در عصر و زمانه ای به سر می بریم که امتياز انحصارى منابع توليد و امتياز انحصارى بسیاری از كالا های مختلف و نیز بازارهاى مصرف جوامع بشری ، تمام و کمال در اختیار قدرت های بزرگ اقتصادی قرار گرفته است و كسى حق ندارد امتياز استفاده از اين گونه منابع را ويژه خويش سازد.[1]
این پديده هاى خطرناك اقتصادى عصر ما، مانند انحصارطلبى كارتل های بزرگ اقتصادی[2] که مقصود اصلى آنها به دست گرفتن انحصار جهت فروش كالاى خود مى باشد.[3] و یااتحاديّه های بزرگ اقتصادی(تراست) که در کنار انحصار طلبی،اهداف ديگرى مانند بهره گيرى از روشهاى علمى توليد، كم كردن هزينه هاى توليد، بهره مند شدن از همكارى هاى گروهى شركت هاى تشكيل دهنده اتحاديّه و مانند آن را نيز دنبال مى نمايند.[4]
در عمل بن بست ها و تضادهائى را در اقتصاد امروز دنيا بوجود آمده، و بیکاری ، تورم و در یک کلام استثمار اقتصادی در کشورهای در حال توسعه را شدت بخشیده است[5]از این جهت است که برای كالاهاى داخلی، خريدارى در كار نيست،[6]
لیکن برای برون رفت از این بن بست و تضادها، در برنامه هاى اسلامى راهکارهایی پيش بينى شده که خرید کالای داخلی و ملی از جمله آن به شمار می آید.[7]
نقش دولت و ملت در حمایت از تولید ملی
در این بین باید به سه گروه مشخص در جریان حمایت از تولید ملی اشاره نمود که نقش اساسی در پویایی اقتصاد کشور دارند، یکی از این گروه ها دولت است که باید جلوی قاچاق را بگیرد و اجازه ندهد چه از طریق قاچاق و چه رسمی مصنوعات خارجی که مشابه آن در کشور وجود دارد، بازار ایران را پر کند، فروشندگان نیز در بازار نباید به دنبال مصنوعات خارجی بروند، وقتی بازار از مصنوعات خارجی پر شد تولیدکنندگان داخلی دیگر چه چیزی تولید کنند حال آنکه در صورت نبود بازار فروش، کارگران بسیاری بیکار می شوند.[8]
اما مردم نیز سومین گروهی هستند که نقش بسیار مهمی در حمایت از تولید داخلی دارند، وقتی مردم به دنبال جنس های خارجی می روند و آن را می خرند، فروشنده هم همان جنس خارجی را می آورد و در این جا تولید داخلی زیان فراوانی می کند لذا مردم نیز باید با خرید محصول داخلی مشتری کالاهای ایرانی باشند تا آثار و فواید راهبردی آن محقق گردد.[9]
دولت چگونه باید تولید ملی و کالای ایرانی را حمایت کند؟
بی شک دولت باید خود را آماده قطع پيوندهاى غلط اقتصادى خود با غرب و شرق باشد، و روابط جديدى بر اساس صحيح، همچون روابط دو تاجر مستقل، بر اساس احترام متقابل، نه به معناى اقتصاد مصرفی و اتكالى يك فرد مستمند به يك ثروتمند خودخواه، برقرار سازد.[10]
شکی نیست که دولت باید تدريجاً دروازه هاى باز خود را به روى کالاهای خارجی ببندد، و افراد را به مصرف مصنوعات داخلى تشويق [11]نمايد، و در صورت لزوم از هر گونه امساك و روزه دارى در اين قسمت مضايقه نكند، و اين وضع را تا آن جا ادامه دهد كه توازن كاملى ميان «صادرات و واردات صنعتى» آنها به وجود آيد، و اين رقم وحشتناك برترى واردات صنعتى بر صادرات به «صفر» برسد.[12]
براى اين كار بايد آن چنان موج تبليغات نيرومندى در سراسر کشور به راه بيفتد كه همه اين حقيقت فکری و معرفتی را به وضوح دريابند كه وابستگى فعلى به تولیدات خارجی و اعتیاد به اقتصاد مصرفی شرم آور است، و اين نوع زندگى علاوه بر ذلت و سرافكندگى و زبونى پايانش مرگ است. اين نوع زندگى هرگز براى يك انسان آزاده مايه افتخار نيست، و شايسته نيست.[13]
به عكس مصرف كردن کالای ایرانی افتخار بزرگى محسوب شود، هر چه اين مصنوعات از نظر ظاهر برابر با انواع مشابه خارجى خود نباشد.اين مبارزه باید از سوی دولتمردان تا بيرون راندن تفکر اقتصاد لیبرالی و اقتصاد مصرفی ادامه يابد.[14]
خرید کالای ایرانی در سایۀ قطع وابستگی به بیگانگان
ایجاد وابستگی در زمینه‌های مختلف یکی از برنامه‌های استکبار جهانی است و آنها نباید به هیچ وجه به این هدف خود دست یابند.[15]لیکن در عمل می بینیم مكتب هاى اقتصادى غرب ضربات سنگينى بر پايه هاى اقتصاد كشور خود وارد ساخته، و اقتصاد کشور وابستگى شديدى به آنها پيدا كرده اند.[16]
لذا اقتصاد غرب روى «توسعه هر چه بيشتر صادرات»، و «تقليل هر چه بيشتر واردات » گذاشته شده است،و از سوی دیگر اقتصاد داخلی کشور به سما مصرف تولیدات خارجی سوق داده شده است و اینگونه سرمايه هاى سرسام آورى همه ساله به سمت غرب سرازیر می شود.[17]
به ویژه آنکه سيستم «توليد انحصارى» و يا «نمايندگى هاى انحصارى» و يا «بازارهاى مصرف انحصارى» كه توسط قدرت های بزرگ اقتصادی زير چتر اقتصاد آزاد انجام مى گيردو احياناً فلسفه هائى براى آن مى تراشند كه مثلا در راه منافع مصرف كنندگان است، و در حقيقت منافع جمع را آشكارا فداى منافع فرد مى كند، به گونه ای است که و هميشه در سايه آن نرخ كالاهاى مورد نياز بسود توليد كنندگان و دلالان و واسطه ها و بزبان مصرف كنندگان تغيير مى يابد و كاخهاى مستكبران را آبادتر و كوخ هاى مستضعفان را ويران تر مى سازد.[18]
بنابراين چه جاى تعجّب، اگر غرب روز به روز فربه تر و کشورهای واردکننده کالا هر روز لاغرتر گردند؟ خرید کالای خارجی موجب می شود ثروتهايى را كه بايد همچون خون در عروق اقتصادی جريان يابد با سخاوت هر چه تمامتر به غرب منتقل می شود!، و همين سيستم اقتصادى ناسالم مصرفی آن هم از طریق خرید کالای خارجی کشور موجبات وابستگی به قدرت های غربی را فراهم می کند.[19]
حیقت آن است که با وجود امكانات وسيع آب و خاك در كشور، اگر محتاج و نيازمند ديگران شويم از رحمت الهى به دور خواهيم ماند.[20] شكى نيست كه وابستگى در خرید کالای غیر ملی تهديد جدى براى امنيّت اقتصادى نظام محسوب مى شود[21] زیرا توليدات کشورهای غربی و برخی قدرذت های اقتصادی هم چون چین، بيش از نياز داخلى آنهاست. اين كشورها در جستجوى بازار مصرف براى كالاهاى خويش هستند. براى صادر كردن كالاهاى خود و تسلّط بر بازار دیگر کشورها ، كالايى را كه با هزينه كم توليد كرده اند به صدها برابر قيمت فروخته، و از اين راه كيسه خود را پر كنند.[22]
حال اگر اين وابستگى در حوزه كالاهاى اساسى و ساير ارزاق عمومى قرار گيرد، دراين صورت است كه پيوسته در معرض تعرّض و فشار اقتصادى خواهیم بود چون مجبوریم كه در مقولۀ مصرف کالاهای وارداتی از سياست هاى كشور متبوع، پيروى كنیم.[23]با این اوصاف تصور کنید در زمان واردات بی رویه کالای خارجی، با كشورهاى وارد كننده درگير شویم و آنها واردات را قطع کنند چه حادثه اى براى مردم ما رخ مى دهد؟[24]
با این تفاسیر باید گفت تقويت پايه هاى اقتصاد جامعه اسلامى و مجد و عظمت و سربلندى آن و شاه کلید برون رفت از هر گونه وابستگى به ديگران در گرو خرید کالای ایرانی است.[25]در این زمینه قطعاً حكومت اسلامى نیز وظیفه دارد با وضع مقررات و قوانينى از واردات كالاهايى كه مشابه آن در داخل کشور تولید می شود و خرید آن به ضرر جامعه است یا موجب سلطه بيگانگان مى شود.جلوگیری نماید.[26]
خرید کالای ایرانی؛ تجلی گردش چرخ‌های صنعت و افزایش تولیدات ملی
اسلام به كار و توليد، ارزش واقعى بخشيده است و از طريق آموزه هاى تربيتى و فرهنگى خاص خود، شرايط لازم را جهت توليد و بهره بردارىِ صحيح از طبيعت، فراهم ساخت و همگان را به تشريك مساعى در آن فرا خواند. دليلش هم روشن بود، زيرا اسلام ، خواهان عزت و استقلال جامعه اسلامى بود، و هرگونه تسلّط بيگانه و وابستگى به آنان را مردود مى داند، و بنابر اصل محكم نفى سبيل: «وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا؛[27] و خداوند هرگز کافران را بر مؤمنان تسلّطی نداده است. ، و برترى اسلام:«الإسلام يعلو و لايُعلى عليه؛[28] اسلام شأن و منزلتش والاتر و بالاتر است و چيزي با آن برابري نمي‌كند.» طبيعى است كه توليد انواع فرآورده هاى مادى و فيزيكى از يك طرف و تربيت نيروهاى متخصص انسانى ومجهز شدن به آخرين دستاوردهاى علمى بشر از سوى ديگر، در سرلوحه آموزه هاى دينى اين آيين آسمانى قرار گيرد[29]
لیکن اشتباه بزرگى كه دولتمردان در برهه های مختلف به آن دچار شدند این است که به انحاء مختلف کالاهای خارجی را در زندگى مردم راه دادند، حال انکه تلاش دولت باید بر خود کفایی در توليد ملی منحصر می شد نه افراط در مصرف گرایی و ایجاد بازار مصرف برای کالاهای خارجی ، و همین اشتباه بزرگ و همين اقتباس غلط، دردناكترين ضربه را به حیات اقتصادی کشور وارد ساخته است.[30]
در این میان اگر انسان سرمایه های مادی را در راستای خرید کالاهای ایرانی مصروف دارد به یقین وسيله اى براى فعاليت، كار، توليد، توسعه و اشتغال در جامعه محقق خواهد شد و اینچنین با گردش چرخ های صنعت و احیاء واحدهای تولیدی عمران و آبادانى به بار خواهد نشست.[31]
اینچنین است که می گوئیم واردات و خرید تولیدات خارجی سبب تضعیف بنیه اقتصادی کشور و تعطیلی تولید ملی است زیرا تولیدکنندگان داخلی گرفتار ضرر و زیان میشوند، لذا هم دولت وظیفه دارد جلوی چنین وارداتی را بگیرد و هم بازرگانان باید از ورود آن خودداری کنند.[32]
از سوی دیگر مردم نیز باید از خرید این گونه کالاها اجتناب کنند.[33]از آن جهت که واردات بی رویه کالا از سوی دولت و خرید کالای خارجی توسط مردم مساوی است با تعطيلى كارخانه ها که سبب بيكارى جمع كثيرى از مردم که نابودی تولید ملی را موجب خواهد شد..[34]
جلوگیری از خروج ارز در گرو خرید تولید داخلی
دنياى امروز به دو بخش تقسيم شده اقليّتى به صورت «توليد كننده» و اكثريتى به صورت «مصرف كننده» ،به عبارت روشنتر ممالك پيشرفته صنعتى كه فرآورده هايى بيش از احتياج خود گاهى تا چند صد برابر توليد مى كنند، در پی ارسال آن کالاها به دیگر کشورها حرکت می کنند؛بديهى است توليد كنندگان فرآورده هاى خود را به رايگان در اختيار ديگران نمى گذارند، بلکه پول مى خواهند آن هم پول خودشان و این یعنی خروج ارز از کشور.[35]
اما به راستى هيچ فكر كرده ايم كه خرید کالاهای خارجی چقدر ارز از كشور خارج مى كند، و اين كار چه پيامدهاى خطرناكى در پى دارد؟لذا پيامدهاى منفى خروج ارز، مخصوصاً هنگامى كه معادل آن چيز با ارزشى وارد كشور نشود، بر هيچ انسان آگاه و مطّلعى پوشيده نيست، به ويژه اگر اين سرمايه كلان به جيب دشمنان در حال جنگ با اسلام و مسلمين واريز شود،و طبعاً هر مقدار كه مبلغ ارز خارج شده بالاتر رود، خطرات آن هم بيشتر مى باشد.[36]
بدیهی است خرید اجناس خارجی افزون بر انحراف در گردش سرمايه و خروج از مسير طبيعىِ توليد و مصرف، نوعى بدگمانى به خداوند و ناسپاسى به نعمت هاى اوست، زيرا سرمایه های مردم، وسيله ارزش گذارى كالاها در مبادلات اقتصادى و موجبات اقتدار نظام اسلامی است و به وسيله آنها امكان برابرى در داد و ستدهاى مالى به ویژه در صادرات کالاها فراهم مى گردد.[37]
در تبیین این مسأله باید گفت غفلت از تولید ملی و واردات بی رویۀ کالاهای خارجی دولتمردان را ناچار می سازد براى تهيه ارز، از طريق فروش موادّ اوّليه(اقتصاد نفتی) و منابع پر ارزش خود به نازلترين قيمت،[38]اقدام کنند و به اصطلاح از اين راه «ذخيره ارزى» براى خود فراهم سازند، و به اين ترتيب دلار به عنوان «پول ارزشدار» شناخته می شود و پول داخلی «پول وابسته و بدون ارزش»! و «استعمار اقتصادى» از همين جا شروع می شود.[39]
چه كسى است كه نداند امروز بازارهاى کشور مملو از اجناس لوسك و تجمّلى غربى و شرقی است، و اين اجناس رقم بسيار مهمّى از واردات را تشكيل مى دهد، از اتومبيلهاى لوكس تجمّلى گرفته، تا هزاران نوع اسباب بازى خودكار و تزانزيستورى، و عروسكهاى غربی! درست به شكل همان دختر بچّه هاى غربى با همان چشمهاى آبى و موهاى طلايى، بعضى با صدا، بعضى متحرّك بعضى غير متحرّك و هكذا! ... اين سرگرميها و اسباب بازيها كه بعضى براى بزرگسالان و بعضى براى كودكان ساخته شده، وى هم رفته مبالغ هنگفتى از ارزهاى اين كشورها را مى بلعد، ارزهايى كه به قيمت عمر و جان مردم اين سامان به دست آمده است.[40]
كمترين اثرى كه خروج اين ارزها دارد اين است كه رقم مهمّى از ذخاير ملّى اين كشورها را به باد مى دهد، و مانع هر گونه پس انداز، و تشكيل سرمايه هاى بزرگ و بالاخره صنعتى شدن اين كشورها مى گردد.[41]
خرید کالای ایرانی ؛ پایۀ تحقق اقتصاد مقاومتی
در تاریخ زندگی همه انسان‌ها روزهایی پیش می‌آید که باید با قوت و قدرت تمام و با فداکاری و مقاومت در برابر دشمنان بایستیم و به آنها نه بگوییم تا بتوانیم عزت، شرف و افتخارات و استقلال خود را حفظ کنیم. اکنون یکی از آن زمان‌ها است که دشمنان کینه توز از تشکیل حکومت اسلامی با شعار نه شرقی نه غربی و هیهات منا الذله سخت عصبانی هستند و تصور می‌کنند می‌توانند با تحریم‌های خود ملت ما را به زانو در آورند، در حالیکه کور خوانده و اشتباه کرده‌اند.[42]
اکنون لازم است با بررسی نقش حمایت از تولید داخلی در تحقق اقتصاد مقاومتی مشت محکمی به دهان دشمنان کینه توز بزنیم و برای همیشه آنان را مأیوس کنیم.[43]
باید اذعان کرد ما در کشوری زندگی می کنیم که خدای متعال خزانه آن را در اختیار ما گذاشته وهر گاه این منابع را به خوبی مدیریت کنیم و برنامه ریزی دقیقی بوسیله مغزهای متفکر اقتصادی تنظیم کنیم و به قناعت در مصرف و خرید تولید ملی روی آوریم به یقین توطئه های دشمن در هم کوبیده می‌شود.[44]اینچنین است که در بحث اقتصاد مقاومتی می گوئیم ، مردم باید باور کنند که صرفه اصلی آن است که از اجناس داخلی و تولیدات داخلی استفاده کنند؛ امروزه مهمترین اقتصاد دنیا نیز به سوی اقتصاد مقاومتی می رود و این مهم در گرو خرید کالای داخلی است.[45]
مصرف کالای داخلی ؛ زمینه ساز سبک زندگی اسلامی
شکی نیست که مسائل اقتصادى بايد با اصول اخلاقى آميخته شود، و اقتصاد منهاى اخلاق ممنوع گردد.[46]لذا اگر اخلاق در لايه هاى مختلف اقتصاد حاكم شود، توليد كالا، توزيع كالا و مصرف كالا همه آميخته با اصول اخلاقى خواهد شد.[47]
از سوی دیگر شاهدیم نظام سرمایه داری غرب به عنوان مهد سبک زندگی غربی با استفاده از عنوان آزادى توليد و تجارت، بسيارى از مغزهاى نيرومند صنعتى را با حقوق زياد بسوى اختراع و توليد كالاهى تجملى سوق مى دهد و از اين طريق خون مردم زحمتكش را مى مكند.[48]
به همين دليل مشاهده مى كنيم كه بازارها در كشورهاى صنعتى و از آن بيشتر در «كشورهاى غير صنعتى پر درآمد» هم چون ممالك نفت خير مملو است از انواع كالاهاى تجملى و وسائل دروغى زيبائى اندام و دكورهاى جالب و مزخرفات ديگر كه غالباً به هيچ درد نمى خورد و به زور تبليغات دروغين، مردم بى خبر را بسوى آنها مى كشانند تا ثروت هاى خود را بيهوده به پاى اين اجناس بنجل بريزند، و سهمى از درآمد نفت را كه عائد آنها شده از اين طريق به كيسه غارتگران بريزند.[49]
با این تفاسیر باید از خرید کالاهای خارجی به ویژه وسايل تجملاتى و لوكس غربى كه گذشته از زيانهاى بزرگ اقتصادى، عامل مؤثر در كشتن غرور ملّى و اصالت اجتماعى و استقلال فكرى و اخلاقى محسوب مى گردد اجتناب نمود.[50]
هم چنین بوجود آوردن تقاضاهاى كاذب از طريق دامن زدن به تبليغات دروغين و بكار گرفتن همه مسائل [51]روانى براى تحريك مرد و زن و كوچك و بزرگ خانواده ها، و كشيدن آنان به بازارها براى خريد اجناس غير ضرورى و لوكس ، و در یک کلام مصرف گرایی به عنوان یکی از مظاهر بارز سبک زندگی غربی، يكى ديگر از سياست هاى اقتصادى است كه زير لفافه آزادى «توليد» و «تبليغ» و «تجارت» به زیان مصرف كنندگان انجام مى گيرد و آخرين رمق توده هاى زحمتكش را مى كشند.[52]
لذا مردم بايد به سوى اقتصاد درونی و يك زندگى ساده توأم با خرید کالای داخلی و منطبق با فرهنگ ایرانی اسلامی ،توجيه شوند، و خطرى را كه اين تجمّل پرستيها براى پس انداز و تشكيل سرمايه هاى بزرگ و صنعتى شدن، علاوه بر زيانهاى فراوان اخلاقى آنها دارد به وسيله رسانه های مختلف درست دريابند.[53]
از سوی دیگر مردم باید بدانند بسیاری از کالاهای قاچاقی که وارد کشور می شود به گفته مسئولان تاریخ گذشته و بی کیفیت است و به سلامت آن ها نیز آسیب می رساند.[54]
سخن آخر:( نقش کلیدی رسانۀ ملی در تشویق مردم به خرید کالای ایرانی)
در خاتمه باید گفت در آمریکا که مسائل دینی به مانند ایران مورد توجه مردم قرار نمی گیرد، مسئولان به مردم می گویند باید از کالاهای ساخت خودمان استفاده کنید؛ آنها اعلام کرده اند که ملت آمریکا باید تولیدات آمریکایی و داخلی خود را مصرف کند؛ پس می بینیم که آنها هم به این سمت می روند.[55]
بنابراین استفاده از کالای ساخت داخل در کشور ما باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد لیکن تحقق این مهم در گرو نقش آفرینی رسانه ها، روزنامه ها و به ویژه رسانۀ ملی است تا مردم نسبت به خرید کالای ایرانی بیش از پیش اهتمام ورزند.[56]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص441.
[2] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص10.
[3] استفتاءات جديد ؛ ج 3 ؛ ص547.
[4] همان.
[5] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص10.
[6] معماى هستى ؛ ص75.
[7] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص10.
[8] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.
[9] همان.
[10] اسرار عقب ماندگى شرق، ص: 206.
[11] همان ؛ ص205.
[12] همان؛ ص 206.
[13] همان.
[14] همان.
[15] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولان سازمان جهاد کشاورزی قم؛19/10/1385.
[16] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص18.
[17] اسرار عقب ماندگى شرق، ص: 109.
[18] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص40.
[19] اسرار عقب ماندگى شرق، ص: 108.
[20] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص173.
[21] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص141.
[22] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص66.
[23] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص141.
[24] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص173.
[25] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 5 ؛ ص121.
[26] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص286.
[27] سورۀ نساء؛ آيه 141.
[28] شرح مسلم نووى؛ ج 11؛ ص 52، فتح البارى؛ ج 9؛ ص 370، عوالى اللئالى؛ ج 1؛ ص 226.
[29] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص321.
[30] اسرار عقب ماندگى شرق ؛ ص118.
[31] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص47.
[32] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ https://makarem.ir.
[33] همان.
[34] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص228.
[35] اسرار عقب ماندگى شرق ؛ ص198.
[36] بازاريابى شبكه اى ؛ ص56.
[37] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص461.
[38] اسرار عقب ماندگى شرق ؛ ص118.
[39] همان ص119.
[40] همان ؛ ص212.
[41] همان؛ص213.
[42] متن پیام حضرت ایت‌الله العظمی مکارم شیرازی به همایش اقتصاد مقاومتی از منظر دین؛ 14/12/1393.
[43] همان.
[44] همان.
[45] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران اتاق بازرگانی و تعاون؛1/12/1395.
[46] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص174.
[47] همان.
[48] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص41.
[49] همان.
[50] اسرار عقب ماندگى شرق ؛ ص158.
[51] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص40.
[52] همان؛ ص 41.
[53] اسرار عقب ماندگى شرق ؛ ص213.
[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.
[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران اتاق بازرگانی و تعاون؛1/12/1395.
[56] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز؛10/12/1395.
