زندگی بشری را ارتباطات و مراودات دسته جمعی زنده نگه داشته است و هر گونه پیشرفت و ترقی در گرو همین ارتباطات بوده است.[1]
با گذشت زمان و تحول در زندگی بشری نوع ارتباطات و تعاملات بشر بسیار متحول شد، بطوریکه هر گونه ارتباط و تعامل در کمترین زمان ممکن درتمام این کره خاکی به حداقل ممکن رسید که نمونه بارز آن رسانه های نوین و ماهواره های متفاوت در جهان است که هم می تواند نقش مفید و هم آثاری مضر بر جای بگذارند.[2]
حال در عصری زندگی می کنیم که عصر رسانه هاست.[3] در دنیاى امروز رسانه ها نقش مهمى بر عهده دارند و می توان گفت؛ شاید نیمى از سرنوشت و مسائل مربوط به جامعه در اختیار رسانه ها است، [4]لیکن نوع استفاده از ابزارهای ارتباط جمعی به ویژه ماهواره ها و فضای مجازی به نوع نگاه افراد بستگی دارد، بطوریکه انسانی که نفسی پاک و خدایی داشته باشد از جنبه مثبت این امکانات و کسانیکه نفس شیطانی داشته باشند از جنبه منفی ابزاری مانند ماهواره استفاده می کنند.[5]
لذا رسانه همچون شمشیر دو دم است، رسانه می‌تواند وسیله فساد و انحراف شود و از طرفی نیز می‌تواند وسیله هدایت و اصلاح جامعه را فراهم آورد؛[6] رسانه ها می توانند منجر به تعالی یا انحطاط جامعه شوند، اخلاق را ارتقا بخشند یا تضعیف کنند و الان می بینیم که در دنیاى امروز رسانه ها نقش مهم را بازی می کنند.[7]
اینگونه است که وسایل نظامی تأثیرش در مقابل مبارزات رسانه‌ای کم است؛ بلکه هر کلمه‌ای که از رسانه‌ها منتشر می‌شود تأثیرش از گلوله بیشتر است.[8]لذا شاهدیم رسانه های غول پیکر پیام ها را به تمام نقاط جهان در آن واحد می رسانند. گروهی از کشورهای غربی فرهنگ آلوده خود را بر آن سوار کرده‌اند، به تمام جهان می رسانند و از آن برای رسیدن به اهداف نامشروع و شیطانی خود بهره می گیرند.[9]
گفتنی است رسانه ها در زمینه های اقتصادی ، سیاسی و تبلیغاتی تاثیرگذاری بالایی دارند، به عنوان نمونه رژیم صهیونیستی با وجود همه ظلم و جنایتی که انجام می دهد، چون رسانه های قوی در اختیار دارد در برخی جاها خصوصا آمریکا، مظلوم معرفی می شود.، به دلیل اینکه نبض رسانه های دنیا در اختیار این رژیم های جبار می باشد جنایت و ظلم های آن کمتر مطرح می شود. [10]
متاسفانه بسیاری از مردم ما نیز با رسانه های خارجی ارتباط تنگاتنگ داشته و تحت تاثیر آنها خصوصا ماهواره ها قرار می گیرند و برخی نیز شست و شوی مغزی داده می شوند، بنابراین رسالت رسانه های ما بسیار سنگین است[11]
در این بین هر چقدر از اهمیت صدا و سیما گفته شود، باز هم کم است، زیرا صدا و سیما از یک نظر دانشگاه است و این دانشگاه می‌تواند دانشمندانی را پرورش دهد. [12] ما نیز باید در چنین عصری با تأمل در اصول و مبانی کارکردهای بی بدیل رسانه های جمعی در راستای تحقق عدالت رسانه ای، با استفاده از رسانه‌های زمان خود حرکت کنیم.[13]
ضرورت ورود رسانه در دایره نقد و مطالبه گری؛ برخی رسانه ها در خواب هستند
خطراتی که در دنیای امروز از سوی دشمنان ما را تهدید می‌کند عمدتا چهار خطر فرهنگی، اقتصادی، نظامی و سیاسی است؛ البته بیان این خطرات نه به معنی مرعوب شدن در برابر آنها است، بلکه به معنای چاره اندیشیدن برای مقابله با آنها است.[14]
خطر نظامی به سبب قوت و قدرت کشور در مسائل نظامی خطر کمتری است، گزینه‌های که مرتب ما را تهدید می‌کردند روی میز است و به عقیده برخی زیر میز است، شاید حتی زیر میز نیز نیست؛ چرا که قدرت و قوت کشور به جایی رسید که اینها نمی‌توانند دم از حمله نظامی بزنند.[15]
در مسائل سیاسی به سبب سیاست‌های حکیمانه ای که کشور، مسؤولان و رهبری در پیش گرفته‌اند، خطر سیاسی نیز مهم نیست؛ ولی خطر فرهنگ و اقتصادی وجود داشته و باید به جنگ با آنها رفت، اصلاح کرد و در برابر آنها ایستاد.[16]
مجموعه مسائلی که هویت جامعه را تشکیل می‌دهد، معنی عام فرهنگ است؛ فرهنگ به معنی خاص نیز اعتقادات و اخلاق است که دشمنان اینها را مورد هدف قرار داده‌اند و از تمام مسائل و امکانات استفاده می‌کند.[17]
اکنون انواع شبهه افکنی‌ها به وسیله رسانه‌های مختلف صورت می‌گیرد؛ دشمنان از این راه می‌خواهند عقاید مردم به ویژه جوانان را تضعیف کنند.[18]
دشمن از رسانه‌ها حداکثر استفاده را می‌برد حتی در کنار سیاست های شیطانی خود علیه نظام ، در ظاهر به طرح برخی از مطالبات مردم مبادرت ورزیده اند لیکن متأسفانه برخی از رسانه‌های ما در خواب هستند، حال آنکه حفظ مصالح جامعه اسلامى ايجاب كند رسانه های جمعی مطالبات و خواسته های مردم را به مسئولان منتقل سازند [19]
آری برای برون رفت از چالش های مختلف اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی می توان از ظرفیت های مهم صدا و سیما و دیگر رسانه ها استفاده کرد[20]؛بسیاری از مطالبات مردم را می توان از طریق رسانه و صدا و سیما حل کرد و یا به توجیه مردم پرداخت.[21]
با این تفاسیر بايد رسانه ها انتقادها و اعتراضات مردم را به مسئولان انتقال دهد تا آنان متوجّه وضع ناموزون جامعه گردند، رسانه ها بايد به پا خیزند و با رویکرد عد الت رسانه ای به بى عدالتى هاى اجتماعى پايان دهند. بدین نحو که با محروميت و فقر مبارزه كرده، و حقوق مستضعفان را در جامعه طنین انداز کنند، تا چنين پديده هايى پيدا نشود.[22]
صداوسیما نباید منتظر باشد تا مشکلی را خبر دهند سپس عمل کند بلکه باید بیماری‌ها را شناسایی کرده و آنها را درمان کند؛ تجربه نشان داده که اگر صداوسیما همه‌جانبه در مسئله‌ای ورود کند اثرگذار است.[23]
عینیت گرایی؛ اