ماه رمضان ماه ضیافت خدا و مبارزه با هوای نفس است و به فرموده پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم کسی که این ماه را از روی ایمان و قصد خالص روزه بگیرد ماه رمضان که تمام شود مانند روزی که از مادر متولد شده است از گناهان پاک می گردد.[1]
هم چنین ماه رمضان، نزد معصومین علیهم السلام جایگاه ویژه ای داشت و در ابتدای این ماه مردم را هشدار می دادند و اهمیت آن را برای مردم تبیین می کردند.[2]
برترین ماه سال؛ ماه نزول قرآن
در تمام سال، ماهى به عظمت ماه پربركت رمضان نيست؛ زيرا ماهى است كه خداوند آن را جهت اهداى بالاترين هديه خود به جهان بشريت، يعنى «قرآن مجيد» برگزيده است.[3] لذا این ماه به خاطر نزول قرآن از اهمیت بسیاری برخوردار است.[4]
آری قرآن، كتاب هدايت و راهنماى بشر كه «فرقان» است و با دستورات و قوانين خود روش هاى صحيح را از ناصحيح جدا كرده و سعادت انسانها را تضمين نموده است در اين ماه نازل شده است.[5]
توفیق روزه در ماه مبارک رمضان
ماه رمضان، ماه روزه داشتن به فرمان خدا و عبادات روزانه و شبانه و بر شيطان پيروز شدن است.[6] يعنى بر هر انسان سالمى لازم است در طول سال ماه رمضان را روزه بدارد، چرا كه براى پرورش جسم و جان او لازم است.[7]
نزول کتب آسمانی در ماه رمضان
اين كه ماه رمضان براى روزه گرفتن انتخاب شده، برترى آن چنين بيان شده كه قرآن در اين ماه نازل گرديده، و در روايات اسلامى نيز چنين آمده است كه همه كتاب هاى بزرگ آسمانى «تورات»، «انجيل»، «زبور»، «صحف» و «قرآن» همه در اين ماه نازل شده اند.[8]
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «تورات» در ششم ماه مبارک رمضان، «انجيل» در دوازدهم و «زبور» در هيجدهم و «قرآن مجيد» در شب قدر نازل گرديده است.[9]،[10]
به اين ترتيب ماه رمضان همواره ماه نزول كتاب هاى بزرگ آسمانى و ماه تعليم و تربيت بوده است.[11]
وجود شب قدر در ماه رمضان
از سوى ديگر، ماه رمضان، ماهى است كه شب قدر در آن واقع شده، شبى كه مقدرات يكسال انسان ها بر حسب شايستگى ها و لياقت هايشان تعيين مى گردد و عبادت آن برتر از عبادت هزار ماه است!.[12]
رمضان ماه عبادت؛ خودسازی؛ برکت؛ رحمت و مغفرت
ماه رمضان، ماه عبادت و خودسازى، ماه ترک معصيت و انجام اطاعت است.[13] هم چنین ماه تعليم و تربيت، ماه طهارت و پاكى، و ماه تقوا است؛ ماهى كه مراحل قرب الهى و سير و سلوك الى الله را با گام هاى سريع و استوار مى توان پيمود.[14]
در اهميت اين ماه همين بس كه پيغمبر اكرم صلّى الله عليه وآله وسلّم در آستانه ماه مبارك رمضان طى خطبه اى چنين فرمود: «اى مردم! ماه خدا با بركت و رحمت و مغفرت به شما روى آورده؛ ماهى كه نزد خدا برترين ماه هاست، روزهايش برترين روزها، و شب هايش برترين شبها، و ساعاتش برترين ساعات است. ماهى است كه در آن به ميهمانى خدا دعوت شده ايد، و مورد كرامت و احترام الهى قرار گرفته ايد؛ نفس هاى شما در آن حكم تسبيح را دارد، خواب شما در آن عبادت، عمل شما مقبول (درگاه الهى) و دعاى شما در آن مستجاب است!. لذا با نيت هاى صادق و قلب هاى پاك از خدا بخواهيد كه شما را موفق به روزه اين ماه و تلاوت قرآن در آن كند؛ زيرا شقى و دور از سعادت كسى است كه در اين ماه (كه درياى رحمت الهى مواج است) از رحمت و مغفرت او محروم گردد ...».[15]
سپس دستورهاى مؤكدى درباره صدقه به نيازمندان، احترام به بزرگترها، محبت به كوچكترها، صله رحم، حفظ زبان و چشم و گوش از گناه، نوازش يتيمان و توبه از گناه، دعا كردن- به ويژه هنگام نمازها- فرمود؛ سپس درباره اهميت افطارى دادن روزه داران سخن گفت، تا آنجا كه حتى كسانى كه توانايى ندارند، مى توانند با دانه اى خرما يا جرعه اى از آب در اين كار خير شركت جويند![16]
در پايان خطبه فرمود: «اى مردم! درهاى بهشت در اين ماه گشوده است، از خداوند بخواهيد آن را به روى شما نبندد، و درهاى دوزخ بسته است، از پروردگارتان بخواهيد آن را به روى شما نگشايد! و شياطين در اين ماه در زنجيرند، از خداوند بخواهيد آنها را بر شما مسلط نكند!» امير مؤمنان على عليه السلام عرض كرد: يا رسول الله! برترين اعمال در اين ماه چيست؟ فرمود: پرهيز از گناهان!».[17]،[18]
پیوند بی بدیل قرآن و روزه در تحقق تعلیم و تربیت
بی تردید براى تحقق خود سازی، هم تعليم لازم است و هم تربيت. «قرآن» انسان را تعليم می دهد و «روزه» انسان را تربيت می كند. تنها با اين دو است كه رسيدن به كمال ممكن می گردد. در حقيقت «قرآن» بدون فريضه «روزه» آموزش ناتمام و بدون پرورش است و رمضان و «روزه» بدون «قرآن» تربيت فاقد دانش و آگاهى است.[19]
بنابراين، يک مسلمان بايد با روزه گرفتن، رمضان را احيا و خود را تربيت كند و نيز با نزديكى به قرآن و مأنوس شدن با آن، هدايت شود چرا كه قرآن هم هدايت است، هم بينات و هم فرقان «... هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقان ...»[20] چنين قرآنى در ماه رمضان فرود آمد و روزه نيز در اين ماه واجب گشت. به همين جهت، بايد به اين دو هديه الهى توجه خاص شود.[21]
اعمال ماه مبارک رمضان
اين اعمال ماه مبارک رمضان به دو بخش تقسيم می شود:[22]
اول: اعمال مشترک ماه مبارک رمضان، كه مخصوص شب و روز معينى نيست، و آن بر چهار قسم است:[23]
1- اعمالى كه در هر شب و روز ماه مبارك انجام می شود.
2- اعمالى كه مخصوص شبهاى ماه مبارک است.
3- اعمالى كه مخصوص سحرگاهان پرفيض اين ماه است.
4- اعمالى كه مخصوص روزهاى ماه مبارک است.[24]
دوم: اعمالى كه به روزها يا شبهاى معينى اختصاص دارد و پاداش و ثواب بىشمارى براى آنها ذكر شده است.[25]
اعمال مشترک هر شب و روز ماه مبارک رمضان
اعمال مشترک هر شب و روز ماه رمضان، بسيار است از جمله:[26]
«سيد بن طاووس» از امام صادق و امام كاظم عليهما السلام روايت كرده است كه فرمودند: از اول ماه تا آخر ماه مبارك، بعد از هر فريضه اين دعا را می خوانى: «اللّهم ارزقنى حج بيتك الحرام، فى عامى هذا وفى كل عام...؛ خدايا در اين سال و سالهاى آينده حج خانه ات را روزيم گردان...».[27]
و همچنين بعد از هر نماز فريضه اى می گويى: «يا على يا عظيم، يا غفور يا رحيم، انت الرب العظيم، الذى ليس كمثله شىء ...؛ اى برتر و با عظمت، اى آمرزنده و مهربان، تويى پروردگار با عظمتى كه چيزى همانندت نيست...»[28]،[29]
