عصر کنونی، عصر ارتباطات و رسانه نام دارد و رسانه های متعدد به ویژه در فضای مجازی به طور گسترده و آسان در دسترس مردم قرار گرفته است.[1]
در این میان انسان ها براى ادامه زندگى، احتياج به ارتباط با جهان خارج و محيط زندگى خود دارند تا بتواند به اين وسيله از اوضاع محيط و شرايط خارجى زندگى خود آگاه گردد.[2]
لذا وسائل نشر اخبار و اطلاعات در جوامع بشری و آگاهى از همه اخبار جهان در دسترس همگان قرار گرفته[3]و شبكه ها و نظام های اطّلاعاتی با بهره گیری از فن آوری ها و تکنولوژی های نوین در حوزه های مختلف مأموريّت خود با مهارت زياد انجام می دهند و با جمع آورى اخبار و گزارش آن به مراكز خبری به این دغدغۀ جوامع بشری جامۀ عمل می پوشند.[4]
لیکن در دنياى امروز انحصار طلبی جریان اطلاع رسانی غرب موجب شده است قدرت های استکباری از نظام اطلاع رسانی اراده باطل كنند، و برای نيل به مقاصد نامشروعشان به تحريف حقايق اخبار و اطلاعات و توجيهات شيطنت آميز اقدام نمایند،لذا چالش های متعددی در این زمینه به وجود آمده است و اينجاست كه وظيفه کشورهای مستقل و آزادی خواه در حیطۀ نشر خبر ضرورت بهره گیری از الزامات بهینه سازی نظام اطلاع رسانی را دو چندان می سازد،[5] به ویژه آنکه بدانیم رابطه تنگاتنگى در ميان علم و معرفت و آگاهى ، با فضائل اخلاقى؛ و جهل و بى خبرى و ناآگاهى، با رذائل اخلاقى وجود دارد.[6]
ضرورت و اهمیت اطلاع رسانی در جامعۀ اسلامی
در عصر کنونی گرچه با انبوهی از اخبار و اطلاعات مواجهیم، لیکن بعد از تحقيق مى بينیم اصل خبر نادرست يا حداقل ناقص بوده و اگر تحقيق در آن مسأله صورت می گرفت، می توانست ما را از قضاوت هاى عجولانه كه در طول تاريخ عامل عصبانيت ها و عواقب تلخ و دردناك شده است برهاند.[7]
و از آنجا که مساله اعتماد بر اخبار موثق اساس تاريخ و زندگى بشر را تشكيل مى دهد،[8] لذا تكيه بر اخبار غير موثق رسانه های بیگانه بسيار خطرناك، و موجب از هم پاشيدگى نظام انسانی است و مصائب فراوانى به بار مى آورد، از یک سو حيثيت و حقوق اشخاص را به خطر مى اندازد، و انسان را به بيراهه و انحراف مى كشاند، و از سوی دیگر به تعبير جالب قرآن کریم[9] سرانجام مايه ندامت و پشيمانى خواهد بود.[10]
نباید از نظر دور داشت که ساختن خبرهاى دروغين و تكيه بر اخبار غير موثق يكى از حربه هاى قديمى نظام هاى جبار و استعمارى است كه به وسيله آن جو كاذبى ايجاد كرده، و با فريب و اغفال مردم ناآگاه آنها را گمراه مى سازند، و سرمايه هاى آنها را به تاراج مى برند.[11]
این چالش در حالی است که وسايل ارتباطى کشورهای اسلامی در اطلاع رسانی بسيار ضعيف است، و بالعكس عمده وسايل [12] ارتباط جمعى دنيا در دست لابی های صهیونیستی است، و آنها به هر شكلى كه مايل باشند اخبار و حوادث دنيا را منتشر يا تحليل مى كنند.[13]
حال آنکه این توطئۀ جوامع غربی علیه امت اسلامی به نوبۀ خود جنگی تمام عیار علیه جهان اسلام رقم زده است به ویژه[14]آنکه دنياپرستان هنگامى كه مشاهده مى كنند در منطقه خليج فارس منابع نفتى گسترده و فراوانى وجود دارد، براى دستيابى به اين سرمايه باارزش، انواع جنگ ها به ویژه تهاجم رسانه ای را به راه مى اندازند، و یا برای حمایت از غدّه سرطانى به نام اسرائيل در قلب كشورهاى اسلامى در قالب اطلاعات و اخبار فتنه انگیزانه آتش جنگ را شعله ور مى سازند.[15]
آری بنگاه های خبرپراکنی با شايعه سازی و اخلال در امنيّت اجتماعى کشورهای اسلامی؛ تمامیت ارضی آن کشورها را مورد هدف قرار داده است[16]و اینگونه چرخ زندگى دولت هاى استعمارى با محوریت ارتباطات بر محور فتنه و فساد دور مى زند.[17]
حال ضرورت بهره گیری کشورهای اسلامی از وسايل ارتباط جمعى قوى و فراگير و اطلاع رسانی پویا و آزاد اندیشه و عدالت محور در راستای شناخت دوست و دشمن انکار ناپذیر است.[18]
اگر مسلمانان دقيقا به بر مبنای این رویکرد رسانه ای عمل کنند و خبرهاى رسانه های غربی را بدون تحقيق و تبيین نپذيرند از اين بلاهاى بزرگ مصون خواهند ماند و تبليغات مسموم و دروغين دشمن خنثى خواهد شد.[19]
اطلاع رسانی هدفمند در سایۀ تنویر افکار عمومی
بى شك يكى از مهم ترين ابعاد فعالیت های رسانه ای و ارتباطی مقولۀ اطلاع رسانی است؛ كه بر اثر پيشرفت تكنيك و صنعت، گسترش عظيمى در جهان پيدا كرده و براى توجيه افكار عمومى يا تخريب آن عامل فوق العاده نيرومندى است؛ لذا شاهدیم در زمان فعلی بعضاً يك خبر همزمان در سراسر جهان انتشار مى يابد، و افكار عمومى را به نحوى تحت تأثير خود قرار مى دهد.[20]
واقعیت آن است که امروزه در بسيارى از كشورهاى پيشرفته دنيا ، ائمّه ضلال با استفاده از تبليغات پر حجم رسانه هايى كه در اختيار دارند و به كمك منافقانى كه در هر جامعه اى ديده مى شوند، بر مردم مسلّط شده افكارشان را مى دزدند و آنها را فريب داده و به دنبال خود مى كشانند.[21]
شيطنت های فراوان رسانه ای که از سوى رسانه های صهیونیستی به كار گرفته مى شود از آن جهت است که افكار عمومى را فريب و به اصطلاح شستشوى مغزى بدهند به گونه اى كه تصور شود خواسته هاى آنها همان است كه توده هاى مردم مى خواهند، هرچند با كمى دقت مى توان به شگرد آنها پى برد.[22]
واقعیت آن است که رسانه های بیگانه براى جلوگيرى از گسترش اسلام اصیل به پا خاسته و سعی كنند مردم را در نادانى و بى خبرى نگهدارند، استفاده بی امان از نظام اطلاع رسانی در راستای تنویر افکار عمومی بیش از پیش ضروری خواهد بود.[23]
به ویژه آنکه شاهدیم رسانه های معاند خارجی و حتی برخی شبکه های خبری داخلی تلاش می کنند افكار عمومى را به هر قيمتى كه هست از مسائل اصلی جامعه منحرف سازند و يك سلسله مشغوليات ذهنى رابر مردم تحمیل کنند و اینگونه جامعه را اغفال و تحميق كنند.[24]
و صد البته جاى انكار نیست كه نشر اخبار انحرافى به منظور تخريب اعتقادات و افكار سازنده يا ايجاد تشويش و تزلزل در افكار عمومى صورت می گیرد،[25] در یک کلام اطلاع رسانی به ظاهرآزاد قدرت های غربی براى ضربه زدن به نظام اسلامی است [26]چرا كه اينها در واقع اخبار و اطلاعات حقیقی نیست ، بلکه برنامه هاى مخرب غير انسانى است در لباس اطلاع رسانی،[27]لذا مردم گرفتار اشتباه يا انحراف مى شوند، و يا دانسته به راهى بر خلاف حق گام مى نهند.[28]و خدمتگزاران مردم از اين طريق در افكار عمومى بى اعتبار می شوند. [29]
در این میان هنگامى كه دشمن قادر نيست از طريق رويارويى صدمه اى وارد كند دست به پخش شايعات مى زند، و از اين طريق افكار عمومى را نگران و به خود مشغول ساخته و از مسائل ضرورى و حساس منحرف مى كند. [30]
