كتاب بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهارعليهم السلام همانگونه كه از نامش پيداست دريايى است از انوار احاديث امامان اهل بيت (صلوات اللَّه عليهم اجمعين) كه غواص اين دريا، بزرگ مرد جهان اسلام و تشيع مرحوم علامه مجلسى (رحمة اللَّه عليه) آن را گردآورى كرده است.
هنگامى كه آن مرحوم مشاهده كرد كه احاديث آن بزرگواران در كتاب هاى مختلفى پراكنده است و هر كدام در گوشه شهر يا كشورى از كشورهاى اسلامى است و غالباً براى عموم دسترسى به آن بسيار مشكل است به علاوه ممكن است با گذشت زمان آن كتاب ها در معرض زوال قرار گيرد و اسلام و جهان تشيع گرفتار خسارت عظيمى شود، همان گونه كه تاكنون چنين اتفاقى درباره بخشى از كتب افتاده است لذا دامن همت به كمر زد و گروهى از علماى زمان خود را به يارى طلبيد تا هر كتابى در هر جايى از دنيا مربوط به اخبار امامان اهل بيت عليهم السلام باشد گردآورى كنند تا بعد از موضوع بندى دقيق و منظم همه آنها را در فصول مختلف يك كتاب عظيم جاى دهد و از دستبرد «زمان» و «دشمنان» محفوظ بماند و بحمداللَّه در اين كار موفق شد و جلو از دست رفتن آن اخبار با اين اقدام مهم و حساب شده گرفته شد. او موفق شد به لطف الهى از حدود 370 منبع از منابع شيعه و از حدود 41 كتاب از منابع اهل سنت در اين مجموعه گردآورى كند.
در اين جا اشاره به چند نكته قابل توجه ضرورى به نظر مى رسد:
1. جامعيت بحارالانوار: درست است كه نام كتاب «بحارالانوار» با وصف «الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار» در بدو نظر چنين تداعى مى كند كه روايات آن منحصر به روايات ائمه اهل بيت عليهم السلام است ولى در واقع چنين نيست، بخش مهمى از آن اخبار رسول اللَّه صلى الله عليه وآله است كه امامان اهل بيت عليهم السلام از آن حضرت با صراحت نقل كرده اند.
بلكه مطابق روايات متعددى امامان اهل بيت عليهم السلام فرموده اند آنچه ما مى گوييم همه از اخبارى است كه از جدمان پيغمبرصلى الله عليه وآله به ما رسيده است.(1)
و از اين برتر اينكه بخش مهمى از بحارالانوار آيات قرآن مجيد و تفسير آن است زيرا مرحوم علامه مجلسى با ذوق و سليقه بسيار خوبى كه داشت در اول هر فصل از فصول بحار آيات مرتبط با آن فصل را به طرز جالبى گردآورى كرده و سپس تفسير نموده و در واقع خواسته است به حديث شريف ثقلين جامه عمل بپوشاند تا «كتاب اللَّه» و «عترت» در كنار هم قرار گيرند و بايد توجه داشت اين كار در زمانى صورت گرفت كه نه كامپيوتر وجود داشت و نه المعجم المفهرس. روانش شاد باد و اجر جزيل خداوند نصيبش باد.
2. هدف اصلى مرحوم علامه مجلسى رحمه الله: به يقين همانگونه كه از قرائن مختلف در كتاب بحارالانوار آشكار است هدف مرحوم علامه مجلسى رحمه الله گردآورى تمام اخبار بوده اعم از آنچه اعتبارش ثابت و آشكار است يا غير ثابت. بنابراين وجود پاره اى از احاديث شاذّ در اين مجموعه بزرگ جاى شگفتى نيست و نبايد بعضى از بدخواهان براى اثبات اهداف خود به وجود فلان خبر در بحارالانوار قناعت كنند بلكه بايد معيارهاى اعتبار خبر را نزد علماى شيعه كاملاً رعايت كنند كه آيا اصولاً روايت «مُسند» است يا «مُرسل» و اگر مُسند است سند آن «صحيح» است يا «موثق» يا «ضعيف» تا طبق آن عمل شود. كارى كه حتى در مورد كتاب بسيار گرانقدر كافى و ساير كتب اربعه نيز انجام مى دهيم.
جالب اينكه مرحوم علامه مجلسى رحمه الله خودش در كتاب «مرآة العقول» كه شرح اصول كافى است سند بسيارى از احاديث كتاب كافى را با آن همه اهميتى كه كتاب كافى دارد، نقد كرده است.
ما مانند بسيارى از اهل سنت نيستيم كه كتاب هايى را به عنوان «صحاح» معرفى مى كنند و اخبارش را قابل نقد نمى دانند روش ما با روش آنها در نقد اخبار بسيار متفاوت است.
3. ترك مكررات و روايات غير مبتلا به: در كتاب بحارالانوار به حكم گسترده بودن كار، گاه يك خبر دو يا چند بار به مناسبت هاى مختلف و در فصول متعدد تكرار شده است ما سعى كرديم در اين تلخيص تكرارها را حذف كرده و در يك مورد آن خبر را بياوريم و در موارد ديگر با اشاره به ذكر آدرس قناعت كنيم.
اضافه بر اين مرحوم علامه مجلسى رحمه الله اخبارى كه داراى مضمون واحدى بوده است را به طور گسترده از كتب مختلف نقل كرده (البته بر طبق هدف او اين كار بايد انجام مى شد).
ولى ما براى اينكه حجم كتاب كمتر و استفاده آن براى عموم دانش پژوهان آسان تر گردد از ذكر تمام اخبارى كه مضمون واحدى دارد صرف نظر كرده فقط به يك يا چند مورد بسنده كرده ايم.
و نيز نظر به اينكه اساس كار بر تلخيص كتاب بوده از ذكر پاره اى از اخبار كه در عصر و زمان ما از محل ابتلاى عموم خارج بود، خوددارى شد.
4. نظم نوين: بحارالانوار با تمام نظمى كه دارد نياز به نظم بيشترى با استفاده از روش هاى عصر و زمان ما داشت ما سعى كرديم در اين تلخيص، نظم بيشتر و مطلوب تر را به آن بدهيم كه شرح آن خواهد آمد.
كيفيت طبع بحارالانوار موجود متأسفانه با سليقه كافى صورت نگرفته، مجلدات را بسيار كوچك كرده اند گويا هدفشان اين بوده عدد را به بيش از يكصد جلد افزايش دهند و همين امر سبب شده براى آگاهى از يك مسأله چندين مجلد بحار مورد بررسى قرار گيرد و كار بر پژوهشگران مشكل شود.
ما سعى كرديم تقسيم معقولى براى مجلدات در نظر بگيريم و تعدادى را در هم ادغام كنيم و قطع وزين ترى نيز براى كتاب در نظر گرفتيم (قطع رحلى).
5. شرح پيچيدگى ها: بعضى از روايات بحارالانوار پيچيدگى خاصى دارد به همان دليل مرحوم علامه مجلسى رحمه الله در موارد زيادى شرح جالب و جامعى تحت عنوان «بيان» براى آن ذكر كرده است ولى در موارد ديگرى - به دليل نامعلومى - از آن صرف نظر نموده است.
ما سعى كرديم اين گونه موارد پيچيده را توضيح دهيم گاه از حواشى گروه محققان طبع موجود استفاده شده و گاه خودمان تحت عنوان «نقول» به شرح آن پرداخته ايم تا اين مشكل نيز برطرف گردد.
6. ياران مجلسى رحمه الله: مرحوم علامه مجلسى رحمه الله در مقدمه بحارالانوار جلد اول با صراحت مى گويد كه جمعى از برادران دينى را براى بدست آوردن منابع حديث شيعه به شهرها و كشورهاى مختلف فرستاده است تا آنچه از منابع حديث در كتابخانه ها و نزد اشخاص بوده بدست آورند و نزد ايشان ارائه دهند.
ولى آيا در كتابت و نظم و توضيحات بحارالانوار گروهى از علماى بزرگ زمانش نيز به او كمك كرده اند و يا همه را يك تنه انجام داده است معلوم نيست.
بعضى اصرار دارند كه او از هيچ كس كمك نگرفت و تنها به ميدان اين امر مهم رفت در حالى كه با كثرت مشاغل اجتماعى و سياسى آن بزرگمرد جهان تشيع و داشتن مقام شيخ الاسلامى بعيد نيست كه يارانى براى كمك به اين كار برگزيده باشد به خصوص اينكه كار گروهى نه تنها عيب نيست بلكه يك نقطه مهم قوت است زيرا همان گونه كه ما بارها به تجربه دريافته ايم سبب اتقان نوشته ها و بحث ها مى شود و اعتماد عموم را بيشتر جلب مى كند ولى البته در هر حال مرحوم علامه مجلسى(ره) به تمام مطالب اشراف داشته و كتابت اصلى به دست خودش غالباً صورت گرفته است و آنچه از نسخه هاى خطى بحارالانوار استفاده مى شود اين است كه بعضى از قسمت هاى آن را بعضى از معاونين ايشان كتابت كرده و آن مرحوم بر آن حاشيه نگاشته است.
7. تلخيص و گزينش: نكته ديگر اينكه تلخيص همه، يا بخشى از بحارالانوار، كار تازه اى نيست همان گونه كه در مجلد «صفر» بحارالانوار آمده نه تن از علماى پيشين به اين كار دست زده اند كه از جمله آنها عالم بزرگوار مرحوم محمدرضا تبريزى بوده كه در كتاب خود به نام الجامع بين البحار والوافى، بحار را تلخيص كرده ولى متأسفانه بيان هاى علامه مجلسى رحمه الله را حذف نموده است و تمام آن را در هفت جلد خلاصه كرده است.
ولى آنچه خوانندگان عزيز در اين كتاب حاضر مى يابند، تفاوت بسيارى با تلخيص هاى پيشين دارد زيرا اولاً عمده احاديث بحارالانوار را در خود جاى داده و آن را به نظم نوينى آراسته و آنچه را محقق و پژوهشگر نياز به آن دارد مانند اعراب، و تفسير لغت، و اختلاف منابع، و تبيين احاديث پيچيده بر آن افزوده، ولى نكته مهم اين است كه در حفظ اصالت مطالب بحارالانوار و نظم آن نهايت كوشش به عمل آمده است، به اضافه امتيازهاى متعدد ديگرى كه ذيلاً به طور مشروح خواهد آمد و اميدواريم كه إن شاءاللَّه اين خدمتى به بحارالانوار و طالبان آن و در نتيجه خدمتى به احاديث اهل بيت عليهم السلام باشد.
ناصر مكارم شيرازى
محرم الحرام 1434
1) براى اطلاع بيشتر از اين روايات مى توانيد به كتاب جامع احاديث الشيعه، جلد اوّل، ص 180 مراجعه نماييد.
