ماه مبارك رمضان از جمله گوهرهاى بسيار با ارزشى است كه بهره گيرى صحيح از آن مرهون شناخت و معرفت كافى آن است.[1]اينكه ماه رمضان براى روزه گرفتن انتخاب شده و یا اینکه اين ماه بر ساير ماه ها برترى دارد، معلول این نکتۀ کلیدی است که قرآن که كتاب هدايت و راهنماى بشر « فرقان» است و با دستورات و قوانين خود روش هاى صحيح را از ناصحيح جدا كرده و سعادت انسان ها را تضمين نموده است در اين ماه نازل گرديده است.[2]
حال چه خوب و بجاست كه براى پى بردن به اهميت ماه خدا، پاى سخن خداوند بنشينيم، آنجا که روزه را از بيماران و مسافران و افراد ناتوان بر می دارد و سپس اضافه مى كند: «هدف آن است كه شما تعداد اين روزها را كامل كنيد»(و لتكملوا العدة).[3]يعنى بر هر انسان سالمى لازم است در سال يك ماه روزه بدارد، چرا كه براى پرورش جسم و جان او لازم است، به همين دليل در ماه رمضان در صورت بيماری يا سفر، بايد به تعداد اين ايام روزه را قضا كند تا عدد مزبور كامل گردد، حتى زنان حائض كه از قضاى نماز معافند از قضاى روزه معاف نيستند.[4]
و یا اینکه دعا در برخى از زمانها مخصوصا ماه مبارك رمضان، شبهاى قدر و مانند آن تأثير بسزايى دارد.[5] معلول این حديث امام صادق علیه السلام است که فرمود:« درهاى آسمان در ماه رمضان گشوده است، و شياطين در غل و زنجيرند، و اعمال مؤمنين مقبول است و چه ماه خوبى است ماه رمضان؟!».[6]،[7]
هم چنین در ميان رواياتى كه در مورد ماه رمضان وارد شده، جامع ترين روايت حديث معروفى است كه هر چه انسان در مورد آن تعمق كند مطالب جديدى استفاده مى كند.[8] آنجا که پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد: ... بر فقرا ومساكين تان تصدق كنيد و بزرگانتان را اكرام كنيد و بر كوچكترهايتان ترحم كنيد و صله رحم كنيد و زبانتان را حفظ كنيد و چشمهايتان را از آنچه كه نظر به آن حرام است بپوشانيد و گوشهايتان را از آنچه كه شنيدن آن حرام است حفظ كنيد، به يتيم هاى مردم محبت كنيد تا به يتیم هاى شما محبت كنند و به سوى خدا از گناهانتان توبه كنيد و دستهايتان را براى دعا در اوقات نماز به درگاهش بلند كنيد.[9]
که از پنج دستور اجتماعی و مردمی و پنج دستور الهى و سازنده پيامبر صلى الله عليه و آله استفاده مى شود كه ماه رمضان بايد سازنده باشد، هم رابطه خلق با خلق و هم رابطه انسان با خالق تبیین گردد و در ضمن معلوم مى شود كه اسلام آيين محبت است.[10]به عنوان نمونه صله رحم یکی از شاخصه های ماه رمضان است، البته در ماه هاى ديگر هم صله رحم واجب است ولى در ماه رمضان تأكيد بيشترى دارد.[11]
از این رو باید در آيات قرآن و احادیث و روایات تفكر و انديشه نمود؛ به سرنوشت نمرودها، فرعونها، ابولهب ها؛[12]و از طرف ديگر سليمانها، موسى ها، داودها و ... انديشيد. در عجايب آيات قرآن توقف و تدبر کرد و تنها به قرائت و تلاوت قرآن بسنده نكرد، اگرچه تلاوت و قرائت كلام وحى مخصوصاً در ماه مبارك رمضان اجر و ثوابى بس عظيم دارد.[13]
اهمیت ماه مبارک رمضان در کلام نورانی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)
در اهميت اين ماه همين بس كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله در آخرين جمعه ماه شعبان ودر آستانه ماه مبارك رمضان وبراى آماده ساختن ياران خود جهت استقبال از ماه مبارك رمضان طى خطبه اى چنين فرمود:
«اى مردم! ماه خدا با بركت، آمرزش و رحمت به سوى شما رو مىآورد.اين ماه برترين ماه ها است.روزهاى آن برتر از روزهاى ديگر، و شب هاى آن بهترين شب ها است، لحظات و ساعات اين ماه بهترين ساعات است».[14]
«ماهى است كه به ميهمانى خدا دعوت شده ايد و از كسانى كه مورد اكرام خدا هستند مى باشيد. نفس هاى شما همچون تسبيح، خوابتان چون عبادت، اعمالتان مقبول، و دعايتان مستجاب است.»[15]
«بنا بر اين با نيت هاى خالص و دلهاى پاك از خداوند بخواهيد تا شما را در روزه داشتن و تلاوت قرآن در اين ماه توفيق دهد، چرا كه بدبخت كسى است كه از آمرزش الهى در اين ماه بزرگ محروم گردد.»[16]
«هم چنین با گرسنگى و تشنگى خويش در اين ماه به ياد گرسنگى و تشنگى رستاخيز باشيد، بر فقراء و بينوايان بخشش كنيد، پيران خويش را گرامى داريد، به خردسالان رحمت آوريد، پيوند خويشاوندى را محكم سازيد.»[17]
«زبانهايتان را از گناه باز داريد، چشمان خويش را از آنچه نگاه كردنش حلال نيست بپوشانيد، گوش هاى خويش را از آنچه شنيدنش حرام است فرا گيريد بر يتيمان مردم شفقت و محبت كنيد، تا با يتيمان شما چنين كنند ...».[18]
«روزه»؛ بهترین ابزار تقرب الی الله در ماه رمضان
روزه يكى از عبادت هاى مهم اسلامى است كه در هر سال تنها به مدت يك ماه، ماه مبارك رمضان، بر مسلمانان واجب مى شود. و يكى از بهترين روش هاى خودسازى و تهذيب نفس است.[19]
گفتنی است روزه از نظر شيعه اماميه يكى از اركان عبادات اسلامى[20] و از معدود عباداتى است كه گناه بزرگ ريا و خودنمائى نمى تواند در آن نفوذ كند؛ زيرا شخصى كه اهل روزه است و لياقت بار يافتن به اين ضيافت الهى را دارد هرگز به غير از خدا به ديگرى فكر نمى كند، و شخصى كه لياقت اين عبادت بزرگ را ندارد و اهل روزه نيست، بلكه اهل ريا و خودنمائى است، لازم نيست روزه بگيرد و تظاهر كند، بلكه بدون اين كه روزه بگيرد بدروغ خود را روزه دار نشان مى دهد!.[21]
هم چنین باید گفت روزه از اركان پنجگانه اسلام، ابزار رسيدن به تقوى، سپر آتش جهنم، موجب سلامتى انسان، و خلاصه يكى از بهترين ابزار ترقى و قرب الى الله است.[22]
در هر صورت التزام شيعه به روزه ماه رمضان به قدرى زياد است كه حتى عده اى از آنها با اينكه هنگام روزه داشتن از شدت تشنگى و ناراحتى وضع مزاجى وخيمى پيدا مىكنند باز حاضر نيستند روزه خود را افطار نمايند.[23]
توضيح اين كه وجوب روزه ماه مبارك رمضان از ضروريات اسلام و از واضحات قرآن است و هيچ كس در آن ترديد ندارد، و چون اصل وجوب از ضروريات دين است، طبعاً تقليد هم در آن راه ندارد؛ ولى در احكام، جزئيات، شرايط و موانع روزه بايد يا مجتهد بود يا از مجتهدان آگاه تبعيت كرد.[24]
رمضان ماه عبودیت و بندگی
بدیهی است ماه رمضان بهار عبادت است همان طورى كه بهار در جسم انسان نشاط به وجود مى آورد در ماه رمضان هم انسان بايد بر اثر عبادت نشاط روحى پيدا كند و اين ميسر نيست مگر اينكه انسان قبلا آمادگى پيدا كند و اين آمادگى در درجه اول توبه است،[25] لذا در روزهاى آخر ماه شعبان باید بسيار استغفار کرد و مأكل و مطعم خود را پاك و به فلسفه و بركات روزه توجه نمود تا نشاط عبادت بيابد.[26]
از روايات نیز استفاده مى شود كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در اواخر ماه شعبان مردم را هشدار مى داد و آماده مى كرد براى ورود در ماه رمضان چرا كه بدون آمادگى نمى توان به استقبال اين ماه رفت، بلکه هميشه در ضيافت و مهمانى هم ميزبان بايد آماده باشد و هم ميهمان، ميزبان بايد وسايل پذيرايى را آماده كند و ميهمان بايد از نظر لباس و نظافت خود را آماده كند، خداوند كه ميزبان ما در اين ماه است چون رحمتش عام و بى پايان است هميشه آماده پذيرايى است و اين ما هستيم كه براى ورود در اين ضيافت بايد آمادگى پيدا کنيم، و آمادگى ما به اين است كه روح و قلبمان را صفا دهيم و كينه ها و حسادت ها و غل و غشها را از روحمان بزداييم تا اينكه نشاط عبادت پيدا كنيم، چون بسيارى از افراد هستند كه نماز مى خوانند و روزه مى گيرند اما نشاط ندارند، مى گويند نماز بخوانيم تا سبك بشويم و يا وقتى ماه رمضان تمام شد مى گويند راحت شديم، كه اين بى نشاطى در عبادت را مى رساند.[27]و يكى از مهمترين عوامل كه باعث مى شود نشاط در عبادت را از انسان بگيرد گناه است.[28]
لذا باید سعى كرد لااقل از سجده جسمانى به معنى واقعى كه مولى فرمود محروم نشويم كه آن آب كننده وزر و وبال و گناهانى است كه بر پشت ما سنگينى مىكند. رسول گرامى (صلى الله عليه وآله وسلم) در خطبه اى كه به مناسبت ماه رمضان ايراد فرمودند،چنين گويند: «ظهوركم ثقيلة من اوزاركم فخففوا عنها بطول سجودكم»:[29] «پشت هاى شما از گناهان و اعمالى كه وزر و وبال است، سنگين شده، پس با طول سجده هايتان از آنها بكاهيد».[30]
از اين روايات استفاده مى شود كه در نماز و عبادت خلوص و توجه لازم است زیرا اصل عبادت حضور قلب است، لیکن اين چه نماز و حضور قلبى است كه در آن گمشده ها و فراموش شده ها را پيدا كرده و به ذهن مى آوريم! اين نماز گرچه اداء وظيفه و تكليف است ولى در مقبول بودنش جاى حرف است. اداء وظيفه تا نماز مقبول بسيار فاصله دارد.[31]
ماه رمضان؛ بهار تقوا و خودسازی
بی تردید ماه مبارک رمضان ماه طهارت و پاكى، و ماه تقوا و خودسازى است؛ ماهى كه مراحل قرب الهى و سير و سلوك الى الله را با گامهاى سريع و استوار مى توان پيمود.[32]زیرا اگر كسى به ميهمانى و ضيافت الهى مىرود بايد اول خود را شستوشو دهد و لباس تميز بر تن كند، آنگاه در ميهمانى آن شخص بزرگ قدم بگذارد، نه اينكه با لباس آلوده در آن شركت جويد.[33]
جالب است كه در ماه مبارك رمضان كه روزه داران به مقتضاى «لعلكم تتقون»[34] از تقواى بيشترى برخوردار مى شوند، آمار جرائم و جنايات به شدت كاهش مى يابد، زيرا تقوا عامل بازدارنده اى در برابر تمام اين مشكلات است.[35]
بنابراین براى بهره گيرى بيشتر از بركات مادى و معنوى و آثار و ثواب هاى ماه مبارك رمضان، نبايد تنها به روزه گرفتن اكتفا كرد، بلكه بايد از گناهان اجتناب نمود و با خودسازى و مراقبت و دورى از آلودگى ها، جان خويش را در معرض وزش نفحات رحمانى و عنايات ويژه سبحانى قرار داد.[36]
از این رو اگر تصور كنيم روش قرآن تنها استدلال در «اصول دين» و مسائل عقيدتى است نه «فروع دين» و «مسائل علمى» اشتباه كرده ايم،[37] زيرا مى بينيم قرآن مثلا پس از تشريع روزه ماه مبارك رمضان مى گويد: «لعلكم تتقون»؛ تا شايد شما تقوا پيشه كنيد»[38] و به اين ترتيب فلسفه آن را پرهيز از گناه ذكر مى كند كه در پرتو اين رياضت مخصوص اسلامى، تسلط بر نفس و هوس هاى سركش حاصل مى گردد.[39]
بدین ترتیب ماه مبارك رمضان، ماه تقوا و نور است، انسان مسلمان با روزه دارى براى خدا، به تقواى بيشترى دست مى يابد به گونه اى كه نهال تقوا در وجود او ريشه مى دواند ، بنابراين، تقوا ثمره و نتيجه روزه است ،[40] نتيجه اينكه تقوا بسيار مهم است، و نقش فوق العاده اى در زندگى دنيوى و اخروى ما دارد، و بايد براى تحصيل يا تقويت آن مخصوصاً در ماه مبارك رمضان كه ماه توبه و استغفار و تقواست تلاش كنيم.[41]هم چنین شايسته است در اين شبها و روزهاى پربركت رمضان مخصوصاً در هنگام سحر دست به دعا برداريم و تقوا را از خدا طلب كنيم.[42]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت خوشبخت و سعادتمند كسانى هستند كه ارزش والاى اين ماه را بشناسند و از بركات بى پايان آن بهره گيرند و مشكلات معنوى و مادى خود را به بركت روزه ها و عبادات در اين ماه حل كنند.[43]
بدیهی است در ماه مبارك رمضان كه ماه بيدارى و هوشيارى و عبادت و خودسازى است همگان بايد در تعمیق و تقویت ارتباط خویش با خداوند مهربان، تلاش مضاعف از خود بروز دهند.[44]
خداوندا! تو نيازهاى ما را از هر كس بهتر مى دانى، و تقاضاهاى ذاتى ما را از خود ما بهتر مى شناسى، بر ما آن ببخش كه آن چنان باشيم كه تو مى خواهى، و به ما آن مرحمت كن كه بهتر از آن شويم كه مردم مى پندارند.[45]
معبودا! در آخرين روز ماه شعبان، و در آستانه ماه رحمت ماه رمضان ، همه ما را مشمول رحمت خاصت قرار داده[46] و به بركت اين ماه (رمضان)، شرح صدر و تحمل ناملايمان را به همه ما ارزانى فرما.[47]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir
[1] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص30.
[2] تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص634.
[3] همان ؛ ج1 ؛ ص627.
[4] همان، ج1، ص: 628.
[5]براى آگاهى بيشتر از روايات، به بحارالانوار، جلد 90، صفحه 348، حديث 15 و صفحه 351، حديث 16 مراجعه فرماييد.
[6] « نور الثقلين» جلد 5 صفحه 626 قسمتى حديث 58.
[7] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص191.
[8] مشكات هدايت، ص: 108.
[9] همان ؛ ص107.
[10] همان ؛ ص108.
[11] همان ؛ ص109.
[12] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج1 ؛ ص249.
[13] همان، ج1، ص: 250.
[14] تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص635.
[15] همان.
[16] همان؛ ص636.
[17] همان.
[18]« وسائل الشيعه جلد هفتم حديث 20 باب 18 من ابواب احكام شهر رمضان».
[19] احكام بانوان ؛ ص117.
[20] آيين ما (اصل الشيعة) ؛ ص195.
[21] احكام بانوان ؛ ص117.
[22] رساله احكام جوانان (پسران) ؛ ص115.
[23] آيين ما (اصل الشيعة)، ص: 196.
[24] چند نكته مهم درباره رويت هلال ؛ ص5.
[25] گفتار معصومين(ع)، ج2، ص: 123.
[26] همان.
[27] همان ؛ ج2 ؛ ص122.
[28] همان.
[29]الرسائل، جلد 4، صفحه 227.
[30] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، ج2، ص: 14.
[31] همان.
[32] كليات مفاتيح نوين ؛ ص695.
[33] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص98.
[34]سورۀ بقره، آيه 183.
[35] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج7 ؛ ص683.
[36] كليات مفاتيح نوين ؛ ص696.
[37] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص268.
[38] سوره بقره، آيه 179.
[39] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص268.
[40] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج1 ؛ ص195.
[41] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص479.
[42] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج1 ؛ ص195.
[43]كليات مفاتيح نوين ؛ ص696.
[44]آيات ولايت در قرآن ؛ ص105.
[45]تفسير نمونه ؛ ج11 ؛ ص467.
[46]همان.
[47]مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج1 ؛ ص203.