لذا مواجهه رسانه ای با تکنولوژی رسانه ای غرب در حالی که موج سهمگین اطلاعات و اخبار وارداتی در جامعه اسلامی كه از فرق تا قدم تحت تأثیر آداب و سنن و افكار و مصنوعات بيگانگان قرار دارد كار بسيار مشكلى است ولى نبايد فراموش كرد كه نجات از بن بست فعلى كه با آن روبرو هستیم و پيشگيرى [31]از خطرات بزرگى كه در پيش دارد اجتناب ناپذیر است و نيازمند به فداكارى فراون ، از این رو براى آماده ساختن افكار عمومى در اين راه بايد مغزهاى دانشمندان، قلم و زبان نويسندگان و گويندگان و همه وسايل تبليغاتى بسيج گردد.[32]
به ویژه آنکه باید بدانیم یك آيين پاك آسمانى حق دارد به عنوان يك ايدئولوژى نوين از «آزادى تبليغ و اطلاع رسانی شفاف» برخوردار گردد، و به صورت طبيعى از طريق روشن ساختن افكار عمومى گسترش يابد.[33] لذا اسلام از روز نخست دعوت عمومى خود را براساس منطق و دليل نهاده و در راه مبارزه با خرافات و موهومات،[34] وبه تعبیر قرآن کریم[35] اخبار«اراجيفی» كه افكار عمومى جامعه را متزلزل و مضطرب مى سازد.[36]يگانه سلاحش همان تشريح حقايق و روشن نمودن افكار عمومى بوده است.[37]
اينجاست كه تحقق اطلاع رسانی مطلوب در گرو سرعت تأثير در افكار عمومى است[38]،متولیان عرصه خبر بايد در چنين مواردى به قيمت خصومت توده مردم، و گلاويز شدن با افكار عمومى ، و شنا كردن بر خلاف مسير آب، راه خود را با هزار زحمت به سوى هدف باز كنند و مسير افكار را تصحيح و تنویر نمايند.[39]
اگر چه گام نهادن در جهت مخالف جهت افكار يا تمايلات عمومى دشواري هاى فراوانى خواهند داشت و فعالان عرصه رسانه با عكس العمل هاى شديدى روبرو مى شوند.[40]
لیکن با همۀ این تفاسیر تنویر افکارعمومی، ارتباط مستقيم با ایجاد محبّت در دل های مردم دارد، و جامعه را براى كمك به پيشبرد اهداف نظام اسلامی بسيج مى نمايد، و هم اطّلاعات واقعى دست اوّل را دراختيار مردم قرار می دهد.[41]
البته اميدواريم کسانی که در فضای رسانه های غربی و برخی رسانه های داخلی، بر دستاوردهای نظام اسلامی خرده گيرى می كنند براى اثبات حسن نيّت خود قبلًا آن را با جمعى از متخصّصان و اهل دفن كه عمرى در مباحث اسلامى زحمت كشيده اند در ميان بگذارند، اگر پاسخى دريافت نكردند كاملًا آزادند آن را نشر دهند ولى اگر پاسخ آن را شنيدند افكار عمومى را مشوّب نسازند.[42]
آرامش وثبات؛ شرط اطلاع رسانی صحیح و شفاف
در زندگى فردى و اجتماعى مردم همه روزه اخبار فتنه جویانه و ناراحت كننده اى به انسان مى رسد، اگر فوراً به قضاوت بنشينیم، آتش خشم در دل ما شعله ور مى شود، و گاه دست به كارهاى زشت و خطرناكى خواهیم زد، و چه بسا بعد از تحقيق و تحمل مى بينیم اصل خبر نادرست يا حداقل ناقص بوده است.[43]
آرى اين قضاوت هاى عجولانه، از نحوۀ اطلاع رسانی نشأت می گیرد كه در طول تاريخ عامل عصبانيت ها و عواقب تلخ و دردناك شده است.[44]
اینگونه است که نشر اخبار فتنه انگیز که موجب اضطراب جامعه می شود «اراجيف» نامیده شده است[45] زیرا التهاب آفرینی در عرصه اطلاع رسانی سرمايه اعتماد اجتماعى را از بين مى برد و آرامش جامعه را بر هم مى زند، و سبب مى شود كه مردم از واقعيت هاى اجتماع غافل گردند.[46]لذا به گسترش سوء ظن در جامعه خواهد انجامید و به نابودی «اعتماد» كه مهمترين سرمايه جامعه انسانی است منجر خواهد شد.[47]
از این رو نشر اخباری كه انتشار آن به حال جامعه مضرّ است، يا سبب بيدارى دشمنان يا بهره بردارى سوء آنان مى شود، يا موجب تفرقه بين صفوف مسلمين مى گردد، يا ايجاد يأس و وحشت و بدبينى مى كند، يا تبعات ديگرى مانند آنچه گذشت دارد، چنين اخبارى نبايد انتشار يابد. به همين دليل در زمان جنگ هم چون جنگ اقتصادی، بسيارى از اخبار بحران زا، موقّتاً مكتوم مى ماند، و پس از برطرف شدن خطر، فاش مى گردد.[48]
و اگر براستى اين اصل در كل جامعه انسانى و همه جوامع بشرى بطور دقيق اجرا شود بسيارى از نابساماني ها كه از شايعه سازى و جوسازى و قضاوت هاى عجولانه و گمان هاى بى اساس و اخبار مشكوك و دروغ سرچشمه مى گيرد برچيده خواهد شد.[49]
در غير اين صورت، هرج و مرج در روابط اجتماعى همه جا را فرا خواهد گرفت، هيچكس از اخبار مأیوس کننده و گمان بد به ديگرى در امان نخواهد بود، هيچكس به ديگرى اطمينان پيدا نخواهد كرد، و آبرو و حيثيت افراد همواره در مخاطره قرار خواهد گرفت.[50]
روشن است كه اگر رسانه های خبری نخواهند و يا نتوانند نقش اساسى خود را در اين زمينه ايفا كنند و يا به طور سليقه اى و جناحى عمل نمايند و يا با غوغاسالارى، مسائل فرعى و غير مهم را مهم و اصلى نشان دهند، و يا اخبار ناصحيح را منعكس سازند، و مردم را از آیندۀ نظام اسلامی مأیوس سازند نه تنها به ثبات اقتصادى جامعه كمك نمى كنند، بلكه جامعه را به بى ثباتى و به هم ريختگى اقتصادى مى كشانند.[51]
متأسفانه در عصر ما بسيارى از خبرگزاری ها از تحريف حقايق و القای ناامیدی به متن جامعه و امور ديگرى از اين قبيل ابا ندارند.[52] حال آنکه البتّه رسانه هاى جمعى در جامعه اسلامى، وظيفه دارند اخبارى را كه باعث پيشرفت و شكوفائى اسلام مى شود، يا جلو ضرر و زيان هاى محتمل (از داخل، يا خارج) را مى گيرد، با نهايت دقّت و بى كم وكاست در اختيار آنان بگذارند. و هر خبرى تأثير بيشترى در جهت فوق داشته باشد، اهميّت بيشترى دارد.[53]
اهتمام به اصل راهبردی گزینش خبر در امر اطلاع رسانی
بی شک گزینش خبر یکی از مهمترین ضرورت ها در امر اطلاع رسانی است در این میان اصل دغدغه مندی در گزینش موثر اخبار نقش اساسی ایفا می کند؛ زیرا اگر درد نباشد انسان گزينش گر نخواهد شد، لذا گزينش صددرصد متأثر از دردها و انگيزه هاى درونى است. [54]
هم چنین معيار گزينش اخبار، بستگى و تناسب نزديكى با ميزان ضرورت ها و نیازهای اصلی جامعه دارد.[55]
حال با توجّه به اين كه رسانه هاى مكتوب، به شكل فعلى، هم به لحاظ گستره و پهنه اطّلاع رسانى، و هم تأثيرگذارى عميق آن در آحاد مردم، و هم از جهت نقش نظارتى و كنترلى آن كه رابط ميان توده مردم با حكومت است[56] توجّه به ويژگي هاى كار حرفه اى خبررسانى آنان را ناگزیر می سازد كه «سرعت»، «دقّت»، و «صحّت» همزمان در پروسۀ اطلاع رسانی لحاظ گردد.[57]
لذا در مجموعه سوژه هاى خبرى ، يا در هر سوژه از مجموعه اطّلاعات واصله ، ناگزير از گزينشگرى خواهیم بود، و اين گزينش بر اساس ملاك هاى حرفه اى و تجربى كار صورت مى پذيرد.[58]
از این رو اگر نسبت به سوژه خبرى بى توجّهى شود، و يا ارائه اطّلاعات آن، به دليل اهميّت در سرعت انتقال خبر، با نقص و ضعف صورت پذيرد، قطعا مراکز اطلاع رسانی مسئولند، و اگر چنانچه سبب ضرر و زيان به جامعه شود، متولیان امر بايد از عهده ضرر و زيان برآيند.[59]
نظام اطلاع رساني پويا نیازمند پردازش و مدیریت اخبار
باید دانست دشمنان اسلام در عرصه بين المللى به صورت دائم از طريق خبر، گزارش و تحليل دروغ فعالیت می کنند لذا ضرورت مقابله فکری با هجمه های تبلیغاتی قدرت های غربی از طریق تجزيه و تحليل مسائل غیر قابل انکار است؛[60] در این زمینه لازم است از طريق صداقت و راستگويى اخبار را منعكس كنيم، و مراقب توطئه هاى آنها باشيم، و دروغ هاى آنها را افشا كنيم، و مطمئن باشيم دروغ سرانجام فاش، و سبب بى اعتبارى مى شود.[61]
براى تحقق این مسأله پيدا كردن علل و ريشه هاى حوادث از طريق جدا كردن مفاهيم ذهنى از يكديگر، و سپس تركيب آنها با هم و رسيدن به علل و نتائج حوادث ضروری است؛[62] زیرا سخن از «تفكر» است، و «فكر» در واقع به معناى «تجزيه و تحليل » مسائل مختلف براى راهيابى به عمق آنهاست، و طريقى است براى فهم بهتر و بيشتر.[63]
البته در پردازش اخبار حتی مى توان از علوم ارتباطی جوامع غربی هم چون «انگاره سازى» که تصويرى هدفدار از يك موضوع را ارائه می دهد و هدف خاصّى را دنبال مى كند و نیز «برجسته سازى» که اولويّت بندى در اطّلاعات را با اهميّت مورد نظر، هدف خاصّ القاى در پيام را دنبال مى كند و نیز «چينش اطّلاعات در كنار یکدیگر» که به معنای به كار گرفتن سوابق موضوعات ديگر، و چسباندن آن به موضوع جديد، براى ايجاد يك پيام جديد و القاى يك فكر و تحميل عقيده است، استفاده نمود مشروط بر آنکه هدف مشروع و مثبتى در اين گونه فعالیت های خبری دنبال شود.[64]
با همۀ این اوصاف باید براى تحليل خبرى و گزارش نيز چارچوبى تعيين نمود بدین نحو که براى تحليل اخبار از قرائن و شواهد و سوابق موجود و مسائل مشابه استفاده كرد. اگر به نتيجه قطعى رسیدیم ، مى توانیم به طور قطع قضاوت كنیم. در غير اين صورت، بايد روى عنوان احتمالى بودن تكيه شود، تا مطلبى بر خلاف واقع بیان نشود.[65]
سخن آخر:(رعایت اصل اطلاع رسانی موثق و پرهیز از تیترسازی های جنجالی)
الگوى شناخت و معرفت در همه چيز، علم و يقين است، و غير آن خواه«ظن و گمان» باشد يا«حدس و تخمين» يا«شك و احتمال» هيچكدام قابل اعتماد نيست.[66]
لذا آنها كه در امر اطلاع رسانی بر اساس امور وهمی به نشر اخبار می پردازند، يا با تیترهای جنجالی و غیر واقعی به قضاوت و داورى مى نشينند، بر خلاف اين دستور صريح اسلامى گام برداشته اند؛ به عبارت ديگر نه شايعات مى تواند مقياس اخبار و اطلاعات قرار گیرد و نه قرائن ظنى و نه اخبار غير قطعى كه از منابع غير موثق به ما مى رسد.[67]
لذا در قرآن کریم می خوانیم:«إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا؛ گوش و چشم و دل همگى مسئولند" و در برابر كارهايى كه انجام داده اند از آنها سؤال مى شود». [68]
اين مسئوليت ها به خاطر آن است كه سخنانى را كه انسان بدون علم و يقين مى گويد يا به اين طريق است كه از افراد غير موثق شنيده، و يا مى گويد ديده ام در حالى كه نديده، و يا در تفكر خود دچار قضاوت هاى بى ماخذ و بى پايه اى شده كه با واقعيت منطبق نبوده است.[69]
لذا خبرنگاران تا آن جايى كه خبر به حدّ تواتر نرسد، و محفوف به قرائن اطمينان بخش نباشد، بايد آن را به صورت خبر محتمل ذكر كند؛ نه خبر قطعى.[70]
بنابراین ناقلان اخبار و بيان كنندگان وقايع باید بر مبنای وثاقت و امانت، هوش كافى براى فهم مطالب، و حافظه قوى براى نگهدارى و حفظ مطالب، و از همه مهمتر، بى نظرى و حُسن نيّت، و آلوده نكردن اخبار با سليقه شخصى عمل نمایند.[71]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص307.
[2] آفريدگار جهان ؛ ص149.
[3] تفسير نمونه، ج 10، ص: 346.
[4] آفريدگار جهان، ص 150.
[5] اخلاق در قرآن ؛ ج 1 ؛ ص180.
[6] همان.
[7] همان ؛ ج 3 ؛ ص391.
[8] تفسير نمونه ؛ ج 22 ؛ ص156.
[9] «أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ؛ مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید!»،(سورۀ حجرات؛آیۀ6).
[10] تفسير نمونه ؛ ج 22 ؛ ص155.
[11] همان ؛ ص157.
[12] همان.
[13] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص65.
[14] همان.
[15] همان.
[16] همان ؛ ص88.
[17] همان؛ص89.
[18] همان.
[19] تفسير نمونه ؛ ج 22 ؛ ص157.
[20] پيام قرآن ؛ ج 10 ؛ ص276.
[21] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج 8، ص 150.
[22] همان ؛ ج 10 ؛ ص402.
[23] اسلام در يك نگاه ؛ ص100.
[24] تفسير نمونه ؛ ج 16 ؛ ص86.
[25] يكصد و هشتاد پرسش و پاسخ ؛ ص15.
[26] همان.
[27] همان.
[28] قرآن و آخرين پيامبر : تجزيه و تحليل مستدل و گسترده اى درباره عظمت و اعجاز قرآن از دريچه هاى گوناگون ؛ ص332.
[29] اخلاق در قرآن ؛ ج 3 ؛ ص373.
[30] تفسير نمونه، ج 14، ص 408.
[31] اسرار عقب ماندگى شرق ؛ ص158.
[32] همان؛ ص 159.
[33] اسلام در يك نگاه ؛ ص100.
[34] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص329.
[35] «يَوْمَ تَرْجُفُ الرّاجِفَةُ»،(سورۀ نازعات؛آیۀ6).
[36] پيام قرآن ؛ ج 6 ؛ ص36.
[37] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص329.
[38] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان ؛ ص214.
[39] قرآن و آخرين پيامبر : تجزيه و تحليل مستدل و گسترده اى درباره عظمت و اعجاز قرآن از دريچه هاى گوناگون ؛ ص333.
[40] همان.
[41] مديريت و فرماندهى در اسلام ؛ ص156.
[42] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص234.
[43] اخلاق در قرآن ؛ ج 3 ؛ ص391
[44] همان.
[45] لغات در تفسير نمونه ؛ ص241.
[46] اخلاق در قرآن ؛ ج 3 ؛ ص343.
[47] همان؛ ص336.
[48] استفتاءات جديد ؛ ج 3 ؛ ص580.
[49] تفسير نمونه ؛ ج 12 ؛ ص118.
[50] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص465.
[51] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص308.
[52] همان.
[53] استفتاءات جديد، ج 3، ص 580.
[54] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 1 ؛ ص165.
[55] مديريت و فرماندهى در اسلام ؛ ص127.
[56] استفتاءات جديد، ج 3، ص: 592.
[57] همان ؛ ص591.
[58] همان.
[59] همان.
[60] همان ؛ ص589.
[61] همان.
[62] پيام قرآن ؛ ج 2 ؛ ص122.
[63] همان ؛ ج 1 ؛ ص150.
[64] استفتاءات جديد ؛ ج 3 ؛ ص586.
[65] همان ؛ ص581.
[66] تفسير نمونه ؛ ج 12 ؛ ص116.
[67] همان؛ ص117.
[68] همان.
[69] همان.
[70] استفتاءات جديد ؛ ج 3 ؛ ص584.
[71] همان.