«شيخ كفعمى» در «مصباح» و «بلد الامين» از حضرت رسول صلّى الله عليه وآله وسلّم نقل كرده اند كه آن حضرت فرمود: هر كس اين دعا را در ماه رمضان بعد از هر نماز واجب بخواند، خداى متعال گناهان او را بيامرزد: «اللّهم ادخل على اهل القبور السرور، اللّهم اغن كل فقير...؛ خدايا شادمانى را بر خفتگان در گورها داخل كن، خدايا نيازمندان را بى نياز فرما...»[30]،[31]
مرحوم «شيخ كلينى» در «كافى» از ابوبصير روايت كرده كه امام صادق عليه السلام در ماه رمضان اين دعا را مى خواند: «اللّهم انى بك أتوسل ومنك اطلب حاجتى، من طلب حاجة الى الناس فانى لا اطلب حاجتى الا منك...[32]؛خدايا به تو متوسل شده و از تو حاجتم را مى خواهم و هر كس نيازش را از مردم بخواهد ولى من نيازم را فقط از تو مى خواهم...».[33]
«سيد بن طاووس» در «اقبال» از ابوبصير روايت كرده است كه امام صادق عليه السلام فرمود: در شبهاى ماه رمضان بعد از نماز مغرب، با اين دعا، براى توفيق زيارت خانه خدا دعا كن.[34] و «كفعمى» در «بلد الامين» گفته است كه: مستحب است اين دعا را در شب اول ماه رمضان و هر روز از اين ماه بخواند.[35]،[36]
اعمال مشترک شبهاى ماه مبارك رمضان
اعمالى كه در شب هاى ماه رمضان بجا آورده می شود چند امر است:[37]
افطار كردن به هنگام دخول وقت مغرب شرعى، و مستحب است كه بعد از نماز مغرب افطار كند، مگر آنكه ضعف و ناتوانى بر او غلبه كرده باشد كه توجه و حضور قلب از او سلب شود، و يا آنكه جمعى منتظر او باشند.[38]
به هنگام افطار دعاهاى كوتاهى كه از معصومين عليهم السلام وارد شده است را بخواند مانند: «اللّهم لك صمت، وعلى رزقك افطرت، وعليك توكلت؛[39] خدايا براى تو روزه گرفته و با روزيت افطار كرده و بر تو توكل می كنم.»[40]
همچنین به هنگام افطار، صدقه دهد و روزه داران را افطار دهد هرچند در صورت عدم توانايى، به تعدادى خرما يا جرعه اى از آب باشد، و افطار دادن از مستحبات بسيار مؤكد است كه سزاوار است مؤمنان آن را فراموش نكنند.[41]
از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه وآله وسلّم نقل شده است كه هر كس در ماه رمضان، مؤمن روزه دارى را افطار دهد، پاداش آزاد كردن بنده مؤمنى را دارد و سبب آمرزش گناهان او می شود.[42]
وقتى كه اصحاب پرسيدند، توان چنين كارى نداريم، فرمود: آن كس كه توان ندارد، مقدارى شير يا قدرى آب و يا تعدادى خرما هم بدهد، خداوند به او چنين پاداشى را عطا می كند.[43]
«سيد بن طاووس» در «اقبال» روايت كرده است: هر كس در هر شب از ماه رمضان اين دعا را بخواند گناهان بسيارى از او آمرزيده می شود: «اللهم رب شهر رمضان، الذى انزلت فيه القرآن...؛ اى خدا، اى پروردگار ماه رمضان كه قرآن را در آن نازل نمودى...».[44]،[45]
شایسته است در هر شب از ماه رمضان دعاى افتتاح را بخواند. به سند معتبر از حضرت صاحب الأمر امام زمان (ارواحنا فداه) نقل شده است كه به شيعيان نوشتند :در هر شب از ماه مبارک رمضان اين دعا را بخوانيد كه دعاى اين ماه را فرشتگان می شنوند و براى صاحبش استغفار می كنند.[46]
متن دعا مطابق نقل «زاد المعاد»[47] چنين است: «اللّهم انى افتتح الثنآء بحمدك، وانت مسدد للصواب بمنك...؛ خدايا مدح و ثنا را با ستايشت آغاز می كنم كه تو با احسان خود بندگانت را به راه راست هدايت می كنى...».[48]
و... .
اعمال مخصوص سحرگاهان
در اعمال سحرهاى ماه مبارک رمضان امورى مستحب است:[49]
نیت روزه در ماه رمضان
اگر نيت روزه را بعد از خوردن سحرى كند بهتر است، و از اول شب تا به آخر نيز می توان نيت كرد؛ بلكه همين مقدار كه می داند و قصد دارد فردا از براى خدا روزه بگيرد كافى است.[50]
خوردن سحرى
در روايتى از رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم آمده است كه خوردن سحرى را ترک نكنيد؛ هرچند يک عدد خرما باشد.[51]
خواندن دعاى سحر
اين دعا كه داراى مضامين ارزشمند و بيانگر عظمت اوصاف الهى است، انسان را در مسير كمال معنوى و سير و سلوک الى الله بسيار كمک می كند و توجه به معانى آن، معارف توحيدى ناب و خالص را به ما می آموزد.[52]
دعا اين است: «اللّهم انى اسئلك من بهآئك بابهاه، وكل بهآئك بهى...[53]؛ خدايا از تو می خواهم به حق درخشنده ترين درخشندگی ات با اينكه همه درخشندگی ات درخشنده است...»[54] آنگاه هر حاجت كه دارى از خدا طلب كن كه برآورده می شود، ان شاء الله تعالى.[55]،[56]
دعاى ابو حمزه ثمالى[57]
دعاى ابو حمزه ثمالى كه در سحرگاهان ماه رمضان خوانده می شود، از مضامين و محتواى بسيار بلندى برخوردار است كه اگر كسى اندكى آمادگى روحى داشته باشد و با توجه، اين دعا را بخواند، به يقين در عمق وجودش نورانيت خاصى وارد می شود و در دل و جانش انقلابى ايجاد می كند.[58]
دعاى ابو حمزه ثمالى علاوه بر آنكه يک دوره درس خداشناسى را در بر دارد، راه و رسم بندگى و طريق انابه و توبه و بازگشت به پروردگار را به ما می آموزد.[59]
ابو حمزه ثمالى می گويد: امام زين العابدين عليه السلام در طول شب هاى ماه رمضان بيشتر شب را به نماز می ايستاد و چون هنگام سحر فرا می رسيد، اين دعا را می خواند:[60] الهى لا تؤدبنى بعقوبتك، ولا تمكر بى فى حيلتك...؛[61] اى معبود من، مرا با مجازاتت ادب مكن، و مرا به تدبير خويش دچار نكن...»[62]
اعمال مشترک روزهاى ماه مبارك رمضان
براى روزهاى ماه رمضان چند عمل نقل شده است:[63]
هر روز اين دعا را بخواند كه در كتب معتبر نقل شده است: «اللّهم هذا شهر رمضان، الذى انزلت فيه القرآن...[64]؛ خدايا اين ماه رمضان است كه قرآن را در آن نازل کردی».[65]
هم چنین در هر روز از ماه رمضان اين تسبيحات را كه از امام صادق عليه السلام نقل شده است بخواند. اين تسبيحات ده بخش است و هر بخش از آن مشتمل بر ده تسبيح است: «سبحان الله بارئ النسم، سبحان الله المصور...؛[66] منزه است خدا آفريننده هر دم زنى، منزه است خداى صورت ده...». [67]
در هر روز از ماه مبارک رمضان، اين صلوات خوانده شود كه بسيار پرمحتوا و پرارزش است: «ان الله و ملائكته يصلون على النبى، يا أيها الذين آمنوا صلوا عليه وسلموا تسليما...؛ همانا خدا و فرشتگانش درود فرستند بر پيامبر اى كسانی كه ايمان آورده ايد شما هم درود فرستيد بر او و سلام كنيد سلام كامل...»[68]،[69]
و... .
سخن آخر
خوشبخت و سعادتمند كسانى هستند كه ارزش والاى اين ماه را بشناسند و از بركات بی پايان آن بهره گيرند و مشكلات معنوى و مادى خود را به بركت روزه ها و عبادات در اين ماه حل كنند.[70]
البته براى بهره گيرى بيشتر از بركات مادى و معنوى و آثار و ثواب هاى ماه مبارک رمضان، نبايد تنها به روزه گرفتن اكتفا كرد، بلكه بايد از گناهان اجتناب نمود و با خودسازى و مراقبت و دورى از آلودگی ها، جان خويش را در معرض وزش نفحات رحمانى و عنايات ويژه سبحانى قرار داد.[71]
بارالها! همه ما را موفق بدار، و قرين رحمت و عنايت كن.[72]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ حرم حضرت معصومه سلام الله علیها؛ 1389/05/23.
[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس تفسیر قرآن کریم؛ شبستان امام خمینی رحمه الله؛ حرم حضرت معصومه سلام الله علیها؛ 1390/05/11.
[3] کلیات مفاتیح نوین؛ ص 695.
[4] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ حرم حضرت معصومه سلام الله علیها؛ 1389/05/23.
[5] تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص634.
[6] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج15 ؛ ص432.
[7] تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص628.
[8] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص164.
[9] وسائل الشيعه ج7 ؛ابواب احكام شهر رمضان؛ باب 18 ح 16.
[10] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص164.
[11] همان.
[12] كليات مفاتيح نوين ؛ ص695.
[13] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج1 ؛ ص12.
[14] كليات مفاتيح نوين ؛ ص695.
[15] همان.
[16] همان.
[17] امالى صدوق، ص 93، ح 4 / بحارالانوار، ج 93، ص 356.
[18] كليات مفاتيح نوين ؛ ص695.
[19] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج1 ؛ ص12.
[20] سورۀ بقره؛ آیۀ185.
[21] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج1 ؛ ص12.
[22] كليات مفاتيح نوين ؛ ص696.
[23] همان.
[24] همان؛ص697.
[25] همان.
[26] همان.
[27] همان.
[28] اقبال، ص 24.
[29] كليات مفاتيح نوين ؛ ص697.
[30] مصباح كفعمى، ص 617 / بلدالامين، ص 222 / بحارالانوار، ج 95، ص 120.
[31] كليات مفاتيح نوين ؛ ص698
[32] كافى، ج 4، ص 74، ح 6.
[33] كليات مفاتيح نوين ؛ ص697.
[34] اقبال، ص 24.
[35] بلدالامين، ص 222.
[36] كليات مفاتيح نوين ؛ ص700.
[37] همان؛ص701.
[38] زادالمعاد، ص 108.
[39] اقبال، ص 117.
[40] كليات مفاتيح نوين ؛ ص701.
[41] همان؛ص702.
[42] همان.
[43] اقبال، صفحه 7.
[44] همان، صفحه 61.
[45] كليات مفاتيح نوين ؛ ص703.
[46] همان.
[47] زاد المعاد، ص110 و اقبال، ص 58.
[48] كليات مفاتيح نوين ؛ ص703.
[49] همان ؛ ص713.
[50] همان ؛ ص741.
[51] اقبال، صفحه 82.
[52] كليات مفاتيح نوين ؛ ص713.
[53] اقبال، ص76.
[54] كليات مفاتيح نوين ؛ ص716.
[55] اقبال، صفحه 76.
[56] كليات مفاتيح نوين ؛ ص716.
[57] سبب نامگذارى اين دعا به« ابوحمزه ثمالى» به خاطر آن است كه راوى اين دعا از امام زينالعابدين عليه السلام، ابوحمزه ثمالى است.
[58] كليات مفاتيح نوين ؛ ص716.
[59] همان.
[60]. مصباح المتهجد، ص 582/ اقبال، ص 67/بحارالانوار، ج 95، ص 82 .
[61] اقبال، ص 82 / بحارالانوار، ج 95، ص 100.
[62] كليات مفاتيح نوين ؛ ص716.
[63] همان ؛ ص742.
[64] ). مصباح المتهجد، ص 610 / اقبال، ص 89.
[65] كليات مفاتيح نوين ؛ ص742.
[66] مصباح المتهجد، ص 616 / اقبال، ص 93 / بحارالانوار، ج 95، ص 105.
[67] كليات مفاتيح نوين ؛ ص750.
[68] مصباح المتهجد، ص 620 / اقبال، ص 96/ بحارالانوار، ج 95، ص108.
[69] كليات مفاتيح نوين ؛ ص757.
[70] همان ؛ ص696.
[71] همان.
[72] همان.
