آسیب شناسی پژوهش در حوزه های علمیه از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

دنیای امروز دنیای پژوهش ها است؛[1] اگر نهاد و تشکیلاتی بدون پژوهش باشد گرفتار خطا شده و بالندگی و پیشرفت خود را از دست داده و متوقف می شود.[2]

حوزه علمیه کانون امید جهان شیعه است و چشم امید همه به اینجا است؛^[3] همه از حوزه علمیۀ قم انتظار دارند و این انتظار بجا است و اگر خروجی [مناسبی وجود نداشته] باشد، نقیصه[ای برای حوزه] خواهد بود.[4]

[امروز] حدود ۴۰۰ مرکز پژوهشی در حوزه علمیه قم در مورد مسائل فقهی، اصولی، عقیدتی، تفسیری و رجالی و غیر آن وجود دارد که بسیاری از آن ها کار های مهمی ارائه داده اند، [5] که این دستاورد مهم نشان می دهد پژوهش از جمله کار های کلیدی در حوزه به شمار می آید.[6]

و یا این‌که هر هفته 200 کتاب در قم نوشته می ‌شود، تألیف این میزان کتاب و نشریه نشانگر حرکت علمی و پژوهشی خوبی است، ولی در این ‌باره آسیب‌ هایی نیز وجود دارد،[7] که بايد تحليل‏ ها و موشكافى ‏ها روى اين موضوع، به‏عنوان يك مسأله مورد نياز [حوزه های علمیه]، مورد بررسى‏ دقيق قرار گیرد.^[8]

فقدان برنامه منسجم پژوهشی در حوزه ها

کاهش پژوهش های کاربردی و علمی در حوزه، تأمل برانگیز است؛ متاسفانه هم اینک پژوهش های جامعی را در حوزه شاهد نیستیم؛ در حالی که در گذشته، بیشترین کار و فعالیت پژوهشی در حوزه انجام می گرفت و بسیاری از بزرگان به این مساله اهتمام جدی داشتند.^[9]

اگرچه بیشتر توجه حوزه به مسأله فقه است، لیکن کاهش پژوهش های حوزوی با موضوع فقه، از دیگر موضوعات چشم گیرتر است، به دلیل این که فقه موضوع بسیار سختی است، ولی مباحث کلامی و اعتقادی، بیشتر در پژوهش های حوزویان دیده می شود.^[10]

از سوی دیگر مراکز پژوهشی [حوزوی] باید کار ها را در بخش های گوناگونی همچون عقاید، شبهات، مسائل اخلاقی و فرهنگی و پاسخگویی به سوالات تقسیم کرده و کمبود های جامعه را برطرف کند.^[11]

متأسفانه برخی افراد مسائل مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و پاسخ به شبهات را رها می کنند و سراغ تولید آثاری می روند که مورد ابتلای جامعه نیست،[12] حال آنکه حوزه، باید بر اساس نیاز گروه های مختلف برنامه سازی کند؛ باید پژوهش ها برای هر گروهی متفاوت باشد؛ نباید منتظر باشد تا مشکلی را خبر دهند سپس عمل کند بلکه باید بیماری ها را شناسایی کرده و آنها را درمان کند.^[13]

مغلق نویسی هنر نیست!

یکی دیگر از مشکلات پژوهش های حوزوی انتقال ادبیات نوشتاری دانشگاه به حوزه های علمیه است که نتیجه آن استفاده از جملات نامأنوس و پیچیده، اختراع لغات تازه و غیره است که این مورد هم باید مدنظر محققان قرار گیرد و پژوهشگران روان نویسی در تحقیقات را سرلوحه و معیار کار خود قرار دهند.[14]

متأسفانه برخی خیال می‌کنند پیچیده‌ترین کتاب، علمی ‌ترین کتاب است و روان نویسی را عاملی بر پایین بودن سطح کتاب بیان می‌کنند.^[15] لذا برخی می گویند کتاب ها را به گونه ای بنویسید که کسی متوجه مباحث نشود تا شما چهره علمی تری پیدا کنید.^[16]

بی تردید این سخن صحیح نیست،^[17] و مغلق نوشتن افتخار نیست،^[18] الگوی ما نیز در این زمینه قرآن کریم است؛^[19] چراکه ما در مورد قرآن می گوییم به زبان عربی فصیح است، به همین دلیل باید^[20] همواره در سایه قرآن حرکت کنیم و از ادبیات پیچیده، غیرمودبانه و سخت پرهیز کنیم؛ ادبیات نویسندگان ما باید همچون قرآن کریم روان باشد.^[21]

امیدواریم حوزه های علمیه، علمیت را در دشوار نویسی نبینند، بلکه کتبی که نوشته می شود برای همه قابل فهم باشد، اگرچه متاسفانه بعضاً مشاهده می شود که بسیاری از کتاب های امروزی برای مردم قابل فهم نیست.^[22]

پژوهش هاي تکراري، نتيجه غفلت از پيشينه تحقيق

متاسفانه این روزها کار تکراری در زمینه پژوهش و نشر کتاب بسیار صورت می گیرد،^[23] و زیاد می‌ بینیم افراد و نیروهای خوبی که در حوزه کارهای تکرار ی می‌کنند؛^[24] و کتبی چاپ و منتشر می کنند که قبلاً مشابه آن انتشار یافته و در اختیار عموم قرار گرفته است.^[25]

این نقیصه را باید یک عیب بزرگ دانست که نشان می دهد^[26] حلقه اتصالی بین پژوهشگران و مراکز علمی برای جلوگیری از تکرار نویسی نیست.^[27]

برای جلوگیری از این امر لازم است نشریه ای برای معرفی آثارتولید شده راه اندازی شود تا کارهای انجام شده در معرض دید محققان قرار گیرد و فعالیت های تکراری انجام ندهند.^[28]

لذا خطاب به مسؤولان پژوهشی [حوزه] می گوییم؛ از کارهای موازی و تکراری پرهیز کنید و عرصه های زمین مانده را مورد توجه قرار داده،^[29] و افراد را به تولید مطالب جدید هدایت کنید.^[30]

کپی برداری و سرقت علمی

سرقت مطالب علمی و استفاده از تحقیقات دیگران بدون ذکر نام صاحب اثر از دیگر آسیب های پژوهش است.^[31] لذا باید از سرقت های ادبی و غیرادبی پرهیز شود و اگر مطلبی از دیگری گرفته می شود منبع آن بیان شود، چراکه باید در نوشتن آثار صادقانه کار کرد و حق زحمت هرکس پرداخت شود.^[32]

متأسفانه برخی کتاب ‌هایی را ترجمه کرده و به نام خود به چاپ می ‌رسانند.^[33] و یا برخی برای نوشتن شرح حال سی صفحه ای، سیصد صفحه کتاب می نویسند و به حاشیه های مختلف روی می آورند تا حجم کتاب زیاد شود در حالی که چنین کاری ضرورت ندارد.^[34]

گسترش وسائل ارتباط جمعی و تکنولوژی های جدید، سبب سهولت کار محققان و پژوهشگران شده،^[35] و فرصت بسیار خوبی برای تحقیق و پژوهش فراهم کرده تا با توجه به شرایط کنونی نسبت به تولید علم و فکر اقدام کنند.^[36] در حقیقت ابزارهای نوین پژوهشی، باعث راحتی کار بر روی احادیث توسط پژوهشگران، علما و بزرگان شده است؛ چرا که دیگر وقت علما و بزرگان به جای صرف در جستجوی یک حدیث یا مساله فقهی، صرف فکر کردن بر روی آن شده که کاری فراتر و با ارزش ‌تر است.[37] امّا از طرفی سبب بروز برخی آسیب ها شده است.[38]

از جمله این آسیب ها این است که متاسفانه بیشتر کسانی که کار پژوهشی انجام می دهند غالباً یک رایانه در اختیار دارند و کتاب های متعدد را جمع و نقل قول ها را می نویسند و یا ترجمه ای انجام می دهند؛ اما پژوهش دقیقی صورت نمی گیرد که این کار را می توان کپی برداری مطلب یا نقل قول سخنان دیگران دانست نه فعالیت پژوهشی.^[39]

این آسیب، در حالی است که زمینه برای تولید فکر در حوزه های علمیه بسیار فراوان است و می توان با برنامه ریزی مناسب افراد را به این سمت تشویق کرد و حق نیز این است که نباید به صرف ترجمه و گردآوری مطالب از کتب دیگر، قناعت کرد.[40]

در این میان، یکی از فرهنگ ‌های مسلط بر کتاب‌ ها این است که گفته می ‌شود به هر میزان منابع آن بیشتر باشد، کتاب بهتر است؛ در حالی که این کار، گردآوری بودن کتاب را نشان می‌ دهد؛ متأسفانه در فرهنگ کنونی ما هر چقدر منابع کتاب کمتر باشد، امکان برگزیده شدن آن نیز کمتر می ‌شود.^[41]

لذا باید در این خصوص دقت شود تا آثار گردآوری و کپی نباشد؛ چرا که کپی کاری از آثار دیگران، آفتی است که ارزش کار را پایین می آورد.^[42]

ضعف نیازسنجی و نیازسازی

توجه به بحث های دور از محل ابتلا و نیاز، از دیگر آسیب های حوزه در امر پژوهش است؛ برخی افراد مسائل مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و پاسخ به شبهات را رها می کنند و سراغ تولید آثار مباحث بی اهمیت و حاشیه ای می روند که مورد ابتلای جامعه نیست.[43]حال آنکه [پژوهش ها] باید ناظر به مسائل‏ روز و نيازهاى عصر و حل مشكلات فكرى و اجتماعى باشد.[44]

اهمیت این مسأله از آن جهت است که در عصر و زمان کنونی، مسائل مستحدثه فراوانى به سبب دگرگونى ‏هاى روابط اجتماعى و اقتصادی و سیاسی ایجاد شده است ، روى اين جهات ما نیز در درس خارج فقه خود، مسائل مستحدثه را‏ در كنار بحث ‏هاى اصلى و سنتى فقه اسلامى از ديدگاه اهل بيت عليهم السلام با دقت دنبال کردیم و تا آنجا كه امكان داشت براى حل مشكلات مردم، در اينگونه مسائل تلاش به عمل آمد و نتيجه آن همين است كه امروز به طور فشرده در دسترس شما مخاطبين عزيز قرار دارد.[45]

اگرچه بعضاً کارهای خوبی [در حوزه] انجام شده که شایان تقدیر است اما آنچه باید انجام شود در مقابل آنچه انجام می شود بسیار کم است؛ امروز متاسفانه مشکلات اقتصادی و مفاسد اخلاقی روزافزون شده، اعتیاد، طلاق، رشوه خواری و بدحجابی و... گسترش پیدا کرده است.[46] امروز آن قدر مسائل مهم اقتصادی و اجتماعی مورد نیاز وجود دارد، ولی برخی این مسائل مهم را رها می کنند و [درباره] مسأله ای که هیچ ابتلایی ندارد، کتاب هزار صفحه ای نوشته می شود.^[47]

برای برون رفت از این آسیب، معلومات عمومی حوزه باید به صورت متمرکز خوانده شود و سپس طلاب به سمت گرایش های تخصصی روی آورند،[48] برخی اظهار نگرانی می‌کنند که کتاب ‌ها و پژوهشگاه ‌ها از متون اصلی حوزه فاصله گرفته ‌اند، بنده به این موضوع عقیده ندارم، چه مانعی دارد دروس اصلی را همه بخوانند و سپس هر کدام یک خط تخصصی را در پیش گیرند، البته دروس اصلی نباید به حاشیه رانده شوند.[49]

در مجموع، حوزه باید با استفاده از نقشه برای پیشبرد برنامه های پژوهشی به راه خود ادامه دهد و در تعیین این نقشه باید از رهنمود مراجع تقلید و بزرگان استفاده کند.^[50]

ضعف نوآوری

عالمان بزرگوار شیعه در طول تاریخ همواره پیشگامان عرصه تحقیق، نوآوری و تولید علم بوده‌اند.[51] لذا ما نیز باید در پژوهش های به سوی نوآوری و ایجاد فکر برویم، باید این نوآوری و ایجاد تفکر را به طلبه ها آموزش داد.[52] و این مسئولیت مسئولان حوزه علمیه است تا با برنامه‌ریزی دقیق و هدفمند، زمینه رونق روحیه پژوهشگری را در طلاب جوان ایجاد نموده و ضمن شناخت استعدادهای برتر و حمایت از آن‌ها، در ترویج فضای نوآوری علمی در حوزه ‌های علمیه کوشا باشند.[53]

 البته این کار در عین حالی که خوب است ولی خطرناک هم هست از اینکه ایجاد نوآوری و تفکر جدید میان طلبه ها می شود کار خوبی است، اما خطری که وجود دارد این است که برخی به جای نوآوری، ضروریات را زیر سئوال می برند و باید مراقب بود این گونه مساله هم رخ ندهد.[54]

سخن آخر: (روش‌ هاي سنتي حوزه حفظ شود)

آخرین تذکری که لازم است بیان شود، آن است که حاکمیت فرهنگ غربی و دانشگاهی بر نوشته های حوزوی کار صحیحی نیست، چراکه برخی حوزویان از روش های غربی و دانشگاه های غربی استفاده می کنند که کار درستی نیست.^[55]

با کمال تاسف، حوزه در فعالیت های پژوهشی خود تحت تاثیر فضای دانشگاهی واقع می شود؛ در حالی که ما روش مستقل سنتی خوبی داشتیم و باید آن ها را کامل کنیم، امروز کتاب هایی که نوشته می شود به روش دانشگاهی است، این کار بیشتر کار گردآوری مطالب است نه ایجاد فکر.^[56]

آری ما نباید دانشگاه زده بشویم زیرا حوزه های علمیه بیش از هزار سال عمر و سابقه در کشور دارد و باید روش سنتی خود را حفظ کنیم.^[57] تا نگاه به دردهای مردم داشته باشد و تولید علم قوی تری در آنها دیده شود.^[58]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منبع: بیانات معظم له