فضیلت و اعمال شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان از منظر معظم له

در تمام سال، ماهى به عظمت ماه پربركت رمضان نيست؛ زيرا ماهى است كه خداوند آن را جهت اهداى بالاترين هديه خود به جهان بشريّت، يعنى «قرآن مجيد» برگزيده است.[1]

از سوى ديگر، ماهى است كه شب قدر در آن واقع شده، شبى كه مقدّرات يكسال انسان ها بر حسب شايستگى‏ها و لياقت‏هايشان تعيين مى‏گردد و عبادت آن برتر از عبادت هزار ماه است![2]

شب قدر شب نزول قرآن! است؛ از آيات قرآن به خوبى استفاده مى‏شود كه قرآن مجيد در ماه مبارك رمضان نازل شده است:«شهر رمضان الذى انزل فيه القرآن».[3]

کدام شب، شب قدر است؟

اما به راستی شب قدر در ماه مبارك رمضان كدام شب است؟ از قرآن چيزى در اين مورد استفاده نمى‏شود، وگفتگو بسيار است، و در اين زمينه تفسيرهاى زيادى شده، از جمله شب اول، شب هفدهم، شب نوزدهم، شب بيست‏ و يكم، شب بيست و سوم‏، شب بيست و هفتم، و شب بيست و نهم.[4]

مشهور و معروف در روايات اين است كه شب قدر در دهه آخر ماه رمضان و شب بيست‏ و يكم، يا بيست‏ و سوم‏ است.[5]

در روايتى از امام صادق علیه السلام آمده است كه«شب قدر شب بيست و يكم يا بيست و سوم است»؛ حتى هنگامى كه راوى اصرار كرد كداميك از اين دو شب است و گفت: اگر من نتوانم هر دو شب را عبادت كنم كداميك را انتخاب نمايم؟! امام علیه السلام تعيين نفرمود، و افزود، «ما ايسر ليلتين فيما تطلب؛چه آسان است دو شب براى آنچه مى‏خواهى»![6]،[7]

لذا در روايتى مى‏خوانيم كه در دهه آخر ماه مبارك پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله تمام شب ها را احيا مى‏داشت و مشغول عبادت بود.[8]

در واقع معصومين عليهم السلام شب قدر را به طور دقيق، تعيين نكرده‏اند و آن را مردّد در ميان سه شب (نوزدهم، بيست‏ و يكم و بيست و سوم‏) ذكر فرموده‏اند، تا مؤمنان با انجام اعمال شب‏هاى قدر، در هر سه شب و به دست آوردن حال خوشِ معنوى و كسب فيض در اين شب‏ها، به آمادگى كامل، جهت دريافت عنايات ويژه الهى دست يابند.[9]

علما، با توجّه به روايات، شب‏هاى بيست و يكم و بيست و سوم را به شب قدر بودن، نزديكتر مى‏دانند.^[10] ولى در روايات متعددى كه از طرق اهل بيت علیه السلام رسيده است بيشتر روى شب بيست و سوم تكيه شده، در حالى كه روايات اهل سنت بيشتر روى« شب بيست و هفتم» دور مى‏زند.[11]

مرحوم «علّامه مجلسى» نيز در «زاد المعاد» مى‏گويد: اكثر احاديث معتبر دلالت دارد كه شب بيست و سوم، شب قدر است.^[12]،[13]ولى به هر حال هاله‏اى از ابهام، شب قدر را فرا گرفته است.[14]

احتمال قدر بودن شب بیست و سوم رمضان بیشتر است

شب بيست و سوم‏ ماه مبارک رمضان ، از دو شب دیگر برتر است و از احاديث متعدّدى استفاده مى‏شود كه شب قدر همين شب است. در روايتى از امام باقر عليه السلام نقل شده است كه مردى به نام «جُهنى» در ماه رمضان خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و به آن حضرت عرض كرد: من در بيرون مدينه به سر مى‏برم و شتر و گوسفند دارم كه نمى‏توانم همه شب در مدينه حاضر شوم. دوست دارم شبى را به من معرّفى كنى تا آن شب را به مدينه بيايم و در نماز و عبادت حاضر باشم. حضرت او را به نزد خود فراخواند و به طور درگوشى آن شب را معرّفى كرد.[15]

«جهنى» نيز وقتى شب‏هاى بيست و سوم ماه رمضان فرا مى‏رسيد، با همه خانواده و فرزندان و غلامان به مدينه مى‏آمد و آن شب را مى‏ماند و صبحگاهان به منزل خويش برمى‏گشت.[16]،[17]

همچنين در روايت ديگرى نقل شده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در شب بيست و سوم ماه رمضان به سر و روى خانواده‏اش آب مى‏پاشيد تا به خواب نروند (و از فضيلت اين شب بهره بگيرند).[18]،[19]

امشب، شب امضا مقدرات انسان است

در روايتى از امام صادق ع نيز نقل شده كه فرمود:«التقدير فى ليلة القدر تسعة عشر، و الإبرام فى ليلة احدى و عشرين و الامضاء فى ليلة ثلاث و عشرين؛ تقدير مقدرات در شب نوزدهم، و تحكيم آن در شب بيست و يكم، و امضاء در شب بيست و سوم است‏[20] و به اين ترتيب بين روايات جمع مى‏شود.[21]

اعمال مشترک شبهای قدر

1.غسل شب قدر 2. نماز دو رکعتی شب های قدر[22]‏ 3. قرآن به سر گرفتن و خدا را به چهارده معصوم سوگند دادن 4. زيارت امام حسين عليه السلام 5. احيای شب‏هاى قدر 6. اقامه نماز صد رکعتی شب های قدر[23] 7. طلب بخشش و آمرزش گناهان 8. قرائت دعای جوشن کبیر 9. ذکر گفتن و صلوات بر محمد وآل محمد علیهم السلام.

اعمال مخصوص شب بیست و سوم ماه رمضان

در شب بيست و سوم، غير از اعمال مشترك شب‏هاى قدر، اعمال ديگرى نيز وارد شده است:[24]

خواندن این سوره ها را در شب قدر فراموش نکنید

یکی از اعمال شب بیست و سوم ماه رمضان (از شب‌های قدر)، قرائت سوره دخان بیان شده است.[25]،[26] هم چنین سوره قدر نیز دارای جایگاه مهمی در میان سوره‌های دیگر است؛ به نحوی که وارد شده است انسان هزار مرتبه سوره «إنّا أنزلناه» را بخواند.[27]،[28]

مخصوصاً در باره تلاوت سوره عنكبوت و روم در ماه رمضان در شب بيست‏ و سوم‏، فضيلت فوق العاده‏اى وارد شده است تا آنجا كه در حديثى از امام صادق علیه السلام مى‏خوانيم:[29]«من قرء سورة العنكبوت و الروم فى شهر رمضان ليلة ثلاث و عشرين فهو و اللَّه من اهل الجنة، لا استثنى فيه ابدا، و لا اخاف ان يكتب اللَّه على فى يمينى اثما، و ان لهاتين السورتين من اللَّه مكانا؛ هر كس سوره عنكبوت و روم را در ماه رمضان شب بيست و سوم تلاوت كند به خدا سوگند اهل بهشت است، و من هيچكس را از اين مساله استثناء نمى‏كنم، و نمى‏ترسم كه خداوند در اين سوگند قاطع من گناهى بر من بنويسد، و مسلما اين دو سوره در پيشگاه خدا بسيار ارج دارد»[30]،[31]

بديهى است كسى كه محتواى سوره روم را كه سراسر درس توحيد خدا و دادگاه بزرگ قيامت است در روح و جان خود جاى دهد و مراقبت پروردگار را در هر لحظه در خود ببيند و روز جزا و محكمه عدل الهى را مسلم بداند، تقواى الهى چنان قلبش را پر مى‏كند كه شايسته چنين پاداش بزرگى است.[32]

و یا اینکه شايد تنها اگر از نخستين آيه سوره عنكبوت الهام بگيريم، مشمول‏ سوگند امام صادق علیه السلام شويم، همان آيه‏اى كه مساله امتحان عمومى انسان ها را مطرح مى‏كند و مى‏گويد: همه بدون استثناء در بوته آزمايش ها قرار مى‏گيرند تا سيه‏روى شوند آنها كه غش دارند.[33]

چگونه ممكن است انسان اين آزمون عظيم را كاملا باور داشته باشد و خود را براى آن آماده نسازد، و اهل تقوا و پرهيزگارى نگردد؟[34]

در مجموع محتواى پربار اين دو سوره و درس هاى مهم توحيدى آن، و برنامه‏هاى سازنده عملى كه در اين دو سوره ارائه شده است كافى است كه هر انسانى را كه اهل انديشه و الهام و عمل باشد به بهشت جاويدان سوق دهد.[35]

زیارت امام حسین علیه السلام در شب بیست و سوم ماه رمضان

از امام محمّد تقى عليه السلام نقل شده است كه: «هر كس در شب بيست‏ و سوم‏ ماه رمضان كه اميد شب قدر بودن آن مى‏رود به زيارت امام حسين عليه السلام برود ارواح بیست و چهار هزار پيامبر كه از خداوند رخصت زيارت امام حسين عليه السلام را در آن شب مى‏طلبند، با او مصافحه مى‏كنند».[36]،[37]

دعای امام حسن علیه السلام در شب قدر

شایسته است مومنان اين دعا را كه از امام حسن عليه السلام نقل شده است در شب بیست و سوم ماه رمضان بخواند:« يا باطِناً فى‏ ظُهُورِهِ، وَيا ظاهِراً فى‏ بُطُونِهِ، وَيا باطِناً لَيْسَ يَخْفى‏، وَيا ظاهِراً لَيْسَ يُرى‏، يا مَوْصُوفاً لا يَبْلُغُ بِكَيْنُونَتِهِ مَوْصُوفٌ، وَلا حَدٌّ مَحْدُودٌ، وَيا غآئِباً غَيْرَ مَفْقُودٍ، وَيا شاهِداً غَيْرَ مَشْهُودٍ، يُطْلَبُ‏ فَيُصابُ، وَلَمْ يَخْلُ مِنْهُ السَّمواتُ وَالْأَرْضُ وَما بَيْنَهُما طَرْفَةَ عَيْنٍ، لا يُدْرَكُ بِكَيْفٍ، وَلا يُؤَيَّنُ بِايْنٍ وَلا بِحَيْثٍ، انْتَ نُورُ النُّورِ، وَرَبُّ الْأَرْبابِ، احَطْتَ بِجَميعِ‏الْأُمُورِ، سُبْحانَ مَنْ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْ‏ءٌ، وَهُوَالسَّميعُ‏ الْبَصيرُ، سُبْحانَ مَنْ هُوَ هكَذا، وَلا هكَذا غَيْرُهُ؛[38]اى كه نهان است در عين آشكاريش و اى كه آشكار است در عين نهانيش و اى نهانى كه درخفا نيستى و اى‏ آشكارى كه ديده نشوى اى كه توصيفت كنند ولى هيچ وصفى به كنه ذات تو نرسد و هيچ حدى‏ محدودت نكند و اى كه پيدا نيستى ولى گم نشده‏اى و اى كه حاضرى ولى مشهودنشوى تو را طلب كنند و به مقصود نائل گردند، از تو خالى نيست آسمان ها و زمين و مابين آن دو يك چشم برهم زدن، به چگونگى در نيايى و به جايى و سويى اندر نشوى‏تويى روشنى نور و پروردگار همه پروردگاران‏ به تمام امور احاطه دارى منزّه خدايى كه نيست مانندش چيزى و اوست شنواى‏ بينا منزّه است آن‏كه او چنين است و جز او ديگرى چنين نخواهد بود.سپس هر حاجتى دارى از خدا بطلب.[39]

دعای امام صادق علیه السلام در شب قدر

إمام صادق عليه السلام نیز در شب های قدر این چنین دعا می کردند«اللَّهُمَّ اجْعَلْ فيما تَقْضى‏ وَفيما تُقَدِّرُ مِنَ‏الْأَمْرِالْمَحْتُومِ، وَفيما تَفْرُقُ‏ مِنَ الْأَمْرِ الْحَكيمِ، فى‏ لَيْلَةِ الْقَدْرِ، مِنَ الْقَضآءِ الَّذى‏ لا يُرَدُّ وَلا يُبَدَّلُ، انْ‏

تَكْتُبَنى‏ مِنْ حُجَّاجِ بَيْتِكَ الْحَرامِ فى‏ عامى‏ هذَا، الْمَبْرُورِ حَجُّهُمْ، الْمَشْكُورِ سَعْيُهُمْ، الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمْ، الْمُكَفَّرِ عَنْهُمْ سَيِّئاتُهُمْ، وَاجْعَلْ فيما تَقْضى‏ وَتُقَدِّرُ، انْ تُطيلَ عُمْرى‏، وَتُوَسِّعَ لى‏ فى‏ رِزْقى‏؛[40]خدايا قرار ده در آنچه حكم كرده و مقدر فرموده‏اى از فرمان حتمى خود و در آنچه جدا كنى‏ از دستور حكيمانه‏ات در شب‏قدر از آن حكمى كه بازگشت ندارد و تغيير پذير نيست‏ كه بنويسى مرا از حاجيان خانه محترم كعبه‏ات در همين امسال آنان‏كه حجشان مقبول‏ و سعيشان مورد تقدير و گناهانشان آمرزيده و اعمال بدشان بخشوده شده و مقرر فرما در آنچه حكم كرده و مقدر فرموده‏اى كه عمرم را طولانى كنى و در روزيم وسعت دهى».[41]

دعای «اللهم امددلی فی عمری»

در شب بیست وسوم از ماه رمضان این دعا را بخوان:«اللَّهُمَّ امْدُدْ لى‏ فى‏ عُمْرى‏، وَاوْسِعْ لى‏ فى‏ رِزْقى‏، وَاصِحَّ لى‏ جِسْمى‏، وَبَلِّغْنى‏ امَلى‏، وَانْ كُنْتُ مِنَ الْأَشْقِيآءِ فَامْحُنى‏ مِنَ الْأَشْقِيآءِ، وَاْكتُبْنى‏ مِنَ السُّعَدآءِ، فَانَّكَ قُلْتَ فى‏ كِتابِكَ الْمُنْزَلِ عَلى‏ نَبِيِّكَ الْمُرْسَلِ، صَلَواتُكَ‏ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، يَمْحُو اللَّهُ ما يَشآءُ وَيُثْبِتُ، وَعِنْدَهُ امُّ الْكِتابِ[42]؛خدايا دراز كن عمرم را و فراخ كن روزيم را و سالم گردان تنم را و برسانم به آرزويم و اگر در زمره بدبختان هستم تو نامم را ازسلك آنان پاك كن و در زمره‏ سعادتمندانم ثبت كن زيرا تو خودت در كتابى كه بر پيامبر مرسلت (ص) نازل فرمودى چنين گفتى:«خدا هر چه خواهد محو مى‏كند و ثبت مى‏كند و نزد اوست اصل كتاب».[43]

دعای مخصوص شب بیست و سوم رمضان برای امام زمان عجل الله تعالی فرجه

این دعا ضمن اعمال شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان در بعضی از کتاب ها وارد شده است؛ اين دعا را در حالى كه دستان خود را به سوى آسمان بلند مى‏كند، بخواند:«يا مُدَبِّرَ الْأُمُورِ، يا باعِثَ مَنْ فِى الْقُبُورِ، يا مُجْرِىَ الْبُحُورِ، يا مُلَيِّنَ‏ الْحَدِيدِ لِداوُدَ، صَلِّ عَلى‏ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَافْعَلْ بى‏ كَذا وَ كَذا؛ اى تدبير كننده كارها اى برانگيزنده هر كه در گورها است اى روان كننده درياها اى نرم كننده‏. به جاى‏ آهن براى حضرت داود درود فرست بر محمّد و آل محمّد و بكن نسبت به من چنين و چنان».[44]

كلمات‏ كذا و كذا حاجات خود را بخواهد و سپس اضافه كند: اللَّيْلَةَ اللَّيْلَةَ، السَّاعَةَ السَّاعَةَ. اين دعا را در حال ركوع، سجده، ايستاده و نشسته به طور مكرّر بخوان.[45]،[46]

همچنين از معصومين عليهم السلام روايت شده است كه در شب بيست و سوم ماه رمضان، در سجود و ايستاده و نشسته دعاى ذيل را مى‏خواندند، بلكه مناسب است در تمام ماه رمضان، و در زمان هاى ديگر پس از تمجيد و ستايش خداوند و صلوات بر محمّد و آلش مثلًا حدّاقل با گفتن‏«الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ الصَّلاةُ عَلى‏ رَسُولِ اللَّهِ وَ آلِهِ الطَّاهِرينَ‏» اين دعا خوانده شود:«اللهُمَّ كُنْ لِوَلِيِّكَ الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ، صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَعَلى‏ ابآئِهِ، فى‏ هذِهِ السَّاعَةِ، وَفى‏ كُلِّ ساعَةٍ، وَلِيّاً وَحافِظاً، وَقآئِداً وَناصِراً، وَدَليلًا وَعَيْناً، حَتّى‏ تُسْكِنَهُ ارْضَكَ طَوْعاً، وَتُمَتِّعَهُ فيها طَويلًا؛^[47] خدايا باش براى ولى خود حضرت حجت فرزند امام حسن عسكرى درودهاى تو بر او و بر پدرانش باد در اين ساعت و در هر ساعت يار و مددكار و نگهبان و رهبر و ياور و راهنما و ديده‏بان تا او را از روى ميل و رغبت مردم در روى زمين سكونت دهى و بهره‏مندش سازى زمانى دراز».^[48]

دعای مخصوص شب بیست و سوم رمضان

اين دعا را كه مخصوص شب بيست و سوم است بخواند:«يا رَبَّ لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَجاعِلَها خَيْراً مِنْ الْفِ شَهْرٍ، وَرَبَّ اللَّيْلِ وَالنَّهارِ، وَالْجِبالِ وَالْبِحارِ، وَالظُّلَمِ والْأَنْوارِ، وَالْأَرْضِ وَالسَّمآءِ، يا بارِئُ يا مُصَوِّرُ، يا حَنَّانُ يا مَنَّانُ، يا اللَّهُ يا رَحْمنُ، يا اللَّهُ يا قَيُّومُ، يا اللَّهُ يا بَديعُ، يا اللَّهُ يا اللَّهُ يا اللَّهُ، لَكَ الْأَسْمآءُ الْحُسْنى‏، وَالْأَمْثالُ الْعُلْيا، وَالْكِبْرِيآءُ وَالْألاءُ، اسْئَلُكَ انْ تُصَلِّىَ عَلى‏ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَانْ تَجْعَلَ اسْمى‏ فى‏ هذِهِ‏اللَّيْلَةِ فِى السُّعَدآءِ، وَرُوحى‏ مَعَ الشُّهَدآءِ، وَاحْسانى‏ فى‏ عِلِّيّينَ، وَاسائَتى‏ مَغْفُورَةً، وَانْ تَهَبَ لى‏ يَقيناً تُباشِرُ بِهِ قَلْبى‏، وَايماناً يُذهِبُ‏ الشَّكَّ عَنّى‏، وَتُرْضِيَنى‏ بِما قَسَمْتَ لى‏، وَ اتِنا فِى الدُّنْيا حَسَنَةً، وَفِى‏ الْأخِرَةِ حَسَنَةً، وَقِنا عَذابَ النَّارِ الْحَريقِ، وَارْزُقْنى‏ فيها ذِكْرَكَ‏ وَشُكْرَكَ، وَالرَّغْبَةَ الَيْكَ، وَالْإِنابَةَ والتَّوْبَةَ، والتَّوْفيقَ لِما وَفَّقْتَ لَهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِمُ السَّلامُ»[49]،[50]

«اى پروردگار شب قدر و قرار دهنده آن بهتر از هزار ماه و پروردگار شب و روز و كوه ها و درياها و تاريكى‏ها و روشني ها و زمين و آسمان اى پديدآرنده اى‏ صورت بخش اى عطابخش اى نعمت ده اى خدا اى بخشاينده اى خدا اى پاينده اى خدا اى نوآفرين اى‏ خدا اى خدا اى خدا از آن توست نام هاى نيك و نمونه‏هاى والا و بزرگى‏ و نعمت ها از تو خواهم كه درود فرستى بر محمّد و آل محمّد و قرار دهى نام مرا در اين شب در زمره سعادتمندان و روحم را با شهيدان و احسان و نيكيم را در بلندترين درجات‏ و گناهم را آمرزيده و يقينى به من ببخشى كه هميشه با دلم همراه باشد و ايمانى به من بدهى كه‏ يكسره شك و ترديد را از من دور كنى و بدانچه نصيبم كرده‏اى خشنودم سازى و بده به ما در دنيا نيكى و نعمت و در آخرت نيز نيكى و نگاهمان دار از عذاب آتش سوزان و روزيم كن در اين شب ذكر خود و سپاسگزاريت و شوق و بازگشت و توبه بسوى خودت را و موفقم بدار بدانچه موفق داشتى بدان محمّد و آل محمّد عليهم‏السّلام».[51]

سخن آخر:( شب رقم خوردن تقدیرمان خواب نمانیم!)

اتقان عمل و محكم كارى آن از دستوراتى كه به ما داده‏اند و حتى اگر دستورى از طريق شرع هم در اين باره به ما نمى‏رسيد، عقل چنين حكم مى‏كرد، انجام دادن كار به نحو ريشه‏دار و اساسى است، عقل مى‏گويد يا كارى مكن يا اگر كردى بايد اساسى كار انجام دهى.[52]

احوالات علماء در مداومت بر عمل و پشتكار برای درک شب قدر، موید این مدعاست به عنوان نمونه در مورد حاج محمد ابراهيم كلباسى رحمهم الله كه از معاصران مرحوم ميرزا قمى و سيد شفتى و از شاگردان بحرالعلوم و صاحب رياض و ... است آورده‏اند، شب‏ قدر را با عبادت ادراك كرد، زيرا مدت يك سال، شب تا صبح عبادت كرد و معلوم است كه شب‏ قدر از شب هاى سال بيرون نيست.^[53]،[54]

بدیهی است در برخی موارد، گاهی «دقيقه ها» و «لحظه ها» سرنوشت ساز است، و در يك لحظه ، ممكن است همه چيز دگرگون گردد؛ لذا مومنان بايد بدون فوت وقت،حتّى لحظه ها را نيز از دست ندهد.[55]

لذا بايد بهوش بود كه گاهى يك لحظه سرنوشت ساز سرنوشت انسان را تا آخر عمر رقم مى زند و چه بسا تلخى اين يك لحظه برابر با شيرينى روزگارى، و شيرينى لحظه اى معادل با تلخى روزگارى است و خوشا به حال كسى كه در اين لحظه اسب چموش شهوت را كنترل مى كند و نمى گذارد او را بر زمين زند، چرا كه زمين خوردن همان، ساقط شدن همان!.[56]

تعجب ندارد كه در يك لحظه يا يك روز يا يك شب سرنوشت انسان تعيين شود، كه شب قدر هم يك شب است.[57]

آرى در لحظاتى كه سرنوشت ما تعيين مى شود نبايد انسان در خواب باشد، و از همه چيز غافل و بي خبر كه در اين صورت سرنوشت غم انگيزى خواهد داشت!.[58]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir