آیات تاریخی، گسترۀ عظیمی از آیات قرآن را به خود اختصاص داده است، لیکن آنچنان که باید و شاید از توجه بایسته در آراء و اندیشۀ مفسران برخوردار نبوده است.
این مسأله در حالی است که بیان مسائل تاریخی و تبیین حوادث و وقایع و تفسیر و تحلیل تاریخ ملت ها و تشریح عوامل تعالی و تکامل و سقوط و انحطاط آنها نقش کلیدی در عبرت پذیری و ارتقای اخلاقی و معنوی جامعه ایفا می کند، لذا در گذشته های دور برخی تفاسیر هم چون تفسیر الکشف و البیان، و تفسیر روض الجنان، در شکل محدود خود، عمدتاً بر محور نقل قصه های قرآن می چرخید.
در این میان حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله العالی) از جمله مفسرانی است که با تألیف آثاری ارزشمند هم چون کتاب «داستان یاران»، افزون بر نقل وقایع و قصص قرآنی به بیان مسائل تاریخی و تحلیل و بررسی تاریخ ملت ها، و تشریح ابعاد تعالی و تکامل و سقوط و انحطاط آنها پرداخته و در نهایت، فلسفه تاریخ و نکته های عبرت آموز آن را بیان کرده است.
«داستان یاران» در یک نگاه
كتاب «داستان یاران» حاصل جلسات تفسير قرآن كريم در ماه مبارك رمضان سال هاي (١٣٨٨ و ١٣٨٩ هـ ش) است كه توسط مرجع عاليقدر و مفسر عظيم الشأن قرآن، حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي (مدظله العالی) در شبستان امام خميني حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (سلام الله عليها)، پس از اقامه ی نماز ظهر و عصر، برای مردم بیان شده است.
کلام وحی از گروه هايى به نام اصحاب ياد كرده، كه آنها گاه ياران نيكند و گاه ياران بد، از این رهگذر دوازده قطعه از مباحث تاريخى قرآن مجيد در این اثر تحت عنوان «اصحاب» بيان شده که مو ضوع اصلی بحث را به خود اختصاص داده است. اين دوازده داستان قرآنى همگى واقعيت دارد و مستند است.
ساختار اصلی کتاب
كتاب حاضر در برگیرندۀ پیشگفتار از تدوین کننده اثر و مقدمه ای از مولّف است و در دوازده فصل تنظیم شده است که عبارتند از:
١. اصحاب كهف ٢.اصحاب اخدود ٣. اصحاب جنه ٤. اصحاب فيل ٥. اصحاب سبت ٦. اصحاب سقيفه ٧. اصحاب اعراف ٨. اصحاب مدين ٩. اصحاب ايكه ١٠. اصحاب حجر ١١. اصحاب رس ١٢. اصحاب القرية.
روش شناسی بحث در «داستان یاران»
معظم له در کتاب «داستان یاران» ابتدا خلاصه داستان و آیات مرتبط را بیان فرموده، سپس در ادامه، شأن نزول سوره های مرتبط و شرح و تفسیر آیات به همراه پاسخ به شبهات و بیان نکته های مهم و علمی و در نهایت اهداف آن داستان ها بیان کرده است.
در این میان تنوع روش های تفسیری قرآن و بهره گیری مولّف از تجمیع روش ها در تفسیر آیات تاریخی قرآن کریم، از قبیل جایگاه سوره و آیه، فضای نزول، مفاهیم واژه ها، محتوای سوره، ساختار درونی سوره، ساختار بیرونی سوره، نکات ادبی، نکات بلاغی، ساختار درونی آیه، ساختار بیرونی آیه، تفسیر و بررسی روایات، مطالعۀ این اثر گرانسنگ را بیش از پیش برای قرآن پژوهان جذاب و معنادار کرده است.
پرسش ها و پاسخ ها
گفتنی است مولّف، در ابتدا با توضیحی کوتاه درباره اقوام، ملت ها و گروه هايى كه با عنوان اصحاب از آنها ياد شده، و ریشه های آن در تاریخ، شماری از پرسش هایی را که ممکن است درباره آن به ذهن برسد برمی شمارد و هر یک را در قالب شرح و تفسیر آیات و دیگر عناوین مطروحه در اثر، به میدان بررسی می کشد و پاسخ می دهد.
نکتۀ جالب توجه در این اثر، چکیدگی پاسخ های مولّف، توأم با عمق و دقت نظر در جوانب گوناگون است به نحوی که بهره گیری از ادبیات نوین و استدلالی و عملی به همراه بهره گیری از آیات و روایات، شالودۀ پاسخگویی و شبهه زدایی این اثر را، نه بهشکل سنتی و با استفاده از ادلۀ نقلی محض، بلکه بهگونه ای هماهنگ با فضای علمی رایج در جهان معاصر مبدّل ساخته است.
گزارش محتوایی اثر
فلسفه بازخوانی تاریخ در قرآن
معظم له با ذکر چند نکته، مهم ترین فلسفه بيان تاريخ امّت هاي صاحب سرگذشت های مهمّ را عبرت آموزی معرفی کرده است؛ چرا که تاریخ ملت ها، تاریخی تکوینی است؛ لذا نوشتنى نيست و دروغ و خلافى در آن راه ندارد. بلکه در خارج وجود دارد و هر كس مىتواند آن را نظاره كند.
در ادامه مولّف، علت وفلسفه تأكيد قرآن مجيد بر بيان سرگذشت گذشتگان را استفاده از تجربيات تلخ و شيرين آنها در زندگی بیان کرده و اینچنین می نویسد: تاريخ آيينه تمامنماى سعادت و شقاوت است. انسان مىتواند تمام چيزها را در آيينه تاريخ بخواند، عوامل بدبختى امت ها، علل پيروزى و موفقيت ها، اسباب طول عمر و كوتاهى آن، عوامل وحدت، اتحاد و آنچه باعث پراكندگى و نفاق مىشود، همه و همه در تاريخ آمده است.
و از این رهگذر، قرآن کریم در روشی غير مستقيم، حالات انبياى پيشين و امت هاى گذشته و سرنوشت ظالمان و عاقبت بدكاران را بيان مىكند، تا بهطور غير مستقيم به ما بفهماند كه اگر شما هم همين راه و روش را در پيش بگيريد همان سرنوشت را خواهيد داشت، و از اين جهت تفاوتى ميان امت هاى پيشين و امروز نيست.
استراتژی قرآن در مواجهه با تاریخ پیشینیان
مولّف نسبت به استراتژی قرآن در مواجهه با تاریخ گذشتگان تقسیماتی ارائه کرده است که تاريخ انبيا، تاريخ اولياء الله و تاریخ اشخاص بد و ناشايست از جمله آن تقسیمات به شمار می آید.
معظم له در فرازی در بیان تاریخ اولیاء الله اینگونه می نویسد: قرآن مجيد گاه تاريخ كسانى از بندگان صالح خدا را كه زندگى آنها داراى درس هاى عبرتآميزى بوده نيز مورد توجه قرار داده است.
مثل اصحاب كهف كه پيامبر نبودند ولى سرگذشت آنها عبرتآميز است، يا سرگذشت لقمان حكيم كه پيامبر نبود اما حكيم و دانشمند بود، لذا خداوند سخنان عبرتآميز آن مرد بزرگ و مطالبى كه بين او و فرزندش رد و بدل شده را نقل كرده است.
حکمت تکرار قصص قرآنی
آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی) در پاسخ به چرایی تکرار داستان برخى از پيامبران مانند حضرت ابراهيم، موسى، نوح و عيسى عليهم السلام در آيات مختلف قرآن مجيد، تاريخ انبيا را دارای درس هاى عبرت متعدد و فراوانى بر شمرده و معتقد است قرآن مجيد از زاويه هاى مختلف به آن نگريسته و ما را به آن درس ها رهنمون مىسازد.
در فرازی از اثر می خوانیم: در داستان حضرت موسى عليه السلام خداوند اراده می کند عليرغم قصد فرعون، قاتل او را در دامان خودش پرورش مىدهد، و یا از اين زاويه به داستان آن حضرت نگاه مىشود كه با جسارت، شجاعت، با دستى خالى و بدون سپاه و لشكر در مقابل فرعونى كه ادعاى خدايى مىكرد و همه چيز در اختيار داشت، قد علم كرد و شجاعانه دعوتش را ابلاغ نمود. و گاه از اين زاويه به داستان آن حضرت نگاه مىشود كه با تكيه بر لطف و عنايت الهى جادوى تمام ساحران مصر را باطل كرد و آنها را وادار به تسليم نمود. بنابراين داستان انبيا درس هاى مختلفى دارد و قرآن مجيد از زواياى مختلف به آن پرداخته است، در حقيقت اين امر تكرارى نيست، هر چند در ظاهر تكرار شده است.
دوم اين كه: فصاحت و بلاغت اقتضا مىكند كه مطالب مهم تكرار گردد.
معاد و اصحاب کهف
از جمله آیات قرآن کریم که دلالت بر معاد دارد، داستان اصحاب کهف و رقیم است . این داستان از مشهورات بین اهل ملل و نحل و تواریخ است و قرآن کریم شرحى از آن را به قدرى که شاهد براى مسأله معاد است بیان کرده است.
مولّف در این زمینه می نویسد: خداوندى كه قادر است انسان هايى را ٣٠٩ سال در خواب عميق فرو ببرد و سپس آنها را از خواب بيدار كند، او قادر بر زنده كردن مردگان پس از مرگشان نيز خواهد بود بنابراين، خواب اصحاب كهف، تصويرى از معاد و جهان پس از مرگ است.
نوآوری ناظر به مسائل روز
بیان خردپذیر و عبرت آموز در بیان سرنوشت امت های گذشته، توأم با منطق سلیم و زبان شیوا به همراه سطح والایی از خلاقیت و نوآوری در محتوا، و نیز ارائۀ پیام ها و دغدغه های منطبق بر نیازهای روز جامعه، گسترۀ جذابیت مسائل تاریخی قرآن را در این اثر دوچندان کرده است.
به عنوان نمونه مولّف در بیان انحرافات اصحاب مدين در حوزه روابط اقتصادى به ویژه كم فروشی، به مهم ترین مسائل مبتلابه روز مردم در حوزۀ کم فروشی اشاره کرده و می نویسد: متأسفانه در عصر و زمان ما كار بسيار زشتى در سرتاسر كشور رواج پيدا كرده، و آن اين است كه در رديف اول و قسمت بالاى جعبه هاى ميوه، ميوه هاى مرغوب، و در رديف هاى زيرين كه ديده نمىشود ميوه هاى نامرغوب چيده مىشود و كل جعبه به عنوان ميوه مرغوب و درجه يك فروخته مىشود. اين كار نوعى بخس و كم فروشى محسوب شده، و جايز نمىباشد.
و یا در باب خشونت اصحاب اخدود در شکنجۀ مومنان، به زندان هاى ابوغريب در عراق و زندان مخوف گوانتانامو به عنوان نمونه بارز شكنجه هاى بشر متمدن امروز جهان اشاره کرده است.
هم چنین مولّف در بیان شرک و بت پرستی قوم نوح به مظاهر بتپرستى مدرن در عصر کنونی پرداخته و رباخوارى و رشوهخوارى و دزدى و رانتخوارى را از جمله مصادیق بارز بت پرستی مدرن بر شمرده است.
نقش امر به معروف و نهی از منکر در سلامت محیط
برای مصون ماندن از تبعات بیماری های جسمی که سلامت جوامع بشری را تهدید میکند، ضرورت بازگشت به آموزه های انبیای الهی در تقویت اخلاق و معنویت و احیای روابط سالم انسانی ضروری است، در این میان احیای فریضه امر به معروف و نهی از منکر از جمله مسائلی است که در کتاب داستان یاران، به عنوان زیر بنای سایر تکالیف و ضامن سلامت همه جانبه جامعه انسانی مورد توجه قرار گرفته است.
بر این اساس مولّف، اساس امر به معروف و نهى از منكر را بر اساس زندگى اجتماعى بشر ترسیم کرده و مرحله قلبى و زبانى این فریضۀ مهم را بر عهده عموم مردم نهاده و می نویسد: اكنون که آنفولانزاى نوع در سراسر جهان شايع شده و رو به گسترش است. اگر خداى ناكرده همهگير شود و همه موظف به تزريق واكسن و رعايت نكات خاص بهداشتى شوند و عده اى اين امور را مراعات نكنند و باعث خساراتى به ديگران شوند، در این صورت آيا نباید مردم عادى به آنها تذكر دهند و آنها را وادار به رعايت سفارش هاى بهداشتى كنند؟
پاسخ به شبهات قرآنی
در کتاب «داستان یاران» به بررسی و پاسخ به شبهاتی هم چون ، تثلیث، انحصار بعثت انبيا در خاورميانه، عمر حضرت نوح(ع) و حضرت مهدی(عج)، داستان اصحاب کهف و پدیده خرافه گرایی پرداخته شده که گسترۀ این مسائل، بیانگر پاسخ گویی روز آمد مولّف به شبهات قرآنی در قالب های جذاب برای مخاطب و اتخاذ رویکردي فعّال، تهاجمی و تاثیرگذار در مواجهه با این شبهات است.
به عنوان نمونه معظم له در پاسخ به اين سؤال که چرا همه پيامبران بزرگ از منطقه خاورميانه مبعوث شده اند؟ می نویسد: تمدن بشر از خاورميانه آغاز شد. به نحوی که مورخان اين منطقه را گاهواره تمدن بشرى ناميده اند؛ و روشن است كه هرچه تمدن اجتماعى و دنيوى انسان وسيع تر شود نيازش به دين و مذهب بيشتر مىگردد.
حال هنگامى كه منطقه اى مركز تمدن مىشود از اطراف و اكناف دنيا براى حل مشكلاتشان به آنجا سفر مىكنند و مسائل معنوى و روحانى و دين و مذهب موجود در آنجا را نيز به محل هاى خود انتقال مىدهند. بنابراين، مهم ترين روش نشر اديان الهى، وجود آن اديان در مراكز تمدن است.
و یا سه گانۀ علم و قدرت خداوند، میزان فعاليت دستگاه های بدن در حالت خواب، و انـجـمـاد دسـتـگـاهـ هـاى حـيـاتـى بدن که پاسخ مولّف به خواب طولانى اصحاب كهف و بررسی علمی این خواب ٣٠٩ ساله اختصاص یافته و اینچنین نتیجه گرفته است که اين خواب ٣٠٩ ساله اصحاب كهف بدون استفاده از آب و غذا از منظر علم و قدرت خداوند كار سهل و آسانى است و از ديدگاه علمى نيز قابل توجيه و دفاع است، و هيچ منافاتى با علم و دانش بشر ندارد.
استفاده لطیف از روایات در توسعه معنایی آیات قرآن
رابطه اهلبیت پیامبر صلی الله عـلیه و آله با قرآن مجید، رابطه ای عمیق و همهجانبه است، ارتباط میان آن دو به حدی قوی است کـه تفکیک آن دو، به منزله تباه ساختن آنان است. نه قرآن بدون اهلبیت، هدایتبخش اسـت و نه وجود اهل بـیت بدون قـرآن امکانپذیر است.
در منابع اسلامي رواياتي به چشم ميخورند كه از وجود وجوه گوناگون معنايي در آيات قرآن خبر ميدهند يا آنكه قرآن كريم را قابل حمل بر وجوه مختلف معرفي ميكنند.
حال از نکات قابل توجه در کتاب «داستان یاران» می توان به استفاده مولّف از روایات معصومین (ع) در تکمیل و توسعۀ معنایی مباحث تفسیری قرآن در آن اثر اشاره نمود.
به عنوان نمونه مولّف از روايات استفاده می کند که شکنجه هاى اصحاب اخدود اختصاص به يمن نداشت و اساساً شكنجه در زمان هاى قديم بسيار معمول و متعارف بوده است.
و یا در پاسخ به این پرسش که اصحاب الاعراف و آن گروه ناظر و نجات بخش چه كسانى هستند؟ مولف به روايات مختلفى در اين زمينه استناد می کند و نتیجه می گیرد که اصحاب الاعراف نجات بخش، همان امامان اهلالبيت عليهم السلام هستند كه هم گرامى ترين مردم در پيشگاه خدايند و هم از خاندان پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله محسوب مىشوند.
لازم به ذکر است اين كتاب نفیس ، با تهیه و تنظیم حجه الاسلام علیان نژادی در سال ١٣٩٠ش، در یک جلد و در ٣٤٤صفحه، در قطع وزیری ، توسط انتشارات امام علی بن ابی طالب ( علیه السلام )، به زیور طبع آراسته شده است.
