«شناخت هستی» از جمله شناخت های ضروری است که در زندگی یک مسلمان مکتبی اثرگذار و نقش آفرین است، این معرفت و شناخت، از ابعاد گوناگون قابل بررسی است که شناخت ماهیّت هستی و وجود، شناختِ هستی آفرین، ابعاد غیر مادی و فیزیکی در هستی، مسئله غیب و شهود در عالم، رابطه هستی و هستی بخش، عظمت و گستردگی هستی، عجایب و شگفتی های هستی، جایگاه انسان در مقام «خلیفة الله» در جهان هستی، آغاز و پایانِ هستی و مسئله قیامت و ابدیّت، فرجام شناسی، هدف داری هستی، وجود سنّت های تغییرناپذیر خداوند در عالم وجود از جمله آن به شمار می آید.
کتاب ارزشمند «معمای هستی» از جمله آثار ی است که مباحث هستي‌شناسانه به زبان بسيار ساده و بدون الفاظ و اصطلاحات سنگين و فلسفي مطرح شده است.البته در این اثر دیدگاه‌های حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی با توجه به بنیان‌های فلسفه اسلامی و در پاسخ به فیلسوفان حس گرای غرب ، برخی از پرسش‌های اساسی درباره ماهیت هستی و هدف از آفرینش انسانها طراحی و تبیین شده‌است.
پیشگفتار
در وهلۀ نخست باید به پیشگفتار این اثر مهم اشاره کرد آنجا که نگارندۀ اثر آغاز کتاب می نویسد:از كجا آمدهايم؟،به كجا مىرويم؟،و اكنون در كجا هستيم؟،و ما در اين ميان چه نقشى داريم و چكارهايم؟و بالاخره وظيفه ما چيست؟ و... .[1]
مولفه در ادامه می نویسد؛ «اينها پرسشهائى است كه انسان هر قدر هم كم هوش[2]باشد باز در لحظاتى به فكر آنها مىافتد، منتها بسيارى به سرعت از آن مىگذرند چنانكه گوئى اصلا پرسشى وجود نداشته است، و به عكس پى جوئى وسوسهآميز بعضى، گاهى آنها را به شكل سؤالات غير قابل جواب در مىآورد».[3]
بدیهی است مولّف کتاب در صدد برآمده است تا با بهره گیری از اندیشه ها و گزاره های معرفتی منبعث از آموزه های دینی و اسلامی، افق هایی نوین در جهت هستی شناسی، حق جویی و حق طلبی برای مخاصبان بگشاید.
معماهای بزرگ
پاسخ به پرسش های بنیادین انسان، تبیین چرایی خلقت انسان و خواستگاه وجودی ، مبدأ و مقصد انسانها ، تبلور این گونه پرسش ها در دوران بلوغ و لزوم مواجهه صحیح با این سوالات از جمله مسائل کلیدی است که در این بخش به آن پرداخته شده است.
آرامش روح را کجا پیدا کنیم؟
روش شناسی تفکر به عنوان رمز آرامش روحی و القای امید برای سیطره بر وسوسه و ترسیم آینده نگری از جمله مباحث مهم در این بخش به شمار می آید.
نخستین گام(چرایی تفکر)
آرامش به عنوان مهمترین تلاش انسانها مورد توجه قرار گرفته است که در راستای مقابله با نهیلیسم و پوچ گرایی به کار گرفته شده است، لذا از منظر مولف، تفکر مهمترین الزام برای حصول آرامش روحی محسوب شده است.
گمشدۀ بزرگ
حقیقت خوشبختی و تعدد معانی آن در میان مردم، این مقوله مهم را به مفهومی چالش برانگیز تبدیل کرده است؛ البته نویسندۀ اثر دریافت آرامش روح، تن و وجدان را به عنوان مهمترین مصادیق در تعریف خوشبختی مورد لحاظ قرار داده است که مغایرتی با رنج و آلام متعدد جوامع بشری ندارد.
ایمان و آرامش روح
نقد نهیلیسم در میان مادی گرایان و مواجهه فکری بادین ستیزان و مروجان «دین افیون توده هاست» از جمله راهبردهای مهم مولف اثر در بازنمایی نقش دین و مذهب و هدفمندی در زندگی انسانی و تحقق آرامش ابدی مورد نظر قرار گرفته است.
رابطه (آرامش) و (جهان بينى)
تأکید بر نقش جهان بینی در آرامش انسانها و نقد گفتمان پوچ گرایی مادی گرایان مهمترین گزاره های معرفتی این بخش محسوب می شود که به خوبی مورد اهتمام مولف دانشمندآن اثر قرار گرفته است.
زندگىهاى توخالى و درد آلود
در این بخش از کتاب، مولّف با ژرف اندیشی و ارائۀ عینی و ملموس از جزئیات یک زندگی کاملاً مادی در قالب نثر روان و رمان، طراوت خاصی به اثر بخشیده است به نحوی که ترسیم عینی آن ، در نهایت به دریافت چیستی حقیقت زندگی متعالی می انجامد.
موقعيت ما در جهان هستى
اشتغالات فراوان در زندگی روزمره و غفلت از کم و کیف هستی و ابهامات فراوان در دریای ظلمات عدم، ساختار کلی این بخش را تشکیل می دهد.
چگونه فكر كنيم و در چه بينديشيم
مولفه در پی این مهم برآمده است که ضرورت تفکر و شناسایی مبدأ نخستین هستی و لزوم تفکر در آن مسائل به گونه ای است که با علم آموزی و «اعتقاد به يك مبدأ علم و قدرت و تفكر هر چه بيشتر در همه پديدهها و نظامات هستى»[4] به افق هایی روشن دست خواهیم یافت.
لذا معظم له در فرازی از این بخش می نویسد؛«افتخار ما در اين نيست همچون ديوانگان با گوسفندان يا يك قطعه چوب خشك و بى جان و بى تأثر باشيم، خوشبختى ما در اين نيست كه مانند يك دست[5]فلج هيچگونه درد و رنجى را احساس نكنيم، به عكس بايد احساس داشته باشيم اگر چه اين احساس گاهى دردهاى جانكاهى را هم به ما تحميل كند».[6]
تكيه بر حس به تنهائى ممكن نيست
نقد تجربه گرایی و تقبیح رویکرد عدم اثبات یا نفی خدا از سوی حس گرایان از سوی مولف، از جمله مباحث مهم این کتاب به شمار می رود که این بخش از اثر را از دیگر بخش های آن متمایز کرده است.
لذا نقد مکتب پراگماتیسم و مقابله فکری و معرفتی با فیلسوفان حس گرای غربی و پاسخ های متعدد نقضی از سوی نویسندۀ دانشمند اثر، پیوند حس و عقل را به عنوان مهمترین راهکار برای برون رفت از حس گرایی مطرح کرده است.
گذرنامه براى سفر به جها ن ماوراى حس
از دیدگاه مولف کتاب، فروپاشی و ناکارآمدی مکتب اصالت حس موجبات بروز و ظهور مکتب ایده آلیسم را پدید آورده است حال آنکه برداشت نامعقول از اشتباهات حس و انکار موجودات حسی در قالب ایده آلیسم نیز در طول خبط های مکتب حس گرا قرار می گیرد؛ لذا از نگاه مولف هر دو مکتب به خطا می روند، لیکن در این میان نقش عقل در رهبری حس در قالب اصلاح، تجرید،کلی گیری و قانون سازی از جمله راهکارهایی است که نویسندۀ فرهیختۀ اثر در رفع بحران های بشری پیشنهاد می کند.
اعجوبه صنعت عصر ما
از نگاه مولّف محدودیت فراوان میان ربات های انسان نما در فهم مسائل پیرامونی خود و تمایز غیر قابل انکار با فهم و درک و تحلیل مسائل از سوی انسان های واقعی، در نهایت ناکارآمدی اومانیسم را آشکار ساخته و همگان را به صورت فطری به سوی خداگرایی رهنمون می سازد.
يك اتاق اسرارآميز
در این بخش نویسندۀ اثر بر مبنای لزوم فهم چیستی مغز انسانی مخاطبان را به این پرسش ها سوق می دهد؛«اصلا ما چگونه اشياء را درك مىكنيم؟ مفهوم واقعى «ادراك» چيست؟خاطرات ما در كجاست؟رابطه روح با جسم و با خارج چگونه است؟».[7]
مولف در ادامه می نویسد:«اين ماده خاكسترى رنگ و به ظاهر نامنظم[8]و بى مصرف، كه يك عمر در ميان جمجمه ما زندانى است چه نقشى در اين ميان دارد؟». [9]
از سوی صاحب اثر، طرح اینگونه مباحث به عنوان نخستین گام در راه حل معمای هستی مورد توجه قرار گرفته است؛ ترسیم چیستی کارکردهای مغز در قالب «اتاق کنترل» و ارائه تشبیهات متعدد به همراه ذکر مثال های عینی، مخاطب را با کارکردهای بی نظیر مغز در فهم و درک مسائل به ویژه خود شناسی و خدا شناسی سوق داده است.
عجيبترين بايگانى جهان
مولف در این بخش به تبیین کارکردهای حافظه در ثبت و ضبط اطلاعات و اخبار و ایجاد بایگانی توأم با سرعت فراوان در یادآوری آن اشاره می کند.
معجزه حافظه
معظم له با طرح و بررسی دیگر آثار خارق العادۀ حافظه به ویژه در مقولۀ تداعی معانی و از همه مهمتر نعمت بزرگ فراموشی که توسط حافظه صورت می گیرد و نیز تفکیک میان مسائل مهم و غیر مهم در اندوختۀ ذهنی انسانها، در نوع خود شدت روشنی خداوند را برای مخاطبان آشکار می سازد.
آيا جهان آغاز و انجامى دارد!
مولف در پی این مسأله است که طرح معماگونۀ مسائل در باب خداشناسی و طرح مثال های ملموس و عینی، ضرورت آغاز جهان مادی و لزوم پایان جهان را آشکار می سازد، با این تفاسیر نیاز جهان هستی به یک قدرت ماورای طبیعی مسائلی متعدد برای مخاطبان ایحاد می کند که از نگاه نویسندۀ اثر به قرار ذیل است:
1.جهان ماده آغازى دارد و تاريخ پيدايشى.
2.جهان ماده انجامى دارد و تاريخ خاموش شدنى.
3. ممكن است اين آغاز و انجام بارها تكرار شده باشد.
4. جهان در آغازش، نياز به يك عامل ماوراى طبيعى دارد.
5. جهان در طرح آيندهاش پس از خاموشى مطلق نيز به چنين نيرويى نيازمند است.
6. و به اين ترتيب ازليت و ابديت اين جهان كنونى مفهومى ندارد، اين حقايق مىتواند به سؤالات زياد ديگرى پاسخ گويد.
مسئلهاى به نام سرنوشت
خرافه زدایی از مفهوم سرنوشت در فرهنگ عمومی جامعه و نقد جبرگرایی مارکسیت ها و مادی گرایان از جمله مسائل مهم این بخش محسوب می شود، لذا مولّف با رد برداشت های انحرافی از اصل سرنوشت، سعی و تلاش انسان را بر این اصل عقلانی منطبق ساخته است که «سرنوشت هر كس به دست خود او سپرده شده است».[10]
فلسفه آفرینش
در بخش پایانی این کتاب زیبا،مولفّ اندیشمند اثر با طرح پرسش های کلیدی در مقولۀ آفرینش، مخاطب را با ابعاد و زوایای اصل خلقت آشنا می سازد، هم چنین نقد کامل مکاتب نهیلیستی در ساحت عقل و نقل و تبیین مولفه هایی از قبیل چرایی آفرینش انسان از عدم و چیستی فواید تکامل حتی در دوران پس از مرگ، به بهترین وجه ممکن طومار افکار نهیلیستی را در هم پیچیده است.
لازم به ذکر است تألیف این اثر برجسته توسط حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ، در یک جلد و در 208صفحه، در قطع جیبی توسط انتشارات نسل جوان به زیور طبع آراسته شده و در سال ۱۳85 منتشر شده و تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
