تأمّلی در آثار و برکات عید سعید فطر از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدّ ظلّه العالی

در آستانه ی عید سیعد فطر مؤمنان روزه دار پس از یک ماه تلاش بی وقفه در جهت تقواورزی و انجام دستورات الهی، خود را آماده ورود به مرحله ی نوینی از زندگی عبادی،اجتماعی و سیاسی می کنند، زیرا  با طلوع ماهِ شوال، ماه رمضان پایان می پذیرد و عید فطر از راه می رسد، که در این روز روزه گرفتن حرام می باشد...خلاصه این که هلال ماه هم به زندگى طبیعى و عادى ما نظم می بخشد، و هم با استفاده از این تقویم طبیعى اعمال و عباداتمان را بجا می آوریم.[1]

با این تفاسیر شایسته است با بهره گیری از آراء و اندیشه های مرجع عالیقدر،مفسر بزرگ قرآن کریم حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، مهمترین آثار و برکات بی بدیل عید سعید فطر مورد واکاوی قرار گیرد، زیرا تحقق این مهم می تواند بیش از پیش، اهداف، اسرار و فلسفه ی واقعی جشن و شادمانی مسلمانان روزه دار را در عید سعید فطر تبیین سازد که در نهایت می توان به کارکرد شناسی اختصاصی اعیاد به ویژه عید سعید فطر در ارتقای سیره ی عبادی و سیاسی و اجتماعی مسلمانان رهنمون گردید.

عید در لغت

عید در لغت از ماده «عود» به معنى بازگشت است، و لذا به روزهایى که مشکلات از قوم و جمعیتى بر طرف می شود و بازگشت به پیروزی ها و راحتی هاى نخستین می کند عید گفته می شود، و در اعیاد اسلامى به مناسبت اینکه در پرتو اطاعت یک ماه مبارک رمضان و یا انجام فریضه بزرگ حج، صفا و پاکى فطری  نخستین به روح و جان باز می گردد، و آلودگی ها که بر خلاف فطرت است، از میان می رود، عید گفته شده است، و از آنجا که روز نزول مائده روز بازگشت به پیروزى و پاکى و ایمان به خدا بوده است حضرت مسیح علیه السلام آن را" عید" نامیده[2]، و همانطور که در روایات وارد شده نزول مائده در روز یکشنبه بود و شاید یکى از علل احترام روز یکشنبه در نظر مسیحیان نیز همین بوده است.

و اگر در روایتى که از على ع نقل شده می خوانیم‏ و کل یوم لا یعصى اللَّه فیه فهو یوم عید :" هر روز که در آن معصیت خدا نشود روز عید است"[3] نیز اشاره به همین موضوع است، زیرا روز ترک گناه روز پیروزى و پاکى و بازگشت به فطرت نخستین است.[4]

عید فطر؛ نماد حق گرایی انسان در اوامر الهی

بدیهی است نزد همه ی مسمانان جهان، روز عید فطر به عنوان روز جشن و شامانی و سرور مورد توجه است، لیکن باید این پرسش کلیدی را مطرح نمود که به راستی شاخصه ی اصلی  وجوب برپایی جشن و سرور و شادمانی درروز عید فطر بر چه مولّفه هایی استوار است؟ در پاسخ می توان با استفاده از نگاه تفسیر محور حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در تبیین و تفسیر فرمایشات امام علی علیه السلام به رفع این ابهام اهتمام ورزید، معظم له در فرازی فرمودند: امام علی علیه السلام در گفتاری حکیمانه که در یکى از اعیاد (عید فطر) فرموده، اشاره به نکته مهمى درباره عید کرده است، نخست می فرماید: «امروز تنها براى کسانى روز عید است که روزه آن‏ها مقبول درگاه پروردگار و عبادت‏هاى شبانه آنان مورد پذیرش او قرار گرفته باشد»؛ (فِی بَعْضِ الْأَعْیَادِ: إِنَّمَا هُوَ عِیدٌ لِمَنْ قَبِلَ اللَّهُ صِیَامَهُ وَشَکَرَ قِیَامَهُ‏). سپس نتیجه گسترده و مهمى از آن گرفته، می افزاید: « (بنابراین) هر روزى که در آن عصیان خداوند نشود آن روز، عید است»؛ (وَکُلُّ یَوْمٍ لَایُعْصَى اللَّهُ فِیهِ فَهُوَ عِیدٌ).

حقیقت این است که همه مردم جهان براى خود روزهاى شادى خاصى دارند که آن را عید می نامند. این روزها یا مانند عید نوروز است که تحول جالبى در جهان طبیعت رخ می دهد؛ گیاهان می خندند، درختان شکوفه می کنند و حیات و زندگى در طبیعت تجدید می شود. یا این‏که در آن روز، فتح مهمى در تاریخ مردم یک منطقه واقع شده و یا تحول اجتماعى و علمى صورت گرفته که یاد و خاطره آن را زنده می دارند و عید می شمرند. جالب این‏که در اسلام، اعیاد به دنبال اطاعت اوامر مهم الهى قرار دارد.

در عید فطر، ملت مسلمان بعد از یک ماه روزه داشتن به فرمان خدا و عبادات[5] روزانه و شبانه و بر شیطان پیروز شدن، این پیروزى را جشن می گیرند؛ جشن اطاعت فرمان حق.[6]

بنابراین می توان اینگونه گفت، جشن و شادمانى به دنبال یک ماه روزه ماه مبارک رمضان، در حقیقت جشن پیروزى بر هواى نفس، و جشن اطاعت فرمان خداست. بنابراین چنین روزى تنها عید کسانى است که در انجام این فریضه بزرگ الهى و درک فلسفه نهایى آن پیروز شده‏اند، ولى براى روسیاهانى که پاس احترام این ماه با عظمت و برنامه تعلیم و تربیت آن را نگاه نداشتند چیزى جز روز عزا و شرمسارى نیست.[7]

از این‏جا روشن می شود، این‏که امام  علی علیه السلام می فرماید: روز عید فطر عید براى کسانى است که روزه و طاعات آن‏ها قبول شده، یک واقعیت است. کسانى که خدای نکرده اصلًا روزه نگرفته‏اند و یا روزه‏هاى آن‏ها آلوده به گناهان و نافرمانی ها بوده و به همین دلیل مقبول درگاه حق واقع نشده نمی توانند شاد و خوشحال باشند؛ شادى از آن کسانى است که طاعاتشان مقبول درگاه حق شده است.

بر اساس این منطق هر روزى که انسان در آن گناه نکند و از صبحگاهان تا آخر شب از معصیت پروردگار بپرهیزد آن روز، روز عید او محسوب می شود و به این بیان، ما می توانیم تمام ایام سال را ایام عید خود قرار دهیم،[8] مشروط بر اینکه مردم کارهای خیر و نیکی  که در ماه رمضان انجام داده و می دهند را به صورت فراگیر تداوم بخشند  چرا که تحقق این مهم باعث برکت در عمر و زندگی انسان می شود.[9]

نماز عید فطر؛ نماد پیوند سیاست و دیانت

بی شک نمازپرشکوه عید فطر ازجمله شاخصه های بی بدیل در تقویت همگرایی امت اسلامی و رفع مشکلات جوامع اسلامی است، لذا نقش مبلغان دینی در  بسط و گسترش اسلام نبوی و منطبق بر این همانی دیانت و سیاست در اسلام و تبیین مهمترین مصالح و چالش های جهان اسلام امری انکار ناپذیر است.

از این رو حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در لزوم تحقق این مهم فرمودند: شایسته است امام و خطیب جمعه در خطبه نماز جمعه، مصالح دین و دنیاى مسلمانان را تذکّر دهد، و مردم را در جریان مسائل زیانبار و سودمند کشورهاى اسلامى و غیر اسلامى قرار دهد، و نیازهاى مسلمین را در امر معاد و معاش تذکّر دهد. از امور سیاسى و اقتصادى، آنچه را که در استقلال و کیان مسلمین نقش مهمّى دارد، گوشزد کند. کیفیّت صحیح روابط آنان را با سایر ملل بیان نماید، و مردم را از دخالت هاى دولت هاى ستمگر و استعمارگر در امور سیاسى و اقتصادى مسلمین، که منجر به استعمار و استثمار آنها می شود، بر حذر دارد.[10]

خلاصه اینکه نماز عید فطر از سنگرهاى بزرگى است که متأسّفانه مسلمانان از وظایف مهمّ خود در برابر آن غافل مانده‏اند؛ همان گونه که از سایر پایگاه‏هاى عظیم سیاست اسلامى هم چون نماز جمعه... گاه غافلند. اسلام آمیخته با سیاست است و کسى که در احکام قضایى، سیاسى، اجتماعى و اقتصادى اسلام اندکى تأمّل کند، متوجّه این معنا می شود. هر کس گمان کند اسلام از سیاست جداست، نه اسلام را می شناسد نه سیاست را.[11]

عید فطر؛ شاخصه ی کلیدی در استکبارستیزی

بدون شک عید فطر دارای کارکردهای بی نظیر در مقوله های عبادی و دینی است، لیکن آثار بی بدیل آثار نماز عید فطر در آموزه های سیاسی و اجتماعی به ویژه در تقویت عظمت و هیبت و اقتدار اسلام غیر قابل انکار است، زیرا از آنجا دستورات دین مبین اسلام حساب شده است  لذا  یک نماز عید حسابی می تواند حکومت ظالمان را متزلزل کند،[12] لذا از جمله رویکردهای همیشگی و ثابت حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در آستانه ی عید سعید فطر دعوت همگان به حضور با شکوه و پر شور در نماز عید سعید فطر برای تحقق امر استکبار ستیزی  است.

از این رو معظم له در فرازی فرمودند: نماز عید مستحب است، اما از مستحبات بسیار مؤکد و از شعائر مهم اسلامی است؛ در نماز عید می‎گوییم «خدایا امروز روز عید ما است و مایه شرف پیامبر، عزت و عظمت اسلام و ذخیره ای برای یوم المعاد است».[13]

هم چنین از آنجا که نماز عید فطر خاری در چشم دشمنان و سبب عزت و عظمت اسلام است، از این رو ضرورت حضور روزه داران برای شرکت پرشور در این مراسم معنوی لازم است، زیرا این حضور پرشکوه توطئه ها و تبلیغات گسترده دشمنان در حق اسلام و مسلمانان با حضور مردم در نماز عید فطر، خنثی و آنان را مأیوس می کند.[14]

عید فطر؛ تجلّی سیره ی عبادی امت اسلامی

باید اذعان نمود روز عید فطر در اسلام از جمله روزهاى مقدّسى است که براى آنها عبادت‏ها و دستورهاى خاصّى وارد شده  است[15]، لذا تقویت آموزه های دینی و عبادی در روز عید سعید فطر می تواند به نوبه ی خود به عنوان نشانه ای محکم از توفیق مومنانه ی مسلمانان در ماه رمضان تلقّی گردد، از این رو در اندیشه ی والای حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی اهتمام روز افزون به مقوله های عبادی به عنوان مهمترین ره یافت در سیره ی عبادی امت اسلامی در روز عید فطر مورد توجه قرار گرفته است.

تزکیه؛ مهمترین ره آورد عید سعید فطر

باید اذعان نمود اعمال و مناسک عبادی و دینی در عید سعید فطر دارای آثار و برکاتی بی نظیر است که تزکیه با فریضه ی پرداخت زکات فطره به فقرا از جمله شاخصه های ارزشمند این روزعظیم به شمار می آید، لذا در نگاه تفسیری مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی اینگونه آمده است؛ در آیات 14 و 15 سوره ی أعلی به نجات اهل ایمان و عوامل این نجات اشاره شده است، لذا خداوند متعال در وهله ی نخست می فرماید: "مسلماً رستگار می شود کسى که خود را تزکیه کند" (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی ).[16]

و نام پروردگارش را به یاد آورد و به دنبال آن نماز بخواند" (وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی ).[17] به این ترتیب عامل فلاح و رستگارى و پیروزى و نجات را سه چیز می شمرد:

" تزکیه" و" ذکر نام خداوند" و سپس" بجا آوردن نماز".

در اینکه منظور از" تزکیه" چیست تفسیرهاى گوناگونى ذکر کرده‏اند:

1. نخست اینکه منظور پاکسازى روح از شرک است.

2. هم چنین می توان منظور از آیه 14سوره ی أعلی را به  پاکسازى دل از رذائل اخلاقى و انجام اعمال صالح تعبیر نمود، به قرینه آیات فلاح در قرآن مجید از جمله آیات آغاز سوره مؤمنون که فلاح را در گرو اعمال صالح می شمرد، و به قرینه آیه 9 سوره شمس که بعد از ذکر مساله تقوى و فجور می فرماید: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها: "رستگار شد کسى که نفس خود را از فجور و اعمال زشت پاک کرد و به زینت تقوى بیاراست".[18]

3. دیگر اینکه می توان گفت " زکات فطره" در روز عید فطر است که نخست‏ باید زکات‏ را پرداخت‏ و بعد نماز عید را بجا آورد، چنان که در روایات متعددى از امام صادق ع این معنى نقل شده است‏[19] همین معنى در منابع اهل سنت از امیر مؤمنان على علیه السلام روایت شده[20] نیز روایت شده است.[21]

بنابراین منظور قرآن که می‎فرماید «قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکی وَ ذَکَرَ اسمَ رَبِّهِ فَصلی‏» ، «تزکی» اشاره به زکات فطره است، «ذکر اسم ربه» همان تکبیراتی است که روز عید گفته می‎شود و «فاء» یعنی بعد از آن نماز عید را می‎خوانید، از این‎رو زکات فطره را قبلا بپردازید، البته اگر نیازمند در نظر دارید که در دسترس نیست، به نیت او فطریه را کنار بگذارید[22]

زکات فطره؛ مهمترین واجب مالی در روز عید فطر

لازم به ذکر است شرط قبولى روزه ماه مبارک رمضان، پرداخت زکات فطره است[23]، پرداخت فطریه امری واجب است که در قرآن و روایات نیز به آن اشاره شده است، لذا یکی از فواید پرداخت فطریه، بیمه کردن انسان در برابر حوادث مختلف در طول سال است و فرد با پرداخت این مبلغ کم خود را بیمه می سازد.[24]

 زکات فطره[25]، یکى از اقسام زکات، است که بر هر انسان بالغ و عاقل و متمکنى لازم است که در عید فطر از طرف خود و تمام کسانى که نفقه او را می خورند، اعم از کوچک و بزرگ، بپردازند. مقدار زکات فطره براى هر نفر یک صاع (قریب یک من تبریز) و جنس آن از قوت غالب مردم مانند «گندم و جو و خرما» و امثال این موارد است. در اصول مسائل زکات فطره هیچ گونه اختلافى میان شیعه و اهل سنّت نیست.[26]

از این رو پرداخت فطریه ضامن سلامتی انسان است و انسان به هر میزان در این راستا سرمایه گذاری کند به جا و خوب است، بنابراین  تمامی کسانی که زندگی شان تامین است باید زکات فطره پرداخت کنند، اما کسانی که کمبود دارند و به نوعی خرج شان بیش از درآمدشان است پرداخت زکات فطریه بر آنها واجب نیست و می توانند فطریه بگیرند.[27]

سخن آخر

روز عید فطر روز گرفتن مزد و جایزه است؛ لیکن آنهایی که ماه رمضان را به بطالت گذرانده اند خسران و زیان می بییند، در فرازهایی از خطبه امام علی علیه السلام در روز عید فطر، آن حضرت  عید فطر را به روز قیامت تشبیه می کنند و از مردم می خواهد هنگامی که به مصلاها می روند به یاد آورند روزی که وارد عرصه محشر می شوند و هنگامی که نماز تمام می شود و خطبه ها را می شنوید به یاد ساعتی بیفتید که از صحنه محشر به سوی بهشت روانه می شوند.[28]

لذا در بیان حضرت علی علیه السلام کمترین چیزی که نصیب روزه داران می شود این است که روز آخر ماه مبارک رمضان فرشته ای صدا می زند که ای بندگان بشارت باد بر شما که خداوند گناهان شما را بخشید و نامه اعمال شما پاک شد و حواس تان باشد که نامه پاک شده از گناه را آلوده به گناه نکنید.[29]

لذا  باید گفت ماه رمضان فصل بهار است، امروز نیز که عید است، بهار بندگی خدا است، باید مراقب بود این درختان بارور نخشکد و سعی کرد تقوا و پاکی که در سایه اطاعت خدا حاصل شده است تا سال آینده همچنان باقی بماند.[30]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر

پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی