اوّل ذى القعده سال 173 هجرى، روز ميلاد حضرت فاطمه معصومه عليها السلام است.[1]،[2] ، روز با برکتی که به عنوان دهه کرامت با ولادت حضرت معصومه سلام‌الله علیها آغاز و با ولادت برادر ایشان به پایان می‌رسد.[3]
در روايات اهل بيت عليهم السلام با مضامين و تعابير مختلف به زيارت حضرت معصومه عليها السلام اهمّيّت زيادى داده شده است[4] لذا در هر سال ميليون ها نفر از شهرها و كشورهاى دور و نزديك، رنج سفر بر خود هموار مىكنند تا از فيض زيارت آن كريمه اهل بيت عليها السلام بهرهمند گردند که نشان می دهد فضيلت و جلالت زیارت آن حضرت بسيار است .[5]
حال اگر شرح فرازهایی از زیارتنامۀ نورانی آن حضرت را مورد نظر قرار دهيم و آن را موشكافى كنيم، درمىيابيم كه حقيقتاً، تمام فضايل و مناقب براى آن حضرت سزاوار و شايسته است.[6]
ضرورت و حکمت زیارت
گفتنی است در طول تاريخ شيعه جمعى از بزرگان به گردآورى دعاها و زياراتى كه از جانب پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و ائمّه هدى عليهم السلام صادر شده، پرداختهاند تا همه عاشقان راز و نياز با خدا و شيفتگان زيارت اولياءاللَّه را از اين چشمه جوشان معنويّت، سيراب سازند.[7]و در برقرار كردن ارتباط روحى و به وجود آوردن پيوند قلبى با آن بزرگواران چه از طريق حضور نزد مرقد آنان يا ارتباط از راه دور، و فرستادن سلام و درود و تحيّت و اظهار ارادت و اخلاص به آستانشان، همراه با بيان فضايل، كرامات، عبادات، اطاعات و خدمات آنان تلاش کنند که آثار فوقالعاده سازندهاى در تربيت نفوس زيارتكنندگان، و ارتقاى روح آنان و پرورش والاترين ارزشهاى معنوى و اخلاقى دارد.[8]
و چنانچه زيارتكننده، بداند چه مىكند و چه مىگويد و چه مىخواهد؛ به خوبى مىتواند راه قرب الىاللَّه را با سرعت بپيمايد، و از كنار قبر آنان، با روحى باصفا، پاك از گناه و آماده براى اطاعت پروردگار و انجام وظايف انسانى بازگردد.[9]
اینگونه است که اگر زائرى با توجّه و حضور قلب و با عنايت به «محتواى بلند كلمات و جملات زيارات» در حرم آن بزرگواران حضور يابد، در هر جملهاى از اين زيارات يك درس مهمّ تربيتى و انسانساز نهفته است.[10]
هم چنین باید دانست اینکه در روایات اهل‌بیت علیه السلام تاکید زیادی به زیارت قبور معصومین علیه السلام و وابستگان به ایشان شده است، گاهی خیال می‌شود این اصرار برای رسیدن به فیض و ثواب است درحالی‌که این یک مسئله سیاسی مهم است که جمعیت شیعه را مقابل هجوم دشمن حفظ کرده است.[11]
لذا اینکه هرساله چندین برابر حجاج خانه خدا، زائران اربعین در کربلا گردهم می‌آیند، می‌توان این نتیجه را گرفت که اگر دعوت به زیارت‌ها نبود با حمله‌هایی که به مکتب اهل‌بیت علیه السلام می‌شود، چیزی از این مکتب باقی نمی‌ماند.از این رو زیارت معصومین علیه السلام ،رمز بقای تشیع است و اگر زیارت معصومین علیه السلام نبود مشکلات زیادی برای پیروان مکتب اهل‌بیت علیه السلام ایجاد می‌شد.[12]
هم چنین حکمت دیگر زیارت شناخت یکدیگر است، همان‌طور که در مراسم حج مسلمانان کشورهای مختلف با یکدیگر آشنا می‌شوند در زیارت ائمه اطهار علیه اسلام نیز این نکته مثبت مشاهده می‌شود و این نشان می‌دهد که پیروان مکتب اهل‌بیت علیه السلام فقط در ایران نیستند و ما در کشورهای مختلف برادران و خواهرانی داریم که با آشنایی با آنها روحیه پیدا می‌کنیم.[13]
از سوی دیگر زیارت در احیا و بقای مذهب آثار بسیاری دارد و اگر زیارت قبور مقدس نبود نمی‌توانستیم به شیوه مطلوب به آشنایی مردم با آموزه‌های دینی برسیم.[14]
فضيلت زيارت حضرت معصومه عليها السلام
در بیان فضيلت و جلالت زیارت می توان به روايات متعدد استناد نمود:[15] «شيخ صدوق» و «ابن قولويه» (به سند معتبر) از سعد بن سعد روايت كردهاند كه درباره فاطمه دختر موسى بن جعفر عليهم السلام، از امام على بن موسى الرضا عليهما السلام سؤال نمود، جواب فرمودند: «هر كس او را زيارت كند بهشت براى او خواهد بود!».[16] ،[17]
از امام جواد عليه السلام نیز روايت شده: «هر كس عمّهام را در قم زيارت كند بهشت براى او خواهد بود».[18] ،[19]
حسين بن محمّد قمى در كتاب «تاريخ قم» از امام صادق عليه السلام نقل مىكند كه فرمود:«...و براى ما (اهلبيت) حرمى است و آن قم است، و به زودى در قم بانويى از فرزندان من[20] كه «فاطمه» نام دارد مدفون مىشود؛ هر كس او را زيارت كند بهشت بر او واجب مىشود. راوى مىگويد:اين بيان در حالى بود كه هنوز مادر موسى بن جعفر عليهما السلام به آن حضرت (يعنى موسى بن جعفر كه پدر حضرت معصومه است) باردار نشده بود».[21] البتّه عارف به حق آن بزرگوار بودن شرط است، همانگونه كه در بعضى از رواياتآمدهاست.[22]،[23]
آيا زيارت نامه حضرت معصومه سلام الله عليها انشاء معصوم است؟
در ذيل زيارت حضرت معصومه عليها السلام در كتاب تحفة الزائر مرحوم علّامه مجلسى آمده است:« محتمل استكه اين زيارت از تتمه حديث امام رضا عليه السلام نباشد، بلكه از تأليف علما بوده باشد». شايد علّامه مجلسى ذكر ائمه بعد از حضرت رضا عليه السلام، و سلام بر آنها را قرينهاى بر اين مطلب دانسته، در حالى كه ظاهر حديث اين است كه زيارت، دنباله كلام حضرت امام رضا عليه السلام است و سلام بر ائمه بعد، به وسيله تعليم امام رضا عليه السلام، امر بعيدى نيست. همانگونه كه در زيارت امام رضا عليه السلام صلوات و درود بر امامان بعد از آن حضرت نيز آمده است.[24]
در نتيجه متن زيارت نامه موجود حضرت معصومه سلام الله عليها از طرف برادر بزرگوارش حضرت امام رضا عليه السلام وارده شده است كه از معدود امامزادگاني است كه از طرف معصوم براي آن زيارت نامه اي خاص وارد شده است.[25]
كيفيّت زيارت حضرت معصومه عليها السلام
براى كيفيّت زيارت حضرت معصومه عليها السلام روايت خاصّى نقل شده است.[26]«علّامه مجلسى» رحمه الله مىگويد: در بعضى از كتب زيارات آمده است: حضرت رضا عليه السلام به يكى از يارانش به نام «سعد اشعرى» فرمود: نزد شما (اهل قم) قبرى از ما هست، سعد مىگويد: عرض كردم: فدايت شوم قبر فاطمه دختر امام موسى عليه السلام را مىفرماييد؟ فرمود: آرى! «مَنْ زارَها عارفاً بِحَقِّها فَلَهُ الجَنَّةُ؛ هر كس با معرفت او را زيارت كند بهشت براى اوست»، لذا هنگامى كه نزد قبر آن بانو رسيدى بالاى سر، رو به قبله بايست و 34 مرتبه اللَّه اكبر و 33 مرتبه سبحان اللَّه و 33 مرتبه الحمد اللَّه بگو سپس اين زيارت را بخوان::«السَّلامُ عَلى آدَمَ صَفْوَةِاللَّهِ، السَّلامُ عَلى نُوحٍ نَبِىِاللَّهِ، السَّلامُ عَلى ابْراهيمَ خَليلِاللَّهِ، السَّلامُ عَلى مُوسى كَليمِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلى عيسى رُوحِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يا رَسُولَ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يا خَيْرَ خَلْقِاللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يا صَفِىَاللَّهِ...؛[27]سلام بر آدم برگزيده خدا، سلام بر نوح پيامبر خدا، سلام بر ابراهيم خليل خدا، سلام بر موسى همصحبت خدا، سلام بر عيسى روح خداسلام بر تو اى رسول خدا، سلام بر تو اى بهترين مخلوقات خدا، سلام بر تو اى برگزيده خدا...».[28]
ایمان به خدا موجب حُسن عاقبت انسان می‌شود
در فرازى از زيارت حضرت معصومه عليها السلام می خوانیم:«اللّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ أَنْ تَخْتِمَ لي بِالسَّعادَةِ، فَلا تَسْلُبْ مِنّى ما أَنَا فيهِ؛پروردگارا من از تو درخواست مىكنم كه عاقبت مرا به سعادت ختم كنى و ايمانى را كه اكنون دارم از من سلب نكنى».[29]،[30] يعنى من دوام ملك و بقاء حكومت و زندگى ماديم را از تو تقاضا نمىكنم كه اينها همه فانيند و فقط دورنماى دل انگيزى دارند، بلكه از تو مىخواهم كه عاقبت و پايان كارم به خير باشد، و با ايمان و تسليم و براى تو جان دهم، و در صف صالحان و شايستگان قرار گيرم.[31]
مسأله عاقبت به خيرى بسيار مهم است، چرا كه گاهى انسان يك عمر در مسير حق است امّا با يك حادثه منحرف مىشود و يا بر عكس ابتدا بر باطل بوده است ولى پايانش به سعادت ختم مىشود، مثل حرّبن يزيد رياحى كه امام حسين عليه السلام درباره او مىفرمايد: «بأبى أنت و أمى؛ پدر و مادرم فداى تو باد» كه اين جمله را درباره ديگران نفرمود.[32] به هر حال ما از عاقبت خود خبر نداريم، و همه طالب حسن عاقبت هستیم.[33]
از این رهگذر باید دانست اصلاح زبان مقدّمه اصلاح قلب، و اصلاح قلب مقدّمه استقامت در ايمان است.لذا كسانى كه خواهان عاقبت به خيرى هستند و مىخواهند به هنگام سفر به جهان آخرت با ايمان بميرند، بايد زبان خويش را كنترل و اصلاح كنند. سخن اضافه نگويند، غيبت نكنند، به ديگران تهمت نزنند، شايعهسازى نكنند، به پخش شايعات كمك ننمايند، چيزى را بيشتر يا كمتر از آنچه كه هست منعكس نكنند،[34]سخنچينى نكنند، و خلاصه از تمام گناهان زبان اجتناب ورزند. چرا كه زبان، آتش بپا مىكند، همانگونه كه مىتواند آتش را خاموش كند.خلاصه اين كه زبان در سعادت و شقاوت انسان نقش بسيار بزرگى دارد. اگر زبان، عادت بر صداقت و راستگويى كند انسان را سعادتمند مىنمايد.[35]
بر این اساس از فراز نورانی زیارت حضرت معصومه سلام الله اینچنین استفاده مىشود كه عاقبت ظلم و ستم فنا و نابودى است، اما سرانجام ايمان و تقوا نجات و رهايى است[36]لذا بهشتيان كسانىاند كه تا پايان عمر، قداست و پاكى و تقوا را حفظ مىكنند و كرامت انسانى به چيزى نيالودهاند و خدا را در حالى ملاقات كردهاند كه نور ايمان و اعمال صالح وجودشان را احاطه كرده بود. اين تعبير، تأكيدى است بر موضوع حسن عاقبت و اين كه همه چيز در گرو پايان كار یعنی ایمان به خداست.[37]
شفاعت حضرت معصومه سلام الله علیها شامل حال چه کسانی می شود؟
عبارت «یا فاطمه اشفعی لی فی الجنه فإنّ لک عند الله شأن من شأن» یکی از عبارت هایی است که در زیارتنامه حضرت معصومه آمده و بسیار محل تامل است.[38]به ویژه آنکه امام صادق عليه السلام در بیان مقام شفاعت حضرت معصومه سلام الله علیها فرمود:«تُقْبَضُ فيها امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدى اسْمُها فاطِمَةُ بِنْتُ مُوسى، وَتَدْخُلُ بِشَفاعَتِها شيعَتى الْجَنَّةَبِأَجْمَعِهِمْ؛ در شهر قم زنى از فرزندان من رحلت مىكند كه نام او فاطمه دختر موسى بن جعفر عليهما السلام است، و تمام شيعيان من (كه شايسته شفاعت باشند) با شفاعت اين خانم وارد بهشت مىشوند».[39]،[40]
گفتنی است تمام انبياء و مرسلين، بلكه برخى از مؤمنان صالح العمل نيز، داراى مقام شفاعت هستند[41]لذا ما معتقديم در قيامت پيامبران و امامان معصوم و اولياء اللَّه بعضى از گنهكاران را به اذن خدا شفاعت مىكنند و مشمول عفو الهى می گردند.[42]
ولى آيا شفاعت به اين معناست كه من هر گناهى را مىخواهم مرتكب شوم، و هر وظيفه واجبى را بخواهم ترك گويم و بعد دست تمنّا به سوى آن حضرت دراز كرده و او را شفيع خود در درگاه خداوند قرار دهم؟[43]
به يقين چنين نيست، شفاعت معصومين و اولياى الهى عليهم السلام چراغ سبز براى انجام گناه نيست، بلكه به عكس يك عامل بازدارنده در برابر گناه است، زيرا من به هنگام تقاضاى شفاعت مىگويم اگر لغزشى از ما سر زد بايد مراقب باشیم آلوده گناه ديگر نشویم تا رابطه ما با اولياى الهى قطع نگردد و روى اين را داشته باشیم كه از آن حضرات به ویژه حضرت معصومه علیها السلام بخواهیم شفيع منا بر در درگاه خداوند غفور و رحيم باشند.[44]
بدین ترتیب مسأله شفاعت، بى حساب و كتاب نيست، تنها در مورد كسانى است كه شايستگى آن را داشته باشند، يعنى آلودگى آنها در حدّى نباشد كه رابطه خود را با شفيعان بكلّى قطع كرده باشند، بنابراين مسأله شفاعت به گنهكاران هشدار مىدهد، تمام پل ها را پشت سر خود خراب نكنند و راهى براى بازگشت براى خود بگذارند و لياقت شفاعت را از دست ندهند.[45]
زیارت با معرفت حضرت معصومه سلام الله علیها
در فرازی دیگر از زیارتنامه آن حضرت آمده است:«وَانْ لا يَسْلُبَنا مَعْرِفَتَكُمْ؛ ومعرفت و شناخت شما را از من نگيرد»[46]
بدیهی است عبادت با معرفت ارزش دارد[47] لذا در کلام نورانی حضرت رضا عليه السلام در باب زیارت کریمۀ اهل بیت علیه السلام می خوانیم:«هر كس با معرفت او را زيارت كند بهشت براى اوست»[48] از آن جهت که آثار و ثواب زيارتها براى كسى در نظر گرفته شده می شود كه زيارت بامعرفت انجام دهد.[49]،[50]
با این تفاسیر می توان گفت پاداشها براى كسى است كه عارف به حقّ آن حضرت باشد و در مسير مكتب آنها حركت كند.[51]لیکن ما ادّعاى تشيّع را خيلى ساده حساب كردهايم به طورى كه با زيارت ظاهری و بدوت تفکر و اندیشه مىخواهيم خود را شيعه بدانيم. البته كسى نمىخواهد زيارت را كم ارزش كند ولى شيعه بودن، غير از اين امور متعدّدى مانند: فداكارى، ايثار، معرفت، تقوا و ... مىخواهد.[52]
سخن آخر: (زائران نباید از زیارت حضرت معصومه دست خالی بازگردند)
در خاتمه باید تأکید نمود تأمل در زیارتنامۀ حضرت معصومه سلام الله علیها، مبین جایگاه رفیع آن حضرت نزد خداوند متعال است به ویژه آنکه اهمیت بسیاری به زیارت و مقام والای حضرت داده شده و با مؤکدترین تأکید مقام بسیار والا و مهم حضرت بیان شده است.لذا باید کاری کرد تا زیارت زائران توأم با معرفت باشد تا مردم دسته خالی از زیارت باز نگردند.[53]
بنابراین زائران حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها در ضمن زيارت، با معارف کریمۀ اهل بیت علیه السلام پيوند تازهاى برقرار كنند و در مسير اهداف آن بزرگوار قرار گيرند و محتواى سازنده زيارتنامه را در وجود خود پياده كنند و با روحيّهاى تازه از كنار قبر آن بزرگوار بازگردند. [54]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] ر.ک: فروغى از كوثر؛ ص 32.
[2] كليات مفاتيح نوين ؛ ص829.
[3] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم افتتاحیه جشنواره مردمی دهه کرامت ؛ حرم حضرت معصومه سلام الله علیها؛24/4/1397.
[4] كليات مفاتيح نوين ؛ ص209.
[5] همان ؛ ص576.
[6] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج1 ؛ ص277.
[7] كليات مفاتيح نوين ؛ ص15.
[8] همان؛ص205.
[9] همان.
[10] كليات مفاتيح نوين ؛ ص206
[11] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم افتتاحیه جشنواره مردمی دهه کرامت ؛ حرم حضرت معصومه سلام الله علیها؛24/4/1397.
[12] همان.
[13] همان.
[14] همان.
[15] كليات مفاتيح نوين ؛ ص576.
[16] عيون اخبار الرضا؛ ج 2؛ص 267 ، كاملالزيارات؛ ب 106؛ص 326؛ ح 1.
[17] كليات مفاتيح نوين ؛ ص576.
[18] كاملالزيارات؛ ب 106؛ ح 2.
[19] كليات مفاتيح نوين ؛ ص576.
[20] همان؛ص577.
[21] تاريخ قم؛ ص 215 ، بحارالانوار؛ ج 99؛ ص 267.
[22] بحارالانوار؛ ج 99؛ ص 266؛ ح 4.
[23] كليات مفاتيح نوين؛ ص 577.
[24] همان ؛ ص579.
[25] همان.
[26] همان ؛ ص575.
[27] بحارالانوار؛ ج 99؛ ص 266؛ ح 4.
[28] كليات مفاتيح نوين؛ ص 577.
[29] مفاتيح نوين؛ بخش سوم؛ زيارت حضرت معصومه عليها السلام.
[30] گفتار معصومين(ع) ؛ ج1 ؛ ص189.
[31] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج2 ؛ ص453.
[32] گفتار معصومين(ع) ؛ ج1 ؛ ص189.
[33] همان.
[34] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع) ؛ ص52.
[35] همان؛ ص 53.
[36] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص156.
[37] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج6 ؛ ص401.
[38] كليات مفاتيح نوين ؛ ص579.
[39] بحارالانوار؛ ج 60؛ ص 228؛ ح 59.
[40] همراه زائران قم و جمكران؛ ص 59.
[41] والاترين بندگان ؛ ص97.
[42] اعتقاد ما ؛ ص68.
[43] اهداف قيام حسينى ؛ ص118.
[44] همان.
[45] اعتقاد ما ؛ ص36.
[46] كليات مفاتيح نوين ؛ ص579.
[47] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج1 ؛ ص151.
[48] كليات مفاتيح نوين ؛ ص577.
[49] ر.ک: وسايل الشيعه؛ ج 10؛ ابواب المزار؛ ب 82 .
[50] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج1 ؛ ص283.
[51] كليات مفاتيح نوين ؛ ص257.
[52] مشكات هدايت ؛ ص42.
[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران فرهنگی حرم حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها؛27/9/1396.
[54] كليات مفاتيح نوين ؛ ص360.
