بازشناسی سنت های اصیل حوزوی از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدّ ظلّه العالی

میراث گران بها

حوزه های علمیه که امروز در دست ماست، آسان به دست ما نرسیده است. فداکاری های عظیمی در این راه شده است. حوزه های علمیه، شهدای بزرگی داده است. شهید اول و شهید ثانی و شهید ثالث و شهدای دیگر. این ها شهدای حوزه ها، به خاطر حوزه ها هستند.

اولین حوزه علمیه در اسلام در مدینه در خدمت پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم و بزرگانی هم چون علی علیه السلام، تشکیل شد تا رسید به محضر امام باقر علیه السلام و محضر امام صادق علیه السلام.

حوزه چهار هزار نفری امام صادق علیه السلام را همه شنیده اید. این حوزه ها در عصر ائمه علیهم السلام، گاهی در فراز بود و گاهی در نشیب. گاهی فشار و تهدید زیاد بود و گاهی کم تر، تا رسید به زمان غیبت. وقتی به زمان غیبت رسید احساس نیاز بیش تری شد.

یکی از اولین حوزه های رسمی که در عالم تشیع تشکیل شد، حوزه شیخ طوسی در بغداد بود. دشمنان اهل بیت علیهم السلام مزاحم شیخ طوسی در بغداد شدند و کرسی درس او را آتش زدند و حوزه درسی او را متوقف کردند، ناچار آمد به نجف اشرف (بیش از هزار سال پیش) و حوزه علمیه نجف را پایه گذاری کرد. این حوزه با گذشت زمان، روز به روز بالنده تر و با شکوه تر شد.

در قم هم، زمان ائمه علیهم السلام حوزه علمیه بود. برای این که محدثینی که به عنوان قمییون در علم رجال معروفند، این ها در واقع تشکیل دهنده گان حوزه علمیه قم از زمان خود معصومین علیهم السلام بوده اند. این حوزه هم فراز و نشیب داشت، تا این که مرحوم آیت الله العظمی حائری آمد و یک موج تازه ای در این حوزه به راه انداخت و روز به روز دامنه دارتر شد. زمان مرحوم آیت الله العظمی بروجردی گسترده تر شد تا به زمان ما رسید. ما در حوزه علمیه قم در آن زمان نبودیم و سن مان هم اقتضا نمی کرد، اما کسانی که در آن زمان بودند اساتید ما نقل می کردند چنان فشار رضا خان بر حوزه علمیه قم شدید شده بود که روزها طلاب می رفتند در باغ ها و صحراهای اطراف قم و شب بر می گشتند به مدرسه فیضیه و مدارس دیگر. نمی توانستند روز در مدارس قم ظاهر شوند و برنامه ها را ادامه بدهند. بیان این مقدمه برای نسل جوانی است که در دامان انقلاب پرورش یافته است تا بدانند این حوزه با این عظمت که سرچشمه مهم ترین انقلاب دینی در عصر ما شده، چه فراز و نشیب ها و چه مشکلاتی را پشت سر گذاشته تا به این جا رسیده است. حوزه، بزرگ ترین سنگر برای دین و برای تشیع است.^[1]

انگیزۀ الهی در تحصیل

در حوزه طلاب و فضلا برای رضای خدا و با انگیزه نشر معارف اهل بیت(ع) مشغول تحصیل و فراگیری علوم دینی می شوند و همه برای خدا درس می دهند و درس می خوانند این نورانیت خاصی به حوزه می دهد که این نورانیت در دانشگاه های مادی غرب پیدا نمی شود.[2]

سنت های نظام آموزشی حوزه

سنت پیش مطالعه درس، فراگیری از استاد، مباحثه بعد از درس و خلاصه نویسی و تقریر دروس و تدریس در سطوح پایین تر، از سنت های قدیمی و از امتیازات منحصر به فرد نظام آموزشی حوزه های علمیه است، که در دانشگاه نیست و باید این سنت ها را کاملاً حفظ کنیم و اهمیت بدهیم و فراموش نکنیم.[3]

سنت مباحثه

مباحثه یکی از وجوه نظام آموزشی حوزه است که حوزویان را از دیگر دانشجویان و مراکز اموزش عالی متمایز کرده است و باید این مهم را پاس داشت.[4]

مباحثه میان طلاب، فعالیتی علمی است که در آن هوش و استعداد علمی فرد، به کار گرفته می شود؛ پیش تر، ما دوگونه مباحثه داشتیم. یکی مباحثه سنتی بود که پس از آنکه درسی را پیش استاد می خواندیم، با هم به مباحثه آن می پرداختیم که به آن مباحثه عرفی می گفتند. دیگری، مباحثه شرکتی بود که به نام بنیان گزارش، مباحثه کمپانی معروف شده بود و در آن بدون آنکه درس استادی مطرح باشد، مسئله ای طرح و محور پژوهش جمعی واقع می شد و طلبه ها پس از مطالعه درباره آن موضوع، گردهم می نشستند و آن را به مباحثه می گذاشتند. ما خود، در طول تحصیلاتمان این شیوه را در موضوعاتی چون تفسیر و فقه تجربه کرده ایم.^[5]

در حقبقت مباحثه یک شورای علمی است و در جهان غرب چنین شورای علمی پیدا نمی شود، این مساله باعث یادگیری بهتر دروس می شود، اما متاسفانه این امتیاز کم کم در حال کمرنگ شدن است.[6]

عمق نگری در تحصیل

یکی از ویژگی های حوزه های علمیه، ویژگی عمق است. یعنی مسایل را عمیقاً بررسی می کنند. نکند روزی بیاید ما هم دنباله رو آن ها بشویم که فقط به حفظ، قناعت می کنند، نه به عمق مسایل. به خاطر این ویژگی حوزه علمیه (پرداختن به عمق مسایل) گاهی برای یک مطلب، چندین حاشیه را می بینند، باز هم قانع نمی شوند، باز هم نظرات دیگری برای حل مشکل بررسی می کنند. مسایل را تا آن جا که می شود، عمیق مطالعه می کنند. این ویژگی را حفظ کنید. هم مباحث را تعمیق بدهیم و هم گسترش بدهیم. بزرگان پیشین، کار خودشان را انجام داده اند، ما هم باید وظیفه مان را انجام بدهیم، و این علوم را گسترده تر و پربارتر و عمیق تر به دست آیندگان بسپاریم.

هر جمعیتی در جا بزند، عقب گرد او حتمی است و هر جمعیتی عقب گرد کند، فنا و نابودی در انتظار او است. ما نباید قانع باشیم فقط میراث بزرگان پیشین را به دست آیندگان بسپاریم. باید به این میراث عمق بیش تری بدهیم.[7]

آزاد اندیشی

این نکته را هم بیفزایم که  نظام آموزشی حوزه متکی به آزاد اندیشی است؛ یکی از رسم هایی که همیشه در جلسات درسی حوزه ها بوده، همان اشکالاتی است که شاگردان در اثنای درس به گفته های استاد وارد می سازند. این پرسش و پاسخ و برخورد اندیشه ها، در حقیقت، نوعی فعالیت پژوهشی میان استاد و شاگرد است. هنگامی که طلبه ای پای درس استادی می نشیند، با تکیه بر هوش و فعالیت ذهنی خود، با دقت به سخنان استاد گوش فرا می دهد تا اگر به نکته دارای اشکالی برخورد کرد، تذکر دهد و هنگامی که اشکالی را مطرح می کند از قوای ذهنی و استعداد فکری حوزه، بهره می گیرد، و همچنین است استاد، زمانی که اشکال شاگرد خود را دفع می کند و با او به مناظره می پردازد. مباحثه میان طلاب نیز فعالیتی علمی است که در آن هوش و استعداد علمی فرد، به کار گرفته می شود.^[8]

نظام آموزشی فرامرزی

حوزه جنبه منطقه ای ندارد و حوزه ها همیشه فرامرزی بوده و از تمام نقاط و ممالک در آنجا تحصیل می کنند، در نجف و قم نیز این گونه بوده که از کشورهای مختلف برای تحصیل می آمدند، در حال حاضر نیز این گونه است و حوزه های ما این افتخار را داشته اند که از کشورهای مختلف پذیرش داشته اند و از همه جا تشنگان علوم اهل بیت جمع می شوند و تحصیل می کنند.[9]

انتخاب آزادانه استاد

دروس آزاد مزیت دیگر حوزه بر سایر نظام های اموزشی است؛ حوزه های علمیه این افتخار بزرگ را داشته اند که دروس آزاد دارند و انتخاب استاد به وسیله تلامذه انجام می شود.[10]

اما در سایر نظام های آموزشی معمولاً اساتید تحمیلی هستند و شاگردان آزادی لازم را در این زمینه ندارند؛[11] کلاس های درس تشکیل می شود اساتید از سوی مسوولان دانشگاه و دانشکده انتخاب می شوند و دانشجویان باید شرکت کنند، خواه استاد را بپسندند یا نپسندند،[12] که این مساله عوارضی را نیز به همراه دارد.[13]

آزادی در انتخاب استاد سبب می شود که یک رقابت سازنده و بسیار موثری در بین اساتید خواهد بود، هر استادی سعی می کند بهتر مطالعه و تحقیق کند و در این میدان رقابت آزاد که هست توجه بیشتری به درس او باشد و این واقعا محسوس است.

اثر دیگر این است که نخبه ها و بهترین ها در حوزه ها شناخته می شوند، یعنی استقبال بیشتری از دروس شان می شود و این ها به درس خارج هم که می رسند در آنجا نیز برترین و بهترین ها مشخص می شوند و مراجع هم به صورت خودجوش از میان آن ها انتخاب می شوند.

اثر سوم این که یک رابطه عاطفی میان استاد انتخابی و شخص انتخاب کننده ایجاد می شود که تا اخر عمر باقی و تاثیر گذار است ولی در اساتید از پیش تعیین شده هیچ یک از آثار فوق وجود ندارد واین ضایعه مهمی است.[14]

باید کاری بشود که دروس آزاد که فقط بر محور علمیت استاد و عمق فکر و بیان خوب او دور می زند، از حوزه های علمیه برچیده نشود و نظام استاد تحمیلی بر حوزه ها حاکم نگردد. این میراثی است که از بزرگان برای ما به ارث رسیده و بزرگان و نخبگان در همین دروس آزاد تربیت شده اند و باید این میراث گران بها را حفظ و آسیب های آن را نیز حل کنیم.[15]

استقلال حوزه هاي علميه

در نظام آموزشی دانشگاهی دولت باید رییس دانشگاه را تعیین کند، اما در حوزه این گونه نیست، مراجع را هیچ گاه هیچ دولتی تعیین نکرده است و مراجع خودجوش از حوزه برخاسته اند و همین مساله است که حوزه را استقلال می دهد.[16]

لذا سنت حوزه ‌های علمیه، استقلال این نهاد بوده است، در حالی که تمام حوزه‌ های اهل تسنن وابسته به دولت ‌ها هستند؛ امروز الازهر سابقه شگرفی دارد اما وابسته به دولت است و مقامات دولت، رئیس الازهر و مفتیان آن را تعیین می‌کنند. تنها حوزه ‌های علمیه شیعه است که مستقل عمل می‌کند و نباید این استقلال خدشه‌دار شود. هر گونه وابستگی به دولت و نفی استقلال حوزه‌ های علمیه، ارزش این نهاد را پایین آورده و در حد حوزه‌ های علمیه دیگران قرار می‌دهد.

من به اعضای شورای عالی حوزه‌های علمیه گفتم که سعی کنیم منابع مستقل مالی برای حوزه‌ها ایجاد کنیم تا حوزه از این منابع برای فعالیت‌های خود و تقویت شهریه‌ها و رفع نیازمندی‌ها استفاده کنند و نخواهند از منابع دولت استفاده کنند. این مساله قابل تحقق است.[17]

اخیراً خبر دادند که بناست موقوفات مربوط به حوزه‌ها احیا بشود و این نهادها به خود حوزه واگذار شود، اگر این کار صورت پذیرد حوزه‌ها به لحاظ مالی بی‌نیاز می‌شوند، باید جدی پیگیری کرد تا موقوفات حوزه از سوی نهادهای مربوطه آزاد شوند تا جایی که برخی مشکلات قانونی را از طریق مجلس پیگیری کرد.^[18]

استقلال سرمایه مهمی برای حوزه ‌ها بوده و رهبر انقلاب بیان داشتند که من در حوزه‌ های علمیه به عنوان مرجع دخالت می‌کنم نه از بیرون به عنوان رهبر که این نشان از سخنان حساب شده ایشان و اهمیت استقلال حوزه ‌ها دارد.^[19]

فراموش نکنیم وابستگی به دولت امکان انتقاد را از بین می‌برد، اگر وابسته شویم خطرات زیاد وجود دارد، می‌دانم بعضی از آقایان از دولت کمک می‌گیرند و انتقادی هم از آنان نمی‌بینیم.[20]

در مجموع افتخار ما استقلال ما است و باید این حوزه را مستقل به آیندگان برسانیم و این شیوه و روش و سنت ها را حفظ کنیم تا حوزه و دولت تحمیل بر هم نباشند.[21]

درس اخلاق

مسایل اخلاقی از ارکان مهم نظام آموزشی حوزه است که باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد؛[22] تفاوتی که ما با دنیای امروز و با دانشگاه‌ های جهان داریم، این است که به موازات پیشرفت علمی باید پیشرفت تقوا و اخلاق باشد. در دانشگاه ‌های دنیا درس اخلاق وجود ندارد، لذا محصولات آن ساخت بمب اتم و سلاح ‌های کشتارجمعی است. بنابراین در کنار علم، تقوا را شرط می‌دانیم و این امتیاز باید حفظ شود و در زمانه ‌ای که اخلاق تحت بمباران از سوی دشمنان قرار می‌گیرد باید اخلاق یکی از دروس مهم حوزه ‌های علمیه باشد.[23]

از این رو اساتید از هر فرصتی برای بیان مطالب اخلاقی استفاده کنند،؛ چرا که در غیر این صورت نظام حوزوی محفوظ نخواهد ماند.[24]

سخن آخر: (سنت ‌های اصیل حوزه باید حفظ شود)

این سیره و سنتی بوده که از بزرگان به ما به ارث رسیده.[25] آثاری که هزار سال پیش روی هم گذاردند و انباشتند تا به صورت این مجموعه گران بها به دست ما رسیده، چه در زمینه فقه، چه در اصول، چه در رجال، تفسیر، عقاید و برنامه های دیگر.[26]

بزرگان حوزه با همین نظام آموزشی که حتی امتحان هم در آن وجود نداشت به قله های رفیع رسیده اند؛ حوزه با همین نظام آموزشی شیخ طوسی ها، علامه ها و شیخ انصاری ها پرورش داد و این محقق نمی شود مگر این که[27] برای همیشه فرهنگ اصیل حوزه را حفظ کنیم، امروز برخی کشورها به دنبال اجرایی کردن نظام آموزشی حوزه هستند، اما متاسفانه گاهی دیده می شود که برخی با این نظام آموزشی مخالفت می کنند که این در شان حوزه نیست.^[28]حفظ میراث گذشتگان و سپردن این میراث به دست آیندگان، مهم ترین رسالت حوزه های علمیه است.^[29]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منبع: بیانات معظم له