بی تردید ارتقای معارف اسلامی در جامعۀ، در گرو ارائۀ مجموعه کامل از دروس اعتقادی به عنوان نسخه نهایی برای غالب مردم امکان پذیر است. مجموعه ای که در بردارنده تمام مایحتاج کسانی است که به دنبال اقناع و اغنای ذهن خود بوده و به چینش اعتقادات صحیح برای خویشتن اهتمام می ورزند.
ضرورت و اهمیت تبیین و ترویج اعتقادات در جامعۀ اسلامی
بی شک اسلام قانون نهايى و جامع دوران بلوغ بشريّت است، از نظر اعتقادات كاملترين محتواى بينش دينى و از نظر عمل نيز چنان تنظيم يافته كه بر نيازمندىهاى انسانها در هر عصر و زمانى منطبق است.[1]
هم چنین فرهنگ يك جامعه ، قبل از هر چيز بر عقايد آن جامعه استوار است، و براى هرگونه اصلاحات فرهنگى بايد به اصلاح عقايد پرداخت، چراكه تا پايههاى محكمى از عقيده نباشد، شكلگيرى و اصلاح ايدئولوژىها و رفتارها ممكن نيست.[2]
به همين دليل در شرايط نابسامان دنياى كنونى، و طوفانهاى سختى كه از هر سو مىوزد و مظالم و مفاسد عظيمى كه سايه شوم بر جوامع بشرى انداخته، بايد به سراغ تحكيم پايههاى عقيده رفت.[3]
انسانها به ويژه جوانان با اتّكا به عقيدهاى محكم به مبدأ جهان هستى و داشتن اعتقادى روشن و شفّاف، نسبت به اهداف آفرينش و مسيرى كه انسان در اين مجموعه در پيش دارد، به نيروى عظيم و مستقلّى مبدّل مىشوند كه در برابر هيچ فكر و قدرت شيطانى سر فرود نخواهند آورد و در سايه آن مىتوانند جامعهاى آباد، آزاد، مستقل و پرافتخار بسازند.[4]
از سوی دیگراگر دين به صورت يك سلسله تشريفات و آداب ظاهرى و خالى از محتوا در ميان مردم باشد بديهى است تاثيرى در نظام مادى اجتماع نخواهد داشت، اما آن گاه كه اعتقادات معنوى و روحانى آن چنان در اعماق روح انسان نفوذ كند كه آثارش در دست و پا و چشم و گوش و زبان و تمام ذرات وجودش ظاهر گردد، آثار سازنده اين اعتقادات در جامعه بر هيچكس مخفى نخواهد ماند.[5]
لذا در اين عصر و زمان به ویژه در پیروزی انقلاب اسلامی و دیگر برهه های حساس تاریخی، به خوبى مشاهده کردیم كه اعتقادات اسلامى چگونه توانست بر نيرومندترين اسلحه زمان و قوىترين ارتشها و قدرتهاى استعمارى پيروز گردد، و اين نشان مىدهد كار برد عقائد دينى تا چه حد در مسائل اجتماعى و سياسى زياد است؛[6]زیرا اعتقادات جنبه درونى دارد و مستقيماً با حوزه عمل و رفتار انسانها و با زندگى روزمره آنها سر وكار دارد و گستردهترين بخش دين است لذا از يك اصل از اصول اعتقادى ممكن است هزاران عمل برخيزد و انسان در برابر آن اصل واحد به هزاران عمل و رفتار ملزم و مكلّف شود.[7]
معرفی اجمالی کتاب « پنجاه درس اصول عقاید برای جوانان»
کتاب « پنجاه درس اصول عقاید برای جوانان» مجموعه ای دقیق و مستدل و در عین حال جالب و شیرین از اعتقادات خالص اسلامی است كه در آن، يك دوره عقايد اسلامى از توحيد تا معاد را به‌صورت آموزشى براى نسل نو توضيح داده است. تا آنان بتوانند در اين شرايط خاص انقلاب اسلامى، خود را بسازند و ايمانى نيرومند كه در اعمال و رفتار آنها پرتوافكن باشد، فراهم آورند و هم مقدمه‌اى باشد براى مطالعات بيشتر.
لذا آن کتاب ارزشمند برای همگان به ویژه جوانان که به عنوان اولین گام در پی مطالعه جامع در زمینه اعتقادات تشیع هستند به عنون اثری مهم و تأثیر گذار قلمداد می شود. این مجموعه که به تالیف حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) به رشته تحریر درآمده است، با بیانی شیوا وادله ای گویا وهمچنین مثال ها و شواهدی روشن در ضمن بحث ، اصول اعتقادات را برای مخاطب کتاب که عامه اهل مطالعه هستند تبیین می نماید.از این رو در اختیار آحاد جامعه به‌ویژه نسل جوان قرار گرفته تا راهگشای همه کسانی باشد که می‌خواهند اصول عقائد اسلامی را در فاصله کوتاهی فرا گیرند یا تدریس کنند.
ساختار کلی کتاب در یک نگاه
کتاب « پنجاه درس اصول عقاید برای جوانان» ، رساله مختصرى است که از مقدمه ناشر و متن اصلى، شامل پنج بخش و هر بخش مشتمل بر ده درس تشكيل شده است؛روش صاحب اثر در اين كتاب، استدلالى كلامى است و از ادله عقلى و نقلى هر دو بهره برده است.
مولف در این اثر، اصول عقائد اسلامی (خداشناسی، عدل الهی، پیامبرشناسی، امام شناسی و معادشناسی) را تشریح و درباره هرکدام از آنها ده درس را ارائه می‌کند که در انتهای هر درس، چند سوال مطرح می‌شود تا خواننده با پاسخ به آن بتواند خودآزمایی کند و خویش را محک بزند که چه مقدار توانسته مطالب کتاب را دریابد.
گفتنی است بخش های مختلف این مجموعه فاخر ، با دقت و ابتکار خاصی تهیه شده است و رویکرد دقیق و علمی و در عین حال روان مولف به جاذبه های این کتاب افزوده است. با توجه به اوصافی که برای این مجموعه شمرده شد، می توان گفت که این کتاب از جمله بهترین ها برای آغاز مطالعه جوانان و اهل معرفت اعتقادی در هر شغل و جایگاه اجتماعی و در هر مقطع سنی است.
بدیهی است اين دروس براى دانش آموزان سطح راهنمایی و دبیرستان به خوبی قابل استفاده است، همچنين براى تمام كسانى كه اطلاع درستى از اصول عقائد اسلامى ندارند می تواند به عنوان گنجینۀ عظم فکری اعتقادی مورد نظر قرار گیرد.
. هم چنین روش شناسی جذاب تألیف این اثر به گونه ای است که با در نظر گرفتن جوائز براى كسانى كه از عهده پاسخ به پرسش های فراز های پایانی بخش های پنج گانۀ کتاب برآيند ، می توان عمق فهم مسائل اعتقادی را در میان نوجوانان و جوانان افزایش داد.
البته باید گفت این اثر نفیس، مقدمه ای است برای مطالعه بیشتر مسائل اعتقادی؛ از این رو پاسخ برخی از پرسش های احتمالی حاصل از مطالعۀ کتاب در مسائلی هم چون خداشناسى... را می توان در دیگر آثار معظم له از قبیل «آفريدگار جهان»، «در جستجوى خدا» و «پرسش‌ها و پاسخ‌هاى مذهبى» دریافت.[8]
گزارش محتوایی اثر
در این اثر فاخر؛ برش های متعدد اعتقادی وجود دارد که از جمله مهمترین ساختار کتاب را به خود اختصاص داده است که أهم آن به شرخ ذیل است:
1. نگاهى به آسمان تيره شب مى‌دوزيم، يك پرنده استثنايى را در لابه‌لاى پرده‌هاى ظلمت همچون شبح اسرارآميزى مى‌بينيم كه با شجاعت تمام به هر سو براى پيدا كردن طعمه خويش در پرواز است. اين پرنده همان «شب‌پره» يا «خفاش» است كه همه چيزش عجيب است، امّا پروازش در دل تاريكى شب از همه عجيب‌تر. حركت سريع خفاش در تاريكى شب بدون برخورد به مانع، به‌قدرى شگفت‌انگيز است كه هر قدر درباره آن مطالعه شود، اسرار تازه‌اى از اين پرنده اسرارآميز به دست مى‌آيد. اين پرنده در ميان تاريكى با همان سرعت و شجاعتى حركت مى‌كند كه كبوتر تندپرواز در دل آفتاب و مسلماً اگر وسيله‌اى براى اطلاع از وجود موانع نداشت، خيلى دست‌به‌عصا حركت مى‌كرد. اگر او را در تونلى تاريك و باريك و پرپيچ‌وخم كه آن را به دوده آغشته باشند رها سازند، از تمام پيچ‌وخم‌ها مى‌گذرد، بدون اينكه حتى يك بار به ديوار تونل برخورد كند و ذره‌اى دوده روى بال او بنشيند. اين وضع عجيب خفاش، معلول خاصيّتى در وجود او است شبيه خاصيّتِ رادار.[9]
2. قرآن مجيد در مسئله جبر و اختيار صراحت دارد و به‌وضوح آزادى اراده انسان را اثبات مى‌كند و صدها آيه در قرآن در زمينه آزادى اراده انسان آمده است: الف)- تمام آياتى كه در آن امر و نهى و تكليف و برنامه آمده است، همه دليل بر اختيار و آزادى اراده انسان است؛ چراكه اگر انسان مجبور بود، امر و نهى، لغو و بيهوده بود.
ب)- تمام آياتى كه سخن از ملامت بدكاران و مدح و توصيف نيكوكاران مى‌گويد، دليل بر اختيار است؛ چراكه در صورت جبر، هم آن ملامت و هم آن مدح و ستايش معنى ندارد.
ج)- تمام آياتى كه سخن از سؤال در روز قيامت و محاكمه در آن دادگاه و سپس پاداش و كيفر و بهشت و دوزخ مى‌گويد، دليل بر اختيار است؛ چون در فرض جبر تمام اينها نامفهوم و سؤال و محاكمه و مجازات بدكاران ظلم محض است.
د)- تمام آياتى كه سخن از اين مى‌گويد كه انسان در گرو اعمال خويش است مانندِ: « كل نفس بما كسبت رهينة[10] ؛ «هر انسانى در گرو اعمال خود مى‌باشد» و «كل امرىء بما كسب رهين؛[11]هر فردى در گرو اعمالى است كه انجام داده» و مانند اينها به‌روشنى اختيار انسان را ثابت مى‌كند.
ه)- آياتى مانند:«إنا هديناه السبيل إمّا شاكراً و إمّا كفورا[12]؛ما راه را به انسان نشان داديم، خواه شكرگزارى كند يا كفران» نيز دليل روشنى بر اين مدعاست.[13]
3. پيامبر اكرم(ص) در زمينه برنامه‌هاى اجرايى هرگز اجازه نداد كه از منطق «هدف وسيله را توجيه مى‌كند» استفاده كنند، براى رسيدن به هدف‌هاى مقدّس به دنبال وسائل مقدّس بود، صريحاً مى‌فرمود «و لا يجرمنكم شنآن قوم على ألا تعدلوا[14]؛ دشمنى با هيچ گروه نبايد مانع شما از اجراى عدالت گردد». دستوراتش در زمينه رعايت اصول اخلاقى در ميدان جنگ، عدم تعرض نسبت به غير نظاميان، از بين نبردن نخلستان‌ها و درختان، آلوده نساختن آب آشاميدنى دشمن و رعايت نهايت محبّت با اسيران جنگى و ده‌ها مانند آن، روشنگر اين واقعيّت است.[15]
4. شكی نيست كه ما در مسائل اسلامى نياز به رهبر داريم و با عدم وجود پيامبر و غيبت جانشين او، مسئله رهبرى متوقف مى‌شود و با توجّه به اصل خاتميّت، انتظار ظهور پيامبر ديگرى را نيز نمى‌توان داشت. آيا اين امر ضايعه‌اى براى جامعه اسلامى نيست؟ در پاسخ مى‌گوييم براى اين دوران نيز پيش‌بينى لازم در اسلام شده است و از طريق «ولايت فقيه» است كه رهبرى را براى فقيهى كه جامع‌الشرايط و داراى علم و تقوى و بينش سياسى در سطح عالى باشد، تثبيت كرده است و طريق شناخت چنين رهبرى نيز به‌روشنى در قوانين اسلام ذكر شده؛ بنابراين از اين ناحيه نگرانى وجود نخواهد داشت. بدین ترتیب ولايت فقيه همان تداوم خط انبيا و اوصياى آنها است. رهبرى فقيه جامع‌الشرايط دليل بر اين است كه جوامع اسلامى بدون سرپرست رها نشده‌اند.[16]
لازم به ذکر است تألیف کتاب گرانسنگ «پنجاه درس اصول و عقاید برای جوانان» در یک جلد و در 400صفحه، توسط انتشارات نسل جوان به زیور طبع آراسته شده و تا کنون نیز به دفعات ، تجدید چاپ شده است به نحوی که آن اثر نفیس به عنوان یکی پرفروش‌ترین آثار معظم له، عرصه های فکری و عقیدتی جامعه را از آن خود کرده است.
هم چنین علاوه بر چاپ این کتاب به زبان فارسی ، با توجه به جایگاه ارزشمند این مجموعه در بین مخاطبان خود در کشورهای مختلف و نیز با توجه به تبحر معظم له در تالیف کتبی از این دست ، این کتاب به زبان های عربی، انگلیسی، ، اردو و بسیاری از زبان های دیگر دنیا ترجمه و چاپ شده است.
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان ؛ ص222.
[2] آفريدگار جهان ؛ ص15.
[3] همان.
[4] همان.
[5] تفسير نمونه ؛ ج9 ؛ ص133.
[6] همان.
[7] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج1 ؛ ص66.
[8] ر.ك: مقدمه كتاب؛ ص9-10.
[9] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان ؛ ص53.
[10] سورۀ مدثر؛آیۀ38.
[11] سورۀ طور؛ آیۀ21.
[12] سورۀ دهر؛آیۀ3.
[13] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان ؛ ص133-134.
[14] سورۀ مائده؛ آیۀ 8.
[15] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان ؛ ص216.
[16] همان، ص227 – 228.
