فضیلت و اعمال عید قربان از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

روز عيد قربان از اعياد مهم اسلامى[1] و در زمرۀ روزهاى مقدس و [با فضیلت] است که براى آن عبادت‏ها و دستورهاى خاصى وارد شده است.[2]

براى عيد قربان اعمالى چند نقل شده است:[3]

احیای شب عید قربان

امام صادق عليه السلام از جدش امير مؤمنان على عليه السلام نقل كرده است كه آن حضرت دوست داشت كه در چهار شب از شب هاى سال، فارغ از هر چيز، به عبادت بپردازد: از جمله شب عيد قربان‏.[4] در حديثى ديگر، از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه: «تا مى‏توانى بر احياى شب‏ عيد قربان مراقبت كن».[5]

زیارت امام حسین (ع) در شب عید قربان

به سند معتبر از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه: «هر كس قبر امام حسين عليه السلام را در يكى از سه شب زيارت كند گناهان او آمرزيده مى‏شود»، راوى عرض مى‏كند: فدايت شوم آن سه شب كدام است؟ فرمود: «شب عيد فطر، شب عيد قربان و شب نيمه شعبان».^[6]

غسل عید قربان

 از جمله اعمال روز عید قربان ، غسل كردن است كه به گفته مرحوم «علامه مجلسى»، غسل در آن روز سنت مؤكد است تا آن‏جا كه بعضى از علما آن را واجب دانسته‏اند.[7]

زمان غسل روز عيد قربان، از اذان صبح عيد است تا غروب و بهتر است آن را پيش از نماز عيد به جا آورند.[8]

بهترین دعا در روز عید قربان

مستحب است دعاهايى را كه پيش از نماز عيد و قبل از آن وارد شده است بخواند. به فرموده مرحوم «علامه‏مجلسى» بهترين دعاها، دعاى چهل و هشتم «صحيفه كامله سجاديه» است كه اولش اين است: «‏اللَّهُمَّ هَذَا يَوْمٌ مُبَارَكٌ مَيْمُونٌ، وَ الْمُسْلِمُونَ فِيهِ مُجْتَمِعُونَ فِي أَقْطَارِ أَرْضِكَ، يَشْهَدُ السَّائِلُ مِنْهُمْ وَ الطَّالِبُ وَ الرَّاغِبُ وَ الرَّاهِبُ وَ أَنْتَ النَّاظِرُ فِي حَوَائِجِهِمْ، فَأَسْأَلُكَ بِجُودِكَ وَ كَرَمِكَ وَ هَوَانِ مَا سَأَلْتُكَ عَلَيْكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِه؛ خداوندا این روزی با برکت و میمون است، و مسلمانان در هر جای زمین تو در آن اجتماع دارند، سؤال کننده، و خواهنده، و امیدوار و ترسنده حضور دارند، و تو ناظر در حوائجشان هستی، پس به جود و کرمت و آسانی مسئلتم نزد تو از حضرتت می‌خواهم که بر محمد و آلش درود فرستی».[9]

و اگر دعاى چهل و ششم را نيز بخواند بهتر است.[10]

ندبه خوانی در عید قربان

خواندن دعاى ندبه از جمله اعمال مستحب روز عید قربان است.^[11]

دعای امام باقر(ع) در عید قربان

شایسته است مومنان، دعاهايى را كه از طريق معصومين عليهم السلام وارد شده است، بخواند؛ از جمله آن‏كه امام باقر عليه السلام فرمود: در عيد قربان‏ وقتى كه براى رفتن به نماز مهيا شدى، اين دعا را بخوان: «اللهُمَّ مَنْ تَهَيَّأَ فى‏ هذَا الْيَوْمِ اوْ تَعَبَّأَ، اوْ اعَدَّ وَاسْتَعَدَّ لِوِفادَةٍ الى‏ مَخْلُوقٍ، رَجآءَ رِفْدِهِ وَنَوافِلِهِ، وَفَواضِلِهِ وَعَطاياهُ، فَانَّ الَيْكَ يا سَيِّدى‏ تَهْيِئَتى‏ وَتَعْبِئَتى‏، وَاعْدادى‏ وَاسْتِعْدادى‏، رَجآءَ رِفْدِكَ وَجَوائِزِكَ، وَنَوافِلِكَ وَفَواضِلِكَ، وَفَضآئِلِكَ وَعَطاياكَ، وَقَدْ غَدَوْتُ الى‏ عيدٍ مِنْ اعْيادِ امَّةِ نَبيِّكَ، مُحَمَّدٍ صَلَواتُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَعَلى‏ آلِهِ، وَلَمْ افِدْ الَيْكَ الْيَوْمَ بِعَمَلٍ صالِحٍ اثِقُ بِهِ قَدَّمْتُهُ، وَلا تَوَجَّهْتُ بِمَخْلُوقٍ امَّلْتُهُ، وَلكِنْ اتَيْتُكَ خاضِعاً، مُقِرّاً بِذُنُوبى‏، وَاسآئَتى‏ الى‏ نَفْسى‏، فَيا عَظيمُ يا عَظيمُ يا عَظيمُ، اغْفِرْ لِىَ الْعَظيمَ مِنْ ذُنُوبى‏، فَانَّهُ لايَغْفِرُ الذُّنُوبَ الْعِظامَ الَّا انْتَ، يا لا الهَ الَّا انْتَ، يا ارْحَمَ الرَّاحِمين‏؛[12]خدايا هر كه آماده شده در اين روز يا مهياو مستعد و مجهز گشته براى ورود به يكى از مخلوقاتت‏ به اميد جايزه و صله و بهره‏هاو عطاهاى او ولى اى آقاى من‏ تنها بسوى توست آمادگى و تهيه و استعداد و تجهيز من به اميد جايزه‏ و صله‏ها و بهره‏ها و بخشش ها و فضل ها و عطاهاى تو و بامداد كردم در عيدى‏ از عيدهاى امت پيامبرت محمد كه درودهاى تو بر او و برآلش باد و البته ورود من نه به اميد كردار شايسته‏اى است كه بدان اطمينان داشته و پيشكش آورده باشم و نه اين كه به مخلوقى رو كرده و آرزومندش باشم بلكه با حال خضوع به درگاه تو آمده‏ و معترف به گناه و بدى خود بر نفس خويشتنم پس اى خداى بزرگ! بيامرز بزرگ گناهانم را، زيرا نيامرزد گناهان بزرگ را جزتو اى كه معبودى‏جز تو نيست اى‏مهربانترين مهربانان».[13]

نماز عید قربان

در عيد «قربان‏»، خواندن نماز مخصوص عيد در زمان غيبت امام زمان (عجل الله تعالى فرجه الشريف) مستحب[14]ومطابق مشهور فقهاى عظام، سنت مؤكد است.[15] (خواه به صورت جماعت خوانده شود يا فرادى).[16]

 وقت نماز عيد قربان از اول آفتاب است تا ظهر، ولى مستحب است نماز عيد قربان را بعد از بلند شدن آفتاب بخوانند.[17]

نماز عيد قربان دو ركعت است، در ركعت اول بعد از خواندن حمد و سوره بايد پنج تكبير بگويد و بعد از هر تكبير يك قنوت بخواند و بعد از قنوت پنجم تكبير ديگرى بگويد و به ركوع رود، بعد دو سجده به جا آورد و برخيزد و در ركعت دوم چهار تكبير بگويد و بعد از هر تكبير قنوت بخواند و تكبير پنجم را بگويد و به ركوع رود و بعد از ركوع دو سجده به جا آورد و تشهد بخواند و سلام گويد.[18]

در قنوت اين نماز هر دعايى كافى است، ولى مناسب است اين دعا را به قصد ثواب بخواند: «اللَّهُمَّ اهْلَ الْكِبْرِياءِ وَ الْعَظَمَة، وَ اهْلَ الْجُودِ وَالْجَبَرُوتِ، وَ اهْلَ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ، وَ اهْلَ التَّقْوى‏ وَ الْمَغْفِرَةِ، اسْئَلُكَ بِحَقِّ هذَا الْيَوْمِ الَّذِى‏ جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمينَ عيداً، وَ لِمحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ذُخْراً وَشَرَفاً وَ كِرامَةً وَ مَزيداً، انْ تُصَلِّىَ عَلى‏ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ انْ تُدْخِلَنِى‏ فى‏ كُلِّ خَيْرٍ ادْخَلْتَ فيهِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ، وَ انْ تُخْرِجَني مِنْ كُلِّ سُوءٍ اخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ، صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمْ، اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ خَيْرَ ما سَئَلَكَ بِهِ عِبادُكَ الصَّالِحُونَ، وَ اعُوذُ بِكَ مِمَّا اسْتَعاذَ مِنْهُ عِبادُكَ الْمُخْلَصُون؛ خدايا اى اهل بزرگى و عظمت و اى شايسته بخشش و قدرت و سلطنت و اى شايسته عفو و رحمت و اى شايسته تقوا و آمرزش از تو خواهم به حق اين روزى كه قرارش دادى‏ براى مسلمانان عيد و براى محمد صلى الله عليه و آله ذخيره و شرف و فزونى مقام‏ كه درود فرستى بر محمد و آل محمد و درآورى مرا در هر خيرى كه درآوردى‏ در آن خير محمد و آل محمد را و برونم آرى از هر بدى و شرى كه برون آوردى از آن محمد و آل محمد را كه درودهاى تو بر او و بر ايشان باد خدايا از تو خواهم بهترين چيزى را كه درخواست كردند از تو بندگان شايسته‏ات و پناه برم به تو از آنچه پناه بردند ازآن‏بندگان شايسته‏ات».[19]

مستحب است نماز عيد، زير آسمان باشد^[20] و بعد از نماز براى برادران دينى جهت قبولى اعمال دعا كند.[21]

تکبیر نماز عید قربان

در روايات متعددى مى‏خوانيم كه منظور از ذكر خداوند در اين ايام (و اذكروا الله في أيام معدودات‏؛[22] خدا را در ايام معدودى ياد كنيد)، تكبير مخصوصى است كه بعد از نماز ظهر روز عيد قربان‏ گفته مى‏شود، و تا پانزده نماز ادامه دارد (يعنى بعد از نماز صبح سيزدهم خاتمه مى‏يابد) و آن اين ذكر است‏: «اللَّهُ اكْبَرُ، اللَّهُ اكْبَرُ، لا الهَ الَّا اللَّهُ وَاللَّهُ اكْبَرُ، اللَّهُ اكْبَرُ، وَللَّهِ الْحَمْدُ، اللَّهُ اكْبَرُ عَلى‏ ما هَدانا؛ اللَّهُ اكْبَرُ عَلى‏ ما رَزَقَنا مِنْ بَهيمَةِ الْأَنعامِ؛ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ عَلى‏ ما أبْلانا؛‏[23] خدا بزرگتر از توصيف است معبودى جز خدا نيست و خدا بزرگتر است و ستايش خاص خداست خدا بزرگتر است بر آنچه‏ ما را راهنمايى كرد خدا بزرگتر است بر آنچه روزيمان كرد از چهار پايان انعام (شتر و گاو و گوسفند) و ستايش خاص خداست براى آن‏كه آزمود ما را».[24]

ضمنا در پاره‏اى از روايات تصريح شده كه تكبير در اين پانزده نوبت مخصوص كسانى است كه در سرزمين«منى» و ايام حج باشد، اما كسانى كه در ساير بلادند اين تكبيرات را تنها بعد از ده نماز مى‏خوانند (از نماز ظهر روز عيد شروع مى‏شود و به نماز صبح روز دوازدهم ختم مى‏گردد).[25]

حداقل اين تكبيرها را بعد از نماز در اين ايام، يكبار بگويد ولى اگر تكرار نمايد، بهتر است، و حتى اگر بعد از نوافل نيز بگويد خوب است.[26]

قربانی‌کردن در روز عید قربان

قربانى كردن در اين روز براى همه مستحب مؤكد است و بسيار سفارش شده است، تا آن‏جا كه برخى از علما آن را بر كسانى كه توانايى دارند واجب دانسته‏اند و مستحب است بعد از نماز عيد، كمى از گوشت آن بخورد.[27]

دعای ذبح قربانی

و نيز مستحب است هنگام قربانى اين دعا را كه از امام صادق عليه السلام نقل شده است بخواند: «وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى‏ فَطَرَ السَّمواتِ وَالْأَرْضَ، حَنيفاً مُسْلِماً وَما أنَا مِن‏ الْمُشْرِكينَ، إنَّ صَلاتى‏ وَنُسُكى‏ وَمَحْياىَ وَمَماتى‏ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ، لا شَريكَ لَهُ، وَبِذلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمينَ. اللَّهُمَّ مِنْكَ وَلَكَ، بِسْمِ اللَّهِ وَاللَّهُ اكْبَرُ. اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّى‏؛[28]من روى خود را به سوى كسى كردم كه آسمان‏ها و زمين را آفريده؛ من در ايمان خود خالصم و از مشركان نيستم. نماز و قربانى و زندگى و مرگم براى خداوندى است كه پروردگار جهانيان است. شريكى براى او نيست. من به اين برنامه مأمور شدم و از مسلمانانم. خدايا از تو و براى توست. به نام خدا و خداوند بزرگتر است. خدايا از من قبول فرما».

(البته اگر به نيت چند نفر قربانى مستحب انجام شود، بگويد: «اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّا»).[29]

قربانى در حج تمتع

مى‏دانيم يكى از اعمال حج در روز دهم ذى‏حجة الحرام اين است كه حيوانى را در منى قربانى كنند و اين يك فريضه مسلم و دستور صريح اسلام است؛ و يكى از اسرار آن زنده كردن خاطره فداكارى بزرگ مرد الهى و قهرمان توحيد، حضرت ابراهيم خليل عليه السلام مى‏باشد.[30]

جريان فداكارى ابراهيم خليل اين است كه خداوند براى تكميل روح و روان و اثبات لياقت و پايه فدا كارى وى به او دستور داد تا فرزند فوق‏العاده عزيز خود را در سرزمين «منى» در راه خدا قربانى نمايد، البته اين فرمان جنبه آزمايشى داشت و براى اثبات شايستگى آن مرد الهى بود؛ و لذا، هنگامى كه وى آماده اطاعت گرديد، دستور آمد كه به جاى فرزند خويش، گوسفندى را ذبح نمايد.[31]

آمادگى و مهيا گشتن وى براى اطاعت دستور خداوند ثابت كرد كه روح اخلاص و اطاعت، روح جانبازى و فداكارى، در او آن‏چنان قوى و نيرومند است‏ كه مى‏تواند در پرتو ايمان، بر هر چيز حتى بر عواطف و احساسات عميق و ريشه دار پدرانه پيروز آيد و براى يك هدف عالى و معنوى، از فرزند خويش بگذرد؛ اگر چه سرانجام فقط گوسفندى ذبح كرد.[32]

زائران خانه خدا نیز با كشتن گوسفندى در سرزمين «منى» خاطره اخلاص و قدرت ايمان و پايه فداكارى او را در دل‏ها زنده مى‏سازند و از اين رهگذر به يكديگر درس فداكارى و جانبازى مى‏آموزند و گويا عملاً چنين مى‏گويند كه مرد خدا كسى است كه در راه خدا از همه چيز بگذرد؛ چنان كه آن مرد بزرگ گذشت؛ اين گوشه‏اى از اسرار قربانى روز «منى» است.[33]

سخن آخر: (گوشت قربانی را به چه کسانی بدهیم)

اكنون بايد ديد نظر اسلام درباره اين گوشت‏هاى قربانى چيست، براى پاسخ اين پرسش، به كتاب آسمانى خود «قرآن مجيد» مراجعه كرده و مى‏بينيم كه سوره حج به كليه كسانى كه در روز عيد قربان در «منى» حيوانى را قربانى مى‏كنند، چنين دستور مى‏دهد: «و اطعموا البائس الفقير؛ و بينواى فقير را نيز اطعام نماييد!»^[34] و نيز مى‏فرمايد: «فكلوا منها و اطعموا القانع و المعتر؛ از آن (قربانى) خود بخوريد و مستمندان قانع و فقيران را نيز از آن اطعام كنيد!»^[35] در رساله‏هاى عمليه نیز دستور مى‏دهند كه زائران خانه خدا گوشت قربانى را سه قسمت كنند:[36]بخشى از آن را خودشان استفاده كنند و بخشى را به مؤمنان و بخشى را به نيازمندان بدهند.[37]

در روايتى است كه امام صادق عليه السلام فرمود: امام على بن الحسين و امام باقر عليهم السلام گوشت قربانى را سه قسمت مى‏كردند؛ يك قسمت آن را به همسايگان مى‏دادند و يك قسمت آن را به نيازمندان و قسمت سوم را براى اهل خانه نگه مى‏داشتند.[38]

البته باید توجه کرد که منظور از این تقسیم سه گانه، تقسیمات مساوی نیست بلکه مصداق آن بخشی از قربانی است.[39]

در هر صورت برای افراد توانگر نیز بسيار مناسب است در اين روز قربانى نمايند و اكثر آن را به فقرا و نيازمندان انفاق كنند و به همسايگان و آشنايان نيز بدهند.[40]

اين دستورات صريح، حاكى است كه منظور از كشتن اين حيوانات علاوه بر يك سلسله فوايد معنوى باید به مصرف صحيح برسد و كارى نكنند كه اسراف و تبذيرى در آنها بشود.[41]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:

1. کلیات مفاتیح نوین

2. پاسخ به پرسش های مذهبی

3. رساله توضیح المسائل فارسی