شاخصه های ولایت حضرت علی علیه السلام در واقعه ی غدیر از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدّ ظلّه

واقعۀ غدیر به عنوان مهمترین حرکت تاریخی برای حاکمیت ولایت و امامت امام معصوم(علیه السلام) در تداوم و استمرار اسلام اصیل در  18 ذي الحجه سال دهم هجري قمری بنيان نهاده شد، لذا ارتقای عمق معرفتی از مقولۀ «ولایت» و لزوم پیروی از امام معصوم(علیه السلام) در متن فرهنگ غدیر از جمله مولّفه های کلیدی است که لزوم تأمل و تعمّق در این شاخصه بنیادین را دو چندان نموده است، از این رو در این نگاشته مهمترین ابعاد و زوایای مولّفه های وجودی ولایت در واقعۀ غدیرخم با بهره گیری از آراء و اندیشه های والای حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدّ ظله) به مخاطبان گرامی ارائه می گردد.

شرح اجمالی واقعه ی غدیر خم در کلام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله)

در آخرين سال عمر پيامبر مراسم حجّة الوداع، با شكوه هر چه تمامتر در حضور پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به پايان رسيد. نه تنها مردم به «مدينه» در اين سفر، پيامبر صلى الله عليه و آله را همراهى مى كردند كه مسلمانان نقاط مختلف جزيره عربستان نيز براى كسب يك افتخار تاريخى بزرگ به همراه پيامبر صلى الله عليه و آله بودند.

روز پنج شنبه سال دهم هجرت بود، و درست هشت روز از عيد قربان مى گذشت، ناگهان دستور توقف در بيابان هاى خشک و سوزان «غدير خم» از طرف پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به همراهان داده شد.

...پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به آنها اطلاع داد كه همه بايد براى شنيدن يک پيام تازه الهى كه در ضمن خطبه مفصلى بيان مى شد خود را آماده كنند... . لذا منبرى از جهاز شتران ترتيب داده شد و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بر فراز آن قرار گرفت و نخست حمد و سپاس پروردگار بجا آورد و خود را به خدا سپرد، سپس مردم رامخاطب ساخت و چنين فرمود: «من به همين زودى دعوت خدا را اجابت كرده، از ميان شما می روم. من مسؤولم؛ شما هم مسؤوليد. شما درباره من چگونه شهادت مى دهيد»؟[1]

مردم صدا بلند كردند و گفتند: نشهد انّك قد بلّغت و نصحت و جهدت فجزاك اللّه خيرا: «ما گواهى مى دهيم تو وظيفه رسالت را ابلاغ كردى و شرط خيرخواهى را انجام دادى و آخرين تلاش و كوشش را در راه هدايت ما نمودى، خداوند تو را جزاى خير دهد».[2]

سپس فرمود: «آيا شما گواهى به يگانگى خدا و رسالت من و حقانيت روز رستاخيز و برانگيخته شدن مردگان در آن روز نمى دهيد»؟! همه گفتند: «آرى! گواهى مى دهيم» فرمود: خداوندا! گواه باش»! ...[3]

بار ديگر فرمود: اى مردم! آيا صداى مرا مى شنويد؟ ... گفتند: آرى، و بدنبال آن، سكوت سراسر بيابان را فرا گرفت و جز صداى زمزمه باد چيزى شنيده نمى شد. پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود: ... اكنون بنگريد با اين دو چيز گرانمايه و گرانقدر كه در ميان شما به يادگار مى گذارم چه خواهيد كرد؟ يكى از ميان جمعيت صدا زد، كدام دو چيز گرانمايه يا رسول اللّه؟!.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بلافاصله گفت: اول ثقل اكبر، كتاب خداست كه يك سوى آن به دست پروردگار و سوى ديگرش در دست شماست، دست از دامن آن برنداريد تا گمراه نشويد، و اما دومين يادگار گرانقدر من خاندان منند و خداوند لطيف خبير به من خبر داده كه اين دو هرگز از هم جدا نشوند، تا در بهشت به من بپيوندند، از اين دو پيشى نگيريد كه هلاك مى شويد و عقب نيفتيد كه باز هلاک خواهيد شد.[4]

ناگهان مردم ديدند پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به اطراف خود نگاه كرد گويا كسى را جستجو مى كند و همين كه چشمش به على عليه السّلام افتاد، خم شد و دست او را گرفت و بلند كرد، آنچنان كه سفيدى زير بغل هر دو نمايان شد و همه مردم او را ديدند و شناختند كه او همان افسر شكست ناپذير اسلام على عليه السّلام است، در اينجا صداى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله رساتر و بلندتر شد و فرمود: ايّها النّاس من اولى النّاس بالمؤمنين من‏[5] انفسهم: «چه كسى از همه مردم نسبت به مسلمانان از خود آنها سزاوارتر است؟!». گفتند: خدا و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله داناترند، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله گفت: خدا، مولى و رهبر من است، و من مولى و رهبر مؤمنانم و نسبت به آنها از خودشان سزاوارترم (و اراده من بر اراده آنها مقدم) سپس فرمود: فمن كنت مولاه فعلىّ مولاه: «هر كس من مولا و رهبر او هستم على مولا و رهبر اوست» و اين سخن را سه بار و به گفته بعضى از راويان حديث، چهار بار تكرار كرد....  .

...خطبه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به پايان رسيد، عرق از سر و روى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و على عليه السّلام و مردم فرو مى ريخت، و هنوز صفوف جمعيت از هم متفرق نشده بود كه امين وحى خدا نازل شد و اين آيه را بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله خواند: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي ... «امروز آيين شما را كامل و نعمت خود را بر شما تمام كردم، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود: اللّه اكبر، اللّه اكبر على اكمال الدّين و اتمام النّعمة و رضى الرّبّ برسالتى و الولاية لعلىّ من بعدى: «خداوند بزرگ است، خداوند بزرگ است همان خدايى كه آيين خود را كامل و نعمت خود را بر ما تمام كرد، و از نبوت و رسالت من و ولايت على عليه السّلام پس از من راضى و خشنود گشت»....اين فراز خلاصه اى بود از حديث معروف غدير كه در كتب دانشمندان اهل تسنن و شيعه آمده است.[6]

ابلاغ ولایت؛ مهمترین رسالت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در واقعۀ غدیر

باید اذعان نمود مأموريّت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در واقعۀ غدیر، يك مسأله سياسى است و عدّه اى براى مخالفت با آن، كمر به مبارزه بسته اند و حاضرند در اين راه در مقابل پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله هم بايستند![7]

لذا  هنگامى كه تمام اين جهات را نظر مى گيريم و بي­طرفانه و منصفانه بر روى آن مطالعه مى كنيم و بدور از تعصّب و لجاجت به قضاوت مى نشينيم، به چيزى جز مسأله ولايت‏ و جانشينى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، كه در غدير خم به صورت رسمى مطرح شد نمى رسيم.[8]

آرى! چيزى كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله تا سال آخر عمر شريفش بطور رسمى آن را بيان نكرده بود و همسنگ و همطراز رسالت و نبوّت خاتم الانبياء بود و عدّه زيادى براى مبارزه با آن هم قسم شده بودند و خداوند براى حفظ پيامبر صلى الله عليه و آله در اجراى اين مأموريّت تضمين داده بود، همان مسأله مهم و سرنوشت‏ساز جانشينى پيامبر صلی الله علیه و آله بود، زيرا هر چند پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مسأله ولايت على عليه السلام را بارها مطرح كرده بود ولى به صورت رسمى و در حضور مسلمانان سراسر جهان بيان نشده بود؛ بدين جهت، اين مأموريّت عظيم و بزرگ به هنگام بازگشت آن حضرت از حجّة الوداع و در صحراى غدير خم به بهترين شكلى انجام شد و پيامبر صلى الله عليه و آله با معرفى على عليه السلام به عنوان جانشين خويش، رسالتش را تكميل كرد.[9]

ضرورت ابلاغ ولایت در اسلام

بدیهی است «ولايت» تحقّق بخش نماز و روزه و حج و زكات است و محتواى اين عبادات و ساير عبادت ها در سايه ولايت عملى مى شود؛ يعنى، بدون ولايت و حاكميّت اسلام، اين دستورات نقشى است بر كاغذ، و همانند نسخه طبيب است كه بدون عمل به آن، شفاى دردها حاصل نخواهد شد.[10]

لذا ولايت به معناى اجراى قانون اسلام توسّط أئمّه معصومين عليهم السلام و جانشينان آنان مى باشد؛ بنابراين، ولايتى از نماز و روزه و حج و زكات بالاتر است كه نتيجه اش حكومت اسلامى باشد؛ ولايتى كه از ولايت حضرت على عليه السلام در غدير خم نشأت گرفته باشد.[11]

با این تفاسیر می توان دریافت که چرا ولايت از همه مولفه های دیگر مهم‏تر است، زیرا به تعبیر امام عليه السلام، ولايت ضامن اجراى دیگر شاخصه های کلیدی اسلام است. اگر حكومت اسلامى تشكيل نشود امكان اقامه نماز و خمس و زكات و صوم و حج در سطح گسترده، و تحقّق فلسفه هاى آن نخواهد بود. بنابراين، ولايت تنها عشق و علاقه و محبّت و توسّل نيست، بلكه به معناى پذيرش برنامه هاى حكومت اسلامى از سوى امامان معصوم يا پيامبران الهى عليهم السلام است. لذا در طول تاريخ هر يک از پيامبران قدرت پيدا كردند تشكيل حكومت دادند. حضرت داوود، سليمان، موسى عليهم السلام و رسول مكرم اسلام صلى الله عليه و آله از جمله آن بزرگوارانند. و اگر پيامبرانى چون حضرت ابراهيم و عيسى عليهما السلام دست به اين كار بزرگ نزدند، فرصت يا امكانات كافى در اختيار نداشتند.[12]

تحقق اجرایی ولایت؛ منوط به  مشارکت مردم

بعضى از نا آگاهان نوشته اند: «اين حقيقت ملموس را همه درک مى كنند كه هركس را اكثريت مردم به زمامدارى برگزينند، و پشتيبانش باشند، حاكم مى شود؛ زيرا نيروى اصلى جامعه خود مردم هستند ... اين مردم هستند كه ولايت را به كسى مى دهند و به حاكميّت او عينيت مى بخشند» در حالی که این نظریه با تفكّر توحيدى سازگار نيست.[13]

ما مى گوييم تفكّر توحيدى عكس اين را بيان مى كند مى گويد: اين خدا است كه ولايت را به كسى مى دهد و به حاكميّت او عينيت مى بخشد، و اگر مردم در اين زمينه حقّى دارند آن هم به اذن و فرمان اوست.[14]

لذا نباید اين واقعيّت را انكار كرد كه مشاركت مردم در امر حكومت، به حاكمان قدرت و قوّت مى بخشد، و بدون مشاركت آنها هيچ كارى از آنان ساخته نيست؛ همان گونه كه امير مؤمنان على عليه السلام در خطبه شقشقيه مى فرمايد: «اما وَالَّذى فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَءَ النَّسَمَةَ لَوْلا حُضُورُ الْحاضِرِ وَ قيامُ الحُجَّةِ بِوُجُودِ النّاصِرِ وَ ما اخَذَ اللَّهُ عَلَى الْعُلماءِ الّا يُقارُّوا عَلى كِظَّةِ ظالِمٍ وَ لا سَغَبَ مَظْلُومٍ لَالْقَيْتُ حَبْلَها عَلى غارِبِها»: «آگاه باشيد به آن خدايى سوگند كه دانه را شكافت، و انسان را آفريد، اگر نبود كه جمعيّت بسيارى گرداگردم را گرفته و به ياريم قيام كره اند، و از اين رو حجّت بر من تمام شده است؛ و اگر نبود عهد و پيمانى كه خداوند از دانشمندان و علماء گرفته است كه دربرابر پرخورى ستمگران و گرسنگى ستمديدگان سكوت نكنند، من مهار ناقه خلافت را رها مى ساختم و از آن صرف نظر مى نمودم».[15] اين تعبير به خوبى مى رساند كه حمايت مردمى حتى باعث اتمام حجّت بر ولىّ منصوب از طرف خداوند مى گردد.[16]

بى‏شك ولايت آن حضرت از سوى خداوند و از طريق پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله ثابت شده بود، و اين ولايت فعليّت داشت، و بر خلاف آنچه بعضى از ناآگاهان گفته اند جبنه شأنى و بالقوّه نداشت؛ ولى از نظر اجرائى و عملى نياز به حمايت مردم داشت؛ و بدون آن به فعليت نمى رسيد.[17]

تحقق اصل راهبردی ولايت‏ در حديث غدير

گفتنی است حديث متواتر غدير و جمله معروف پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله كه در همه كتب آمده است: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌّ مَوْلاهُ‏» حقايق بسيارى را در شناخت ولایت حضرت علی (علیه السلام) روشن مى سازد.[18]

گرچه بسيارى از نويسندگان اهل سنّت اصرار دارند كه‏ «مولى» را در اينجا به معنى «دوست و يار و ياور» تفسير كنند، زيرا يكى از معانى معروف «مولى» همين است، ما هم قبول داريم كه يكى از معانى «مولى» دوست و يار و ياور است، لیکن قرائن متعدّدى در كار است كه نشان مى دهد «مولى» در حديث غدیر به معنى‏ «ولى» و «سرپرست» و «رهبر» مى باشد؛ اين قرائن به طور فشرده عبارتند از:[19]

1. مسأله دوستى على عليه السلام با همه مؤمنان، مطلب مخفى و پنهان و پيچيده‏اى نبود كه نياز به اين همه تأكيد و بيان داشته باشد، و احتياج به متوقّف ساختن آن قافله عظيم در وسط بيابان خشك و سوزان و خطبه خواندن و گرفتن اعتراف هاى پى‏درپى از جمعيّت داشته باشد.[20]

قرآن با صراحت مى گويد:إِنَّمَا الْمُؤمِنُونَ اخْوَةٌ[21]مؤمنان همه برادر يكديگرند و در جاى ديگر مى فرمايد: وَ الْمُؤمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ اوْلِياءُ بَعْضٍ‏[22]مردان مؤمن و زنان مؤمنه، ولىّ و يار يكديگرند.[23]

در نهایت باید گفت؛ اخوّت اسلامى و دوستى مسلمانان با يكديگر از بديهی ترين مسائل اسلامى است كه از آغاز اسلام وجود داشت و پيامبر صلى الله عليه و آله بارها آن را تبليغ كرد و بر آن تأكيد نهاد؛ بعلاوه، مسأله اخوّت مسأله اى نبوده كه با اين لحن داغ در آيه بيان شود و پيامبر صلى الله عليه و آله از افشاى آن خطرى احساس كند. [24]

2. جمله‏ «أَ لَسْتُ اوْلى‏ بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ؛ آيا من نسبت به شما از خود شما سزاوارتر و اولى‏ نيستم‏!» كه در بسيارى از متون اين روايت آمده است، هيچ تناسبى با بيان يک دوستى ساده ندارد، بلكه مى خواهد بگويد: «همان اولويّت و اختيارى كه من نسبت به شما دارم و پيشوا و سرپرست شما هستم، براى على عليه السلام ثابت است.» و هرگونه تفسيرى براى اين جمله، غير از آنچه گفته شد، دور از انصاف و واقع بينى است، مخصوصاً با توجّه به تعبير «بِكُمْ مِنْ انْفُسِكُمْ؛ از شما نسبت به شما اولى‏ هستم.»[25]

3. تبريک هايى كه از سوى مردم در اين واقعه تاريخى به على عليه السلام گفته شد، مخصوصاً تبريكى كه «عمر» و «أبوبكر» به او گفتند، نشان مى دهد مسأله چيزى‏ جز مسأله نصب خلافت نبوده است كه در خور تبريک و تهنيت باشد؛ زيرا اعلام دوستى، كه براى همه مسلمانان بطور عموم ثابت است، تبريک ندارد.[26]

اذعان به ولایت علی(علیه السلام) در واقعۀ غدیر در منابع اهل سنت

در «مُسند» امام «احمد» آمده است: عمر بعد از آن بيانات پيامبر صلى الله عليه و آله خطاب به على عليه السلام عرض كرد: هَنيئاً يَا بْنَ أَبي طالِبٍ أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَيْتَ مَوْلى‏ كُلِّ مُؤمِنٍ وَ مُؤمِنَةٍ گوارا باد بر تو اى فرزند أبي طالب! صبح كردى و شام كردى در حالى كه مولاى هر مرد و زن با ايمان هستى![27]

هم چنین در تعبيرى كه فخر رازى در ذيل آيه‏ «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ» ذكر كرده، مى خوانيم: عمر گفت: «هَنيئاً لَكَ أَصْبَحْتَ مَوْلاىَ وَ مَوْلى‏ كُلِّ مُؤمِنِ وَ مُؤمِنَةٍ»به اين ترتيب، عمر او را مولاى خود و مولاى همه مؤمنان مى شمرد.[28]

در تاريخ بغداد روايت فوق به اين صورت آمده: بَخّ بَخّ لَكَ يا بْنَ أَبي طالِبٍ! أَصْبَحْتَ مَوْلاىَ وَ مَوْلى‏ كُلِّ مُسْلِمٍ‏[29] آفرين، آفرين به تو اى فرزند ابو طالب! صبح كردى در حالى كه مولاى من و مولاى هر مسلمانى هستى.[30]

و در «فيض القدير» و «الصّواعق» آمده است كه اين تبريک را ابو بكر و عمر هر دو به على عليه السلام گفتند: «أَمْسَيْتَ يَا بْنَ أَبي طالِبٍ مَوْلا كُلِّ مُؤمِنٍ وَ مُؤمِنَةٍ[31]».[32]و.....

ناگفته پيداست دوستى ساده اى كه ميان همه مؤمنان با يكديگر است چنين تشريفاتى ندارد، و اين جز با ولايت به معنى خلافت سازگار نيست.[33]

تأمّلی قرآنی در ولایت حضرت علی (علیه السلام) در واقعۀ غدیر

باید اذعان نمود سوره مائده مشتمل بر قسمت مهمّى از آيات ولايت است؛ زيرا اين سوره، در اواخر عمر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نازل شده است. و از سوى ديگر مسأله ولايت و جانشينى هم به صورت طبيعى در اواخر عمر مطرح مى شود، بدين جهت اين سوره مشتمل بر آيات متعدّدى در مسألۀ ولايت است. [34]

بدین ترتیب آيه 55 سورۀ مائده« إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ‏» (سرپرست و ولىّ شما، تنها خداست و پيامبر او و آنها كه ايمان آورده اند؛ همانها كه نماز را برپا مى دارند، و در حال ركوع، زكات مى دهند»، از جمله آياتى است كه به روشنى دلالت بر ولايت امير مؤمنان على عليه السلام دارد.[35]

بی شک و بر خلاف اكثر موارد استعمال  واژۀ «ولی»در سراسر قران مجيد، انصاف اين است كه «ولىّ» در آيه 55 سورۀ مائده به معناى سرپرست و صاحب اختيار است؛ نه به معناى دوست و يار و ياور؛[36] زيرا:

اوّلًا: «انّما» كه در صدر آيه آمده دليل بر حصر است. يعنى فقط اين سه دسته ولىّ مؤمنان هستند، نه غير آنها؛ در حالى كه اگر ولىّ به معناى دوست باشد حصر معنى نخواهد داشت، زيرا در اين صورت واضح است كه غير از سه گروه فوق كسان ديگرى هم يار و ياور مؤمنان هستند، علاوه بر اين كه اگر ولىّ به معناى يار و ياور باشد اين همه قيد براى‏ «الَّذِينَ آمَنُوا» لازم نبود، كه در حال اقامه نماز زكات بدهند. زيرا همه مؤمنان، حتّى در غير حال نماز و بلكه حتّى مؤمن بى نماز، مى تواند يار و ياور برادر مسلمان خويش باشد؛ بنابراين، از كلمه «انّما» كه دلالت بر حصر مى كند و قيود متعدّدى كه در مورد «الَّذِينَ آمَنُوا» آمده است، استفاده‏ مى شود كه ولايت در آيه شريفه به معناى دوستى و نصرت نيست؛ بلكه به معناى سرپرستى و صاحب اختيار بودن است. خداوند و پيامبر و مؤمنين (با آن شرايطى كه در آيه آمده) ولىّ و صاحب اختيار و سرپرست شما می باشند.[37]

ثانياً: آيه 56 سوره مائده، كه بعد از آيه مورد بحث آمده است، بهترين قرينه و دليل بر مدّعاى ماست؛ خداوند متعال در اين آيه مى فرمايد:«وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُونَ‏»(و كسانى كه ولايت خدا و پيامبر او و افراد با ايمان را بپذيرند، (پيروزند؛ زيرا) حزب و جمعيّت خدا پيروز است).[38]

حزب به معناى جمعيّت متشكّل است، پيروزى يك حزب به معناى غلبه و پيروزى آنها در يك حركت و جهش اجتماعى است؛ بنابراين، از اين آيه شريفه كه در ارتباط با آيه قبل و مورد بحث است و ظاهراً همزمان نازل شده اند، استفاده مى شود كه ولايت مطرح شده در آيه مذكور يك ولايت سياسى و حكومتى است.[39]

بنابراين، معناى آيه چنين مى شود: «كسى كه حكومت خدا و پيامبر و حكومتِ‏ الذين آمنوا .... را بپذيرد، چنين حزب و جمعيّتى پيروز است.»

نتيجه اين كه، با تفكّر و تعمّق در كلمه كلمه و جمله جمله آيه ولايت و با صرفنظر از روايات فراوانى كه در تفسير آيه وارد شده است، معلوم شد كه ولىّ در اين آيه به معناى امام و پيشوا و سرپرست است و هر كس حكومت خدا و رسول و «الَّذِينَ آمَنُوا» را با آن شرايطى كه در آيه آمده بپذيرد پيروز و منصور خواهد بود.[40]

ثالثاً: در بیان مصداق «الَّذِينَ آمَنُوا ... راكِعُونَ»[41] باید گفت در ميان راويان، مفسّران، دانشمندان و علماء شيعه و اهل سنّت، هيچ كس، جز «على (علیه السلام)» را مصداقى براى آيه ذكر نكرده است. بنابراين، اجماع و اتّفاق همه علماء مسلمان بر اين است كه بجز على هيچ كسى مصداق آيه شريفه نيست. از سوى ديگر، براى جمله «وَ الَّذِينَ آمَنُوا ... » لااقل يك مصداق وجود داشته است، پس حتماً آن نفر، جز على بن أبي طالب عليه السلام نبوده است.[42]

بنابراين همان گونه كه اميرمؤمنان على عليه السلام قبل از بيعت مردم، ولىّ خدا بود؛ كه طبق صريح آيه ولايت «‏انَّما وَليُّكُمْ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمونَ الصَّلوةَ وَ يُؤْتونَ الزَّكاة وَ هُمْ راكِعُونَ‏»[43] اين ولايت‏ را خدا به على عليه السلام داده بود؛ و طبق حديث متواتر غدير و جمله‏ «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِىُّ مَوْلاهُ»؛ پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در غدير خم رسماً او را از سوى خدا به اين مقام منصوب كرد.[44] 

اکمال دین در سایۀ ولایت علی (علیه السلام) در واقعۀ غدیر خم

واقعه غدير خم و مسأله ولايت و جانشينى امير المؤمنين عليه السلام بهترين تفسير از آيه‏ (الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً...[45])، بلكه تنها تفسير صحيح از اين آيه شريفه است؛ زيرا با اين رخداد، يأس بر منافقان سايه افكند و اميدهاى آنها نااميد گشت.[46]

هم چنین اخبارى كه نزول آيه فوق را در جريان غدير بيان كرده در منابع معروف اسلامى نقل شده، در روايات فراوانى كه از طرق معروف اهل تسنن و شيعه نقل شده صريحا اين مطلب آمده است كه آيه شريفه فوق در روز غدير خم و به دنبال ابلاغ ولايت‏ على علیه السلام نازل گرديد،[47] از جمله اينكه:

1. دانشمند معروف سنى ابن جرير طبرى در كتاب ولايت از زيد بن ارقم صحابى معروف نقل مى‏كند كه اين آيه در روز غدير خم در باره على علیه السلام نازل گرديد.[48]

2.حافظ ابو نعيم اصفهانى در كتاب" ما نزل من القرآن فى على ع" از ابو سعيد خدرى (صحابى معروف) نقل كرده كه پيامبر ص در غدير خم، على علیه السلام را به عنوان ولايت به مردم معرفى كرد و مردم متفرق نشده بودند تا اينكه آيه‏ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ‏ ... نازل شد، در اين موقع پيامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: اللَّه اكبر على اكمال الدين و اتمام النعمة و رضى الرب برسالتى و بالولاية لعلى ع من بعدى، ثم قال من كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله‏ :" اللَّه اكبر بر تكميل دين و اتمام نعمت پروردگار و خشنودى خداوند از رسالت من و ولايت على بعد از من، سپس فرمود: هر كس من مولاى اويم على مولاى او است، خداوندا! آن كس كه او را دوست بدارد دوست بدار، و آن كس كه او را دشمن دارد، دشمن بدار، هر كس او را يارى كند يارى كن و هر كس دست از ياريش بر دارد دست از او بردار.[49]

3. هم چنین مرحوم علامه سيد شرف الدين در كتاب المراجعات چنين مى گويد: نزول آيه سوم سورۀ مائده در روز غدير و در روايات صحيحى كه از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل شده ذكر گرديده است و اهل سنت، شش حديث با اسناد مختلف از پيامبر صلّی الله علیه و آله در اين زمينه نقل كرده‏اند كه صراحت در نزول آيه در اين جريان دارد"[50]، [51]

و...   .

چیستی «الیوم» در آیۀ اکمال دین در تحقق ولایت

اوّل: روزى است كه باعث يأس و نااميدى كفّار شد.

دوم: روزى است كه مايه اكمال دين گشت.

سوم: روزى است كه خداوند نعمتش را بر مسلمانان تمام كرد.

چهارم: روزى است كه خداوند راضى شد كه دين اسلام، دين هميشگى مردم باشد.[52]

حال می توان بر مبنای قول مرحوم طبرسى، يكى از مفسّران زبردست و قوى شيعه به این مسأله اتکاء نمود که منظور از آن روز با شكوه، كه نااميد كننده كفّار بود و موجب جلب رضايت الهى گشت و دين و نعمت پروردگار كامل گشت، روز هيجدهم ذى الحجّه سال دهم هجرت، روز عيد سعيد غدير است؛ روزى كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در راستاى اجراى فرمان پروردگار، علىّ بن أبي طالب «عليهما السّلام» را به ولايت منصوب كرد و رسماً خلافت آن حضرت را به همه مسلمانان اعلام كرد.[53]

نتيجه اين كه، از رواياتى كه ذكر شد و روايات فراوانى كه جهت رعايت اختصار ذكر نشد به روشنى استفاده مى شود كه آيه شريفه اكمال دين پيرامون حادثه غدير نازل شده و گواه واضح و روشنى بر امامت و ولايت‏ و خلافت امير مؤمنان عليه السلام است.[54]

هم چنین باید گفت آیۀ مهم تبلیغ[55] «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ‏» (اى پيامبر! آنچه را از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، كاملًا (به مردم) برسان؛ و اگر (اين كار را) نكنى رسالت او را انجام نداده‏اى. خداوند تو را از (خطرات احتمالى) مردم نگاه مى‏دارد و خداوند، جمعيّت كافران (لجوج) را هدايت نمى‏كند) به روشنی برمسأله جانشينى و ولايت امير المؤمنين عليه السلام انطباق دارد و نیز باید به اسناد و منابع روایی و قرانی دیگر در اثبات ولایت امیرالمومنین حضرت علی (علیه السلام) اشاره نمود که  آنچنان از شمولیت فراوان برخوردار می باشد که ذکر همۀ آن موارد و مصادیق بنیادین در این نگاشته نمی گنجد. و تبیین تفصیلی آن، مجالی دیگر را می طلبد.

سخن آخر

با این تفاسیر باید گفت قطعاً مراد از ولایت سرپرستی و امامت است نه مساله دوستی، از این رو  امیدواریم مسأله ولایت علی(علیه السلام) حلقه اتصال همه مسلمین جهان باشد و در سایه ولایت آن حضرت بتوانیم با دشمنان اسلام مبارزه کنیم و شر آنها را از سرزمین های اسلامی دفع کنیم.[56]

هم چنین باید اذعان نمود عيد غدير كه همان عيد ولايت‏ و منصوب شدن اميرمؤمنان عليه السلام به خلافت و جانشينى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله است، عيد اللَّه الاكبر ناميده شده است.[57] لذا مردم باید به این عید اهمیت فراوانی بدهند، چراکه برکات، آثار و فوائد فوق العاده زیادی دارد، به همین دلیل هر چه بیشتر به این عید مبارک اهمیت بدهیم قطعا برکات بیشتری از سوی خداوند شامل حال ما می شود.[58]

بنابراین مراسم غدیر باید همچون گذشته با قوت و با شکوه و عظمت برگزار شود، منتهی می توانند ثواب مراسم را به ارواح عزیزانی که در گذشته اند به ویژه قربانیان حادثه بسیار تأسف انگیز منا، اهدا کنند، این هم جمع بین اکرام درگذشتگان و هم بزرگداشت غدیر است، بنابراین مراسم غدیر نباید سست شود چراکه این خواسته دشمن است.[59]

امیدواریم به برکت غدیر و صاحب غدیر خدای متعال شر اشرار را از تمام ممالک اسلامی قطع کند.[60]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی