سیری در کتاب « صد و ده سرمشق از سخنان حضرت علی علیه السلام» اثر آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله)

ضرورت بازخوانی آراء واندیشه های امام علی علیه السلام در ابعاد و زوایای مختلف، در قالب تألیف کتب و در راستای تعمیق و بازتولید معارف ناب اهل بیت علیهم السلام در جامعۀ اسلامی انکار ناپذیر است؛ زیرا سخنان‏ على‏ عليه السلام از قلبى سرچشمه گرفته است كه با علم خدا پيوند دارد و از آنجا كه علم خداوند كهنه نمى‏شود، اين سخنان نيز كهنه نمى‏گردد؛ از این رو از سخنان‏ آن حضرت مى‏توان به بهترين نحو ممکن در رفع مشکلات متعدد جامعه، به ویژه چالش های اخلاقی جامعه بهره جست.
در این میان کتاب ارزشمند « صد و ده سرمشق از سخنان حضرت علی علیه السلام» ، حاصل تعدادی از درس‌های اخلاق حضرت آیه‌الله العظمی مکارم شیرازی مدظله العالی است، که پس از تحقیق در منابع اثر و ذکر  پاورقی‌های لازم به رشتۀ تحریر در آمده است.
« صد و ده سرمشق از سخنان حضرت علی (علیه السلام)» در یک نگاه
گفتنی است آن اثر فاخر مشتمل بر یکصد و ده حدیث از روایت‌های اخلاقی امیرالمومنین علیه السلام است که مولّف به توضيح و شرح آن پرداخته است، لذا مطالب این اثر ارزشمند در صدو ده عنوان تدوین شده که تحت هر عنوان، یک حدیث، سپس شرح و تفسير آن بیان شده است.
 از آن جا که مولّف، مطالب مهم اخلاقی را در ذیل روایات، با زبانی ساده و رسا بیان کرده ‌است لذا تبیین یکصد و ده فراز از زندگى مولاى متقیان در قالب قطعات تاریخى و ارائۀ داستان هاى جالب و شنیدنى، با گوشه هایى از فضایل و کمالات و ظلم هایى که بر آن حضرت رفته، برای عموم مردم قابل فهم و استفاده است، لذا مطالعه دقیق آن اثر و عمل به مضامین آن، هر کدام مى تواند الگویی بی بدیل و چراغی روشن فراسوى ظلمت هاى زندگى ما باشد و نقش به سزایی در  رشد اخلاقی جامعه ایفا کند.
انگیزه تألیف  اثر
از آن جهت که سال ۱۳۷۹ه ش، به سال امیرمومنان علیه السلام نام گذاری گردید؛ لذا به تناسب آن سال مبارک، یکصد و ده حدیث از روایت‌های اخلاقی امیرالمومنین  علیه السلام که در جلسات اخلاق حضرت آیه الله العظمی مکارم شیرازی مد ظله در قالب بحث های آموزنده و شیرین  مطرح شده بود به رشتۀ طبع آراسته گردید.
عناوین مهم کتاب
«آغاز همه کارها با نام خدا»، «آری٬ بهشت را به بها می دهند»٬ «آیا همه جا اکثریت معيار است»٬ «امنيت و آرامش در سایه دین»٬« ایمان و عمل٬ دو دوست هميشگی»٬« بدعت چيست بدعتگذار کيست»٬« بزرگ ترین گناه»٬« بدترین دوستان»٬« بهترین زاد و توشه»٬« تفسيری دیگر از تقوا»٬ «حساب رس خود باش»٬« حقيقت روزه»٬ «درهای نيکوکاری»٬« راه نفوذ شيطان»٬« دو چيز مایه هلاکت مردم است»٬« زمان٬ یکی از گواهان روز قيامت»٬« علی از زبان علی عليه السلام»٬« غيبت٬ تلاش عاجزان»٬«مجازات شش گروه بخاطر شش خصلت»٬« مقام دانشجو و طالب علم»٬« نشانه اصلی دین داری»٬ « نشانه های اصلی جهل و نادانی»٬«نقش انتظار فرج در زندگی ما»٬« همه چيز حساب و کتاب دارد»٬« هميشه به ضعف ها بيندیشيم» و «یاد خدا»  از جمله مهم ترین عناوین و مباحث اخلاقی کتاب به شمار می آید.
گزارش محتوایی اثر
تبیین احادیث امام علی علیه السلام در حوزه اخلاق
لازم به ذکر است ساختار اصلی اثر بر مدار تبیین فرازهای روایی حضرت علی علیه السلام منحصر شده است لذا اسلوب اصلی و پیکره بندی موضوعی  اثر بر محور تفسیر و تشریح روایات علوی متمرکز شده است و نویسنده، از این نظر به خوبی توانسته است بازتولید معارف حدیثی را به منصۀ ظهور رساند.
تأکید بر اخلاق عملی؛ رمز پویایی اثر
هر مفهومی برای آنکه مرهم زخمی باشد یا نسخه دردی شود لاجرم باید به یک نظم و آیین تن در دهد. اخلاق هم از این حکم مستثنی نیست. به موضوع مهم اخلاق از زوایای گوناگون می‌توان نزدیک شد. می‌توان فیلسوفانه در قد و بالای اخلاق خیره شد و پرسش‌های سترگ متافیزیکی پیش روی آن نهاد. در این صورت، آنچه حاصل می‌آید دستگاهی فلسفی خواهد بود که محور کنجکاوی‌اش، کاوش در معنای حسن و قبح افعال است.
و یا می‌توان با نگاه تاریخی سراغ مقوله اخلاق رفت. در این وضعیت، آنچه اهمیت می‌یابد سرگذشت پرفراز و نشیب اخلاق در ادوار تاریخی خواهد بود. طبعاً در چنین نگرشی، موضوع اساسی تحول و تطور مفاهیم اخلاقی است ، بنابراین همان‌طور که از فلسفه اخلاق، الزاماً «اخلاقی بودن» حاصل نمی‌شود از نگرش تاریخی به اخلاق هم لزوماً «متخلق به اخلاق بودن» بیرون نمی‌آید، لیکن می‌توان با نگاه دینی، نگاه زیبایی شناسانه، نگاه مردم شناسانه در قالب تشریح روان روایات ائمۀ معصومین علیهم السلام به «اخلاق عملی» دست یافت؛ دانشی که می‌خواهد به آموزنده‌اش نظامنامه التزام عملی به اصول اخلاق را بیاموزاند.
با این تفاسیر کتاب « صد و ده سرمشق از سخنان حضرت علی علیه السلام» را باید در زمرۀ بهترین آثار اخلاقی به شمار آورد؛ کتابی خوش خوان که برای خواندنش نه مقدمات فلسفی منطقی لازم است و نه حوصله‌ای آکادمیک می‌طلبد. بلکه این کتاب با سیری هدفمند در آموزه های  امام علی علیه السلام، به نحو احسن موضوعات مختلف اخلاقی را با ادبیات  روان به مخاطب ارائه کرده است.
 اهتمام به مسائل روز
گرچه این اثر فاخر را باید در زمرۀ آثار اخلاقی معظم له به شمار آورد لیکن دغدغه مندی مولف در پاسخگویی به مسائل روز جامعه به ویژه وقایع مهم سیاسی روز موجب شده است تا در متن مباحث اخلاقی ، مسایل مهمّ سیاسی روز نیز از نگاه ژرف اندیشانۀ ایشان دور نماند .
« ریشه فتنه‌ها»،«آیا همه جا اکثریّت معیار است؟»،«أسباب شرف و عزّت آدمی‌»،«امارت و اسارت!»،« آزادی انسان‌ها» از جمله مهم ترین عناوین این بخش به شمار می آید.
در فرازی از کتاب می خوانیم: آن نوع از آزادی مطلوب است که در مسیر تکامل انسان باشد.لذاآزادی مطلق فقط در دل جنگل‌ها و در بین حیوانات وحشی پیدا می‌شود و بس. در چنین مکان‌هایی هر کسی هر کار بخواهد می‌کند. و روشن است که هیچ کسی مدافع چنین آزادی نیست.
آزادی در محدوده قوانین بشری نیز که دائماً دست خوش تغییر و تفسیر است.
لیکن آزادی در محدوده ارزش‌های الهی؛ آزادی پیروان مکاتب الهی است که در چارچوب ارزش‌های دینی است، آن‌ها هرگز اجازه نمی‌دهند که به نام آزادی به حریم این ارزش‌های والای الهی و انسانی تجاوز شود.
بدیهی است نوع اوّل آزادی مطلوب هیچ بشری نیست، و نوع دوم سرچشمه انواع مشکلات و بدبختی‌هاست، و تنها نوع سوم است که می‌تواند سعادت ما را تضمین کند.
تبیین مسأله ولایت
توجه و اهتمام صاحب اثر به اصل ولایت در این اثر ارزشمند به خوبی قابل مشاهده است؛ لذا در عناوینی از کتاب هم چون« آری، بهشت را به بها می‌دهند!» و« به این طریق از ما باش!» و « راه نفوذ شیطان!» به مسألۀ ولایت اشاره شده است.
صاحب اثر در فرازهایی از کتاب و در شرح کلام نورانی حضرت علی علیه السلام که فرمود:« یا کُمَیْلُ! لا تَأْخُذْ الّا عَنَّا، تَکُنْ مِنَّا؛ ای کمیل! اگر می‌خواهی از ما باشی، تمام معارف دینت را از ما بگیر!»،می نویسد:«بعضی مسأله ولایت را خیلی آسان گرفته‌اند و کسانی که عاشقانه بر ائمّه اطهار علیهم السلام می‌گریند و برای آن‌ها سینه می‌زنند و عزاداری می‌کنند و توسّلاتشان ترک نمی‌شود را اهل ولایت می‌دانند؛ یعنی همین را کافی می‌دانند. بلکه بعضی تصوّر می‌کنند که ولایت با گناه و خلاف‌کاری هم جمع می‌شود!
حال آنکه ولایت کامل و حقیقی آن است که تمام برنامه‌های زندگی خویش را طبق دستورات آن بزرگواران تنظیم کنیم و آن عزیزان را در تمام زندگی خویش حاضر بدانیم؛ و معارف اصیل اسلام را از آن‌ها بگیریم.
نقطه مقابل تفکّر ولایی صحیح و ناب این است که انسان به خیالات و گمان‌ها و اوهام خویش پناه ببرد و بدعت‌هایی از خود بگذارد و اموری خارج از دین را هم داخل دین کند و دچار التقاط گردد.
نگاه اخلاقی به اقتصاد؛ به جای نگاه اقتصادی به اخلاق
تبیین مبانی اقتصادی با نگاه اخلاقی از جمله فرازهای مهم کتاب به شمار می آید؛ که در عناوینی هم چون« «آداب خرید و فروش‌»،« دور افتادگان از رحمت خدا»،«طعم ایمان!»،و «مفاسد بیکاری!» به تفصیل مورد واکاوی قرار گرفته است.
در بخشی از کتاب آمده است؛ یکی از عوامل معضلات اقتصادی در جامعه گناهان است، جامعه گناهکار جامعه فقیری نیز خواهد بود.
کار و إشتغال تنها یک مسأله اقتصادی نیست، بلکه یک مسأله مهمّ اخلاقی نیز می‌باشد؛ بدین جهت آن حضرت، بیکاری را یکی از عوامل فساد و کار را عامل جلوگیری از آن بیان می‌کند.
تورّم و گرانی در حدّ معقول و شناخته شده قابل تحمّل و تحلیل اقتصادی است. امّا نرخ‌های ساعتی و قیمت‌های ناپایدار، که هر لحظه در حال تغییر است، نوعی هرج و مرج و غارت اقتصادی است. و این جاست که حکّام شرع باید در مقابل این مسأله بایستند و با عوامل آن برخورد مناسب کنند.
گناه شناسی و راهکارهای برون رفت از معاصی
باید اذعان نمود تأکید بی حد و حصر مولف بر اصل راهبردی اخلاق ، آن اثر فاخر را در زمرۀ بهترین آثار در زمینۀ گناه شناسی و ارائۀ راهکار در برون رفت از آن قرار داده است به نحوی که مخاطب با مطالعۀ آن اثر ارزشمند، نسبت به پیامدهای گناهان و نحوۀ مقابله با معاصی آگاه می گردد.
« چگونه خدا را یاد کنیم؟»،ارکان اصلی توبه‌»،«رابطه قلب و زبان‌»،« دیده و دل‌»،« رابطه تقوی با زبان!»،« رابطه شخصیّت و تقوی‌»،« راه سلامت و عافیت‌»،« راه نفوذ شیطان!»،« روزه‌داران واقعی!»،« سرانجام متّقین و گناهکاران‌»،« شرکت در مجلس گناه!»،« غیبت، تلاش عاجزان است!» و« گناهان پنهان!»از جمله موثرترین عناوین اخلاقی کتاب محسوب می شود که به این مهم پرداخته است.
در این زمینه در بخشی از کتاب می خوانیم:گناهانی که انسان انجام می‌دهد معمولًا ریشه نفسانی دارد؛ یعنی خلق و خویی دارد که سبب این گناه می‌شود. مثلًا، شخصی که غیبت می‌کند چون خلق و خوی حسادت دارد مرتکب این گناه بزرگ می‌شود. یا کسی که از مال حرام اجتناب نمی‌کند چون دنیاپرست و حریص است و آرزوهای طولانی دارد، وابسته به دنیا می‌گردد. یا کسی که دیگران را تحقیر می‌کند، چون متکبّر و خود برتربین است این گناه کبیره را به راحتی انجام می‌دهد. حال اگر انسان این گناهان را بشناسد و ریشه‌های نفسانی آن را اصلاح کند، سرچشمه‌های گناه در وجود او خشکیده می‌شود. امّا اگر به سرچشمه‌ها توجّهی نشود و فقط به قلع و قمع شاخه‌ها بپردازد، موفقیّتی به دست نمی‌آید. با توجّه به این مطلب روشن می‌شود که چرا عدم شناخت ریشه‌های نفسانی از بزرگ‌ترین گناهان است.
جایگاه شناخت در رفتار اخلاقی انسان
کتاب « صد و ده سرمشق از سخنان حضرت علی علیه السلام» مفاهیم رفتاری و اخلاقی را با مسألۀ معرفت و شناخت مورد بررسی قرار داده است؛ مؤلف دانشمند اثر ، تأثیر‌گذاری اصلاح رفتار اخلاقی انسان را با مقولۀ شناخت و معرفت به خوبی بیان کرده است بدین نحو که پایه رفتارهای اخلاقی انسان در تمام حوزه‌های رفتاری، منبعث از خودشناسی و خداشناسی است و اصلاح رفتارهای اخلاقی انسان در همه حوزه‌ها در گرو اصلاح رفتار اخلاقی با خود و خدا خواهد بود. اثبات این ادعا از طریق احادیث علوی به صورت ضمنی بیان شده است.
«نتیجۀ شناخت»،« ارزش‌شناسان!» و« عشق سوزان، مانع مهمّ شناخت‌» از جمله عناوین مهم آن بخش به شمار می رود.
مولف در بخش از کتاب می نویسد: اگر انسان مختصر شناختی نسبت به خداوند و صفات جلال و جمال او داشته باشد در دنیا زاهد می‌شود، و هرگز اسیر دنیا نمی‌گردد. کسی که دارای معرفة اللَّه است، می‌داند که خدا دریای کمال است و تمام جهان هستی با همه بزرگیش کمتر از شبنم در مقابل بزرگ‌ترین اقیانوس‌هاست! بدون شک چنین انسانی اسیر دنیا نمی‌شود.
شناخت مقام و ارزش انسان باعث می‌گردد که وابسته به دنیا نگردد. اگر انسان قدر خود را بداند و قیمت و ارزش خود را بشناسد، خود را به یک مقام ناپایدار یا اندکی از مال نمی‌فروشد. این متاع پرقیمتی که می‌تواند برتر از فرشتگان باشد را نباید ارزان فروخت، آن را به کمتر از بهشت و رضوان الهی نباید فروخت. امّا کسی که نمی‌داند انسان خلیفة اللَّه است و تمام فرشتگان در برابرش سجده کرده‌اند، خود را ارزان می‌فروشد. همان طور که شخص ناآشنا به گوهرهای گران قیمت امکان دارد آن را به ثمن بخس بفروشد!
گفتنی است تألیف این اثر  نفیس در یک جلد و در 288صفحه، در قطع وزیری توسط انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام به زیور طبع آراسته شده و در سال  1384برای نخستین بار منتشر شده و تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir