایی که موجب وطن مذهب است باید پرهیز شود و از آسیب رساندن به بدن خودداری گردد.
لذا بهترين شيوه عزادارى، تشكيل مجالس باشكوه و ذكر اهداف مقدّس امام حسين عليه السلام و تاريخچه كربلا و تحليل فرازهاى آن و مراسم سوگوارى، و همچنين تشكيل دستهجات عزادارى باشكوه، توأم با شعارهاى بيدار كننده و سازنده و پخش جزوهها و پوسترهاى حساب شده و پر محتوا، و استفاده از پلاكاردها يا شعارهاى جالب و جذاب و روشن كننده است. از این رو سزاوار است مدّاحان عزيز مانند خطباى محترم، دوره آموزشى داشته باشند و از روشهاى سنّتى پيروى كنند.
بیان احکام عزاداری به مثابۀ آسیب شناسی کامل مناسک آئینی
لازم به ذکر است نگاه دقیق و ژرف اندیشانۀ مولف نسبت به ابعاد مختلف و متعدد مناسک آئینی موجب شده است تا بیان احکام عزاداری با رویکرد آسیب شناسانه به مخاطب ارائه گردد.
به عنوان مثال در بخشی از کتاب می خوانیم:عزاداران محترم (خطبا و مداحان و آحاد مردم سوگوار)بايد از سه كار پرهيز كنند: الف) از كلمات غلوآميز كه ائمّه هدى عليهم السلام يا بزرگان شهدا را هم رديف خداوند قرار مىدهد، جداً اجتناب كنند. ب) از اعمالى كه سبب وهن مذهب در نظر دوست و دشمن مىشود، خوددارى نمايند. ج) از رسانيدن آسيب جدّى به بدن اجتناب ورزند.
بی شک بیان احکام مطروحه در عزاداری از قبیل حکم استفاده از طبل و سنج، استفاده از موسیقی، علم و علامت، سینه زنی و زنجیر زنی، قمه زنی و تیغ زنی، لطمه زنی ، شبیه خوانی و مقتل خوانی، تعزیه، ساخت ماکت و سمبل، عزاداری بانوان،خرافات در عزاداری.. به نوبۀ خود منشوری کامل از نگاه آسیب شناسانۀ مرجعیت معظم تقلید نسبت به مناسک آئینی است که در تعمیق بخشی مخاطب نسبت به آفات و انحرافات عزاداری نقش به سزایی ایفا خواهد کرد.
مولف در فرازی از کتاب می نویسد: لازم است در اين شرايط و اوضاع، پيروان اهلبيت عليهم السلام و عاشقان مكتب حسينى از هر كارى كه موجب وهن اين مراسم مىشود بپرهيزند و به جاى آن به سراغ مراسمى بروند كه عظمت اهداف حسينى را بيش از پيش آشكار مىسازد و اگر جمعى از بزرگان فقهاى پيشين رحمه الله در عصر و زمان خود، بعضى از اين كارها را به دلايلى اجازه فرمودهاند، هرگاه در عصر و زمان ما بودند مسلّماً نظر ديگرى داشتند. خداوند همه ما را از پيروان مكتب آن بزرگوار و جان نثاران او قرار دهد.
طرح مسائل مبتلابه
لازم به ذکر است رویکرد اصلی کتاب در بیان مسائل مبتلابه مرتبط با عزاداری متمرکز شده است که این مسأله بر جذابیت های اثر افزوده است؛ عناوینی هم چون« كار و تفريح در ايّام عزادارى»،« اصلاح و آرايش در ايّام عزادارى...»از جمله عناوین مهم اثر است که نشان می دهد مسائل مبتلابه به شدت مورد نظر نویسندۀ اثر قرار گرفته است.
پاسخگویی موضوعی به شبهات
مولف در بخش های مختلف کتاب با تبویب و فهرست بندی موضوعی به شبهات پاسخ گفته است، به عنوان نمونه در بخش ادعیه و زیارات آمده است: نظر شما در مورد زيارت ناحيه مقدّسه از جهت سند و دلالت چيست؟بعضى از اسناد زيارت ناحيه معتبر است و لذا مىتوانآن را قرائت كرد. ولى دو جمله از آن را نخوانند. جملهاى كه مىگويد «اهلبيت با سرهاى برهنه روز عاشورا بيرون آمدند» و جملهاى كه مىگويد «بدن شهداى كربلا را درندگان بيابان خوردند».
احکام عزاداری و مقتل شناسی
بازشناسی مقاتل معتبر از دیگر مقاتل ،از جمله نقاط قوت نویسنده در کتاب احکام عزاداری است، مولف در فرازی اینگونه می گوید: كتابهاى معتبر خوبى در زمينه واقعۀ کربلا نوشته شده است از جمله: ارشاد مرحوم شيخ مفيد، لهوف سيد بن طاووس، مقتل الحسين مرحوم مقرّم، منتهى الآمال مرحوم محدّث قمى، و اخيراً كتاب خوبى به نام عاشورا كه شامل ريشههاى تاريخى حادثه كربلا، سپس رويدادها، و سرانجام نتايج و آثار مهمّ آن به وسيله دو نفر از دانشمندان حوزه علميّه زير نظر اينجانب نگاشته شده و كتاب بسيار خوبى است.
پاسخ به اهمّ شبهات عزاداری
لازم به ذکر است مولف اثر به دفعات در راستای پاسخگویی به مهمترین شبهات روز حرکت کرده است. به عنوان نمونه در بخشی از کتاب آمده است:روز چندم عاشورا آب براى اهلبيت عليهم السلام بسته شد؟آيا در شب عاشورا اهلبيت عليهم السلام غسل انجام داده بودند؟ مشهور آن است كه در روز هفتم آب را بستند، ولى آب به مقدار مختصر در خيمهها بود، البتّه نه به اندازه كافى. و در مورد غسل شب عاشورا دليل قاطع نداريم.
گفتنی است تألیف این اثر نفیس در یک جلد و در 152صفحه، در قطع رقعی توسط انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام به زیور طبع آراسته شده و در سال 1388برای نخستین بار منتشر شده و تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir
[1] اصول كافى؛ ج 2؛ كتاب الايمان والكفر؛ باب الطاعة والتقوى؛ ح 3.
