فرهنگ شناسی شب یلدا از منظر معظم له

مطالعه و بررسى‏ سنت های جالبى كه از پيشينيان باقيمانده است ما را به سطح فرهنگ‏ و تمدّن و چگونگى اعتقادات آنها رهنمون می سازد.[1] البته همیشه سنّت‏ پيشينيان‏، دليلى بر حسن عمل نیست؛ بلکه برخی از آداب و رسوم، دارای قباحت و زشتى است که نمی توان به آن افتخار نمود.[2]

لذا از یک سو در عين احترام به حقوق و افكار و سنت هاى مفيد پیشینیان، باید سنن غلط نیاکان را به شدت درهم شكست، به خصوص اينكه نسل هاى آينده بر اثر گذشت زمان و پيشرفت علم و دانش و تجربيات بيشتر معمولا از نسل هاى پيشين داناتر و باهوش ترند، و هيچ عقل و خردى اجازه تقليد«كوركورانه» از گذشتگان را نمى‏دهد.[3]

از سوی دیگر باید پس از واکاوی تاريخ پيشينيان‏، به سنت های حسنه آنان اهتمام ورزید؛[4] سنت هایی که در طول تاريخ هزاران هزار فايده و نتيجه مهم داشته است[5] و به انجام كارهاى خير و پرورش فضائل اخلاقى کمک کرده و داخل در تحت عنوان اعانت برخير است.[6]

حال در جامعۀ اسلامی شاهدیم برخی آئین های کهن علیرغم آنکه هزاران سال از عمر آن مى‏گذرد لیکن به جهت ظرافت ها و ظرفیت های معرفتی، هم چنان در فرهنگ مردم جاری و ساری است و مورد اهتمام آحاد جامعه قرار گرفته ؛ به نحوی که بدون استثنا از وجود اين سنت ها می توان به عقلانیت فرهنگی مردمان این سرزمین رهنمون شد و درايت و تدبير و هنرمندى آنان را ستود که شب یلدا از جملۀ آن فرهنگ هاست. [7]

با اين تفاسیر بررسى‏ تاريخ گذشتگان، برای درک حقایق پيوند فكرى و فرهنگى‏ نسل حاضر با سنت های مفید نیاکان لازم و ضرورى است که از این رهگذر بررسی چشم انداز فرهنگ‏ حاكم بر سنت شب یلدا، بسیار معنادار است. [8]

شب یلدا؛ تبلور فرهنگ عامه

«فرهنگ عامه‏» شامل كليه سازمانهاى فكرى و نظری قشرهاى مختلف اجتماع، و همه دستگاه هاى تبليغاتى و ادبيات توده، و رسوم و آداب است؛[9]مجموعه امورى از قبیل عقائد، تاريخ، آئین های تاریخی‏ جامعه و ادبيّات و هنر که به روح و فكر انسان، شكل مى‏دهد و انگيزه اصلى او را به سوى مسائل مختلف، فراهم مى‏سازد.[10]

بر این اساس آئین شب یلدا به عنوان یکی از مصادیق فرهنگ عامه ، مجموعه پيچيده‏اى از اعتقادات، مذهب، اخلاق، آداب‏ و رسوم‏ و نگرش هاى اجتماعى و سياسى در طول تاریخ است که قبل از هر چيز بر عقايد آن جامعه استوار است.[11]

آئین شب یلدا و تحکیم بنیان های فرهنگی

تأثير محيط و آگاهى و معرفت در زمينه‏سازى فضائل و رذائل غیر قابل انکار است ؛ در این میان آداب و عادات و رسوم و سنن و تاريخ يك جامعه كه اگر بر محور فضائل دور زند، زمينه بسيار مناسبى براى پرورش صفات عالى انسانى و تهذيب نفوس و تحکیم بنیان های فرهنگی فراهم مى‏سازد.[12]

لذا آداب و رسوم معقول تاریخی هم چون آئین شب یلدا به عنوان فرهنگ این سرزمین، در پرورش صفات اخلاقى و تحکیم فرهنگ اثر تعيين كننده‏اى دارد؛ و از این رهگذر در قالب فرهنگ هاى عالى و شايسته، افرادى با صفات عالى پرورش مى‏دهد. ‏[13]

بنابراین آداب‏ و سنن و فرهنگ‏ يك قوم و ملّت اثر تعيين كننده‏اى در اخلاق و اعمال آنها و تحکیم بنیان های فرهنگی دارد؛ بی جهت نیست که اسلام اهمّيّت فوق‏العاده‏اى به اين مسأله مى‏دهد و حفظ سنّت هاى حسنه را لازم مى‏شمرد.[14]

تلاقی فرهنگ و دین در شب یلدا

بی شک آداب و سنت گذشتگان به صرف اين كه متعلق به نياكان بوده، لازم الاجرا نيست، بلكه تنها آن دسته از آداب و رسومى صحيح است كه مورد تأييد عقل و دين باشد.[15]

از این رو مراسمى که در شب یلدا ميان مردم معمول است و به شكل سنت ملى در ميان ايرانيان درآمده در شمار امورى است كه اسلام بر آن، به صورت كلى تأكيد نهاده است، زیرا این مهم منطبق بر فرهنگ دینی است.[16]

 مولفه هایی مانند ديد و بازديد و صله رحم ، ملاقات دوستان و رفع كدورت ها و بيرون ريختن غم و اندوه ها از دل، برپایی دور همی فامیلی و ارتباطات انسانی، كمك به ارحام و بستگان و آماده شدن براى فعاليت‏هاى مختلف ثمربخش در ادامه سال و مانند اينها از جمله جنبه‏هاى مثبت مراسم شب یلدا به شمار می آید که منطبق بر آموزه های اسلامی است و بسيار پرثمر و مفيد است.[17]

اسلام براى صله رحم و كمك و حمايت و محبت به خويشاوندان اهميت فوق‏العاده‏اى قائل شده و از قطع رحم و بريدن رابطه از خويشان و بستگان به‏شدت نهى كرده است.^[18]

اهميت صله رحم تا آن پايه است كه پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله فرمود: «پيوند خويشاوندان شهرها را آباد مى‏سازد و بر عمرها مى‏افزايد هر چند انجام‏دهندگان آن از نيكان نباشند».[19]

اینچنین است که امام علی عليه السلام در فرازی، مالك اشتر را از شكستن سنّت‏های صالح، عادات و روش های مطلوبی که از گذشتگان و پيشينيان به يادگار مانده برحذر داشته و مى‏فرمايد: «وَلَا تَنْقُضْ سُنَّةً صَالِحَةً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ الْأُمَّةِ، وَاجْتَمَعَتْ بِهَا الْأُلْفَةُ، وَصَلَحَتْ عَلَيْهَا الرَّعِيَّةُ...؛ هرگز سنّت مفيد و پسنديده‏اى را كه پيشگامان اين امت به آن عمل كرده‏اند و ملت اسلام با آن الفت گرفته و امور رعيت به‏وسيله آن اصلاح شده مشكن»؛ و هرگز سنّت و روشى را كه به چيزى از سنّت‏هاى حسنه گذشته زيان وارد مى‏سازد ايجاد مكن كه اجر آن سنّت‏ها براى كسى خواهد بود كه آن را برقرار كرده و گناهش بر توست كه چيزى از آن را نقض كرده‏اى... » .[20]

بر این اساس، آئین تاریخی شب یلدا بى‏آنكه آن را به شرع نسبت دهند به گونه ای است که آحاد مردم به این سنت صالح عمل مى‏كنند و در پرتو آن كارهاى نيكى صورت مى‏گيرد. حال امام عليه السلام به مالك اشتر دستور مى‏دهد هرگز اين گونه سنّت‏ها را نشكند و بگذارد مردم به آن عمل كنند و از بركاتش بهره‏مند شوند.[21]

در واقع امام علیه السلام مى‏فرمايد: سنّت‏هاى صالح پيشين را نه مستقيما بشكن و نه مزاحمتى براى آنها ايجاد كن كه آن را بشكنند، بلكه بايد در حفظ آن سنّت‏ها بكوشى تا مردم به سبب پيروى از آن بهره‏مند گردند.[22]

و یا در روايت معروف پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده است:«مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً عَمِلَ بِها مَنْ بَعْدَهُ كانَ لَهُ أجْرُهُ وَمِثْلُ أُجُورِهِمْ مِنْ غَيْرِ أنْ يَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَىْ‏ءٌ وَمَنْ سَنَّ سُنَّةً سَيِّئَةً فَعَمِلَ بِها بَعْدَهُ كانَ عَلَيْهِ وِزْرُهُ وَمِثْلُ أوْزارِهِمْ مِنْ غَيْرِ أنْ يَنْقُصَ مِنْ أوْزارِهِمْ شَىْ‏ءٌ؛ كسى كه سنّت نيكى را پايه‏گذارى كند و بعد از وى به آن عمل شود پاداش آن و پاداش كسانى كه به آن عمل كرده‏اند براى او خواهد بود بى‏آنكه چيزى از پاداش آنها كم شود و كسى كه سنّت بدى را پايه‏گذارى كند و بعد از او به آن عمل شود گناه آن و همانند گناه كسانى كه به آن عمل كرده‏اند خواهد بود بى‏آنكه از گناهان آنها چيزى كاسته شود».[23]،[24]

تاريخ اسلام نيز نشان مى‏دهد كه پيغمبر اكرم سنّت‏هاى صالح پيشين را هرگز نشكست، بلكه آنها را تأييد فرمود.[25]

از سوی دیگر باید دانست انسان‏ها از حيث زبان، رنگ، نژاد، عقايد، تفكر، آداب رسوم، فرهنگ و مانند آن باهم متفاوتند؛ مثلا در ايران ، انواع زبان، آداب‏ و رسوم‏ و فرهنگ ديده مى‏شود؛ حال در جامعۀ اسلامی با اين وسعت با وجود اقوام مختلف و نژاد زبان و گويش های محلى و فرهنگ‏هاى متفاوت، چه مولفه ای حلقه اتصال بين آنهاست؟ نقطه مشترك آنها چيست؟ [26]

بى‏شك تلاقی فرهنگ و دین در آئین های مذهبی و ملی مهم‏ترين عامل وحدت و يكپارچگى مردم است كه نشأت يافته از اساسى‏ترين ريشه‏هاى اعتقادى است. [27]

در نتیجه كلام امام علی عليه السلام و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره هماهنگى و همگرایی با اخلاق و آداب و رسوم مردم نشانه روشنى از روح اجتماعى تعليمات اسلام است كه تا چه‏اندازه مسائل مختلف اخلاقى و روانى را براى هم‏زيستى مسالمت‏آميز با مردم مورد توجه قرار داده است.[28]

البته منظور، هم‏رنگ جماعت شدن در زشتى و بدى‏ها و آداب‏ و رسوم‏ غلط و كارهاى خلاف شرع و عقل نيست چراكه نه شرع به ما چنين اجازه‏اى را مى‏دهد و نه عقل و خرد، بلكه منظور هماهنگى و مدارا در امور مباح و چيزهايى است كه مورد علاقه عرف مردم و منطبق بر فرهنگ دینی است.[29]

شب یلدا؛ فرصت طلایی در ارتقای فرهنگ عمومی

 انسان يك موجود اجتماعى است؛ و همه چيز خود را در زندگى گروهى مى‏يابد. تكامل انسان در جنبه‏هاى معنوى و مادى، علوم و دانش‏ها، تمدن‏ها و صنايع، آداب‏ و رسوم‏، همه در پرتو زندگى دسته جمعى حاصل مى‏شود؛ به طورى كه مى‏توان گفت اگر انسان اين گونه زندگى را از دست دهد، همه چيز خود را از دست خواهد داد، و تا سر حد يك حيوان سقوط مى‏كند.^[30]

توجه انسان به اين نوع زندگى علاوه بر انگيزه فطرى، به خاطر كثرت و تنوع نيازهاى او، و همت والايش براى رسيدن به مراحل بالاتر و كامل‏تر است، و تأمين اين نيازهاى جسمى و روحى بدون زندگى اجتماعى ممكن نيست؛ ولى نبايد فراموش كرد كه انسان براى زندگى دسته جمعى نياز به بهره گیری از عوامل تاریخی و فرهنگ ساز دارد.^[31]

از سوی دیگر تزريق فرهنگ و نيروى معنوى و گسترش اخلاق و ايمان به جامعه، از اهداف توسعه اسلامى است؛ در غير اين صورت، جامعه‏ فقط از نظر اقتصادى رشد مى‏كند؛ ولى جامعه‏اى تهى از فرهنگ، معنويت و اخلاق خواهد شد و از «حيات طيبه ای » كه قرآن به آن فرا مى‏خواند دور مى‏شود.^[32]

در این بین هر قدر سطح فكر بالاتر رود و فرهنگ عمومی كامل‏تر شود توجه او به منطق و استدلال و نفى تعصب و لجاجت و جانشين ساختن تحقيق به جاى تقليد كوركورانه بيشتر مى‏شود.^[33] و اينجاست كه بايد از طریق سنت های حسنه به مردم‏ آگاهى لازم را داد و سطح فرهنگ عمومى را بالا برد.^[34]

لذا آداب و رسوم تاریخی هم چون آئین شب یلدا، از جمله مولفه هایی است که به تقویت فرهنگ‏ عمومى منتهی خواهد شد .^[35] این مهم از آن جهت است که يك سنت خوب و كامل آن است كه آزادي هاى لازم را براى پرورش استعدادهاى نهفته تأمين كند، و رسوم و عادات و دسته‏بنديهاى غلطى را كه سد اين راه ميشود از ميان بردارد، و امكاناتى در اجتماع‏ فراهم آورد که البته کارکردها ی شب یلدا موید چنین ظرفیت هایی است و اینچنین در پرتو آن سطح فرهنگ عمومی‏ بالا می رود.^[36]

سخن آخر:(لزوم پرهیز از تجمل گرایی و مصرف زدگی در آئین شب یلدا)

در خاتمه باید تأکید کرد اين سنّت‏ حسنه كه در طول تاريخ، کارکردهای مهمی داشته است به خاطر سوء استفاده بعضى از نااهلان مورد تهدید قرار گرفته است،[37] لذا بعضاً پاره‏اى از آداب و رسوم گناه‏آلود در آن ديده مى‏شود[38] و جنبه‏هاى فرعى و حتى نامطلوب و زننده چنان گسترش يافته كه فلسفه اصلى شب یلدا یعنی صله رحم، تحت الشعاع اینگونه انحرافات قرار گرفته است.^[39]

از این رو برگزاری آئین شب یلدا عاملى شده براى انواع تجمل‏ پرستي ها، توسعه فساد، تحريك شهوات، خودنمايى و تكبر و اسراف‏ و تبذير و امثال آن.^[40] لذا بايد جلوى سوء استفاده‏ها را گرفت وشایسته است افراد باايمان و خردمند از اینگونه آسیب ها و انحرافات اجتناب کنند.[41]

در مجموع، شب یلدا و مراسم آن، به خاطر آثار مثبتى كه دارد، مورد تأکید و اهتمام است، ولى بايد بعضى از مراسم منفى و ناپسندِ آن را كنار گذاشت. اين است روش اولوالالباب و صاحبان انديشه![42]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir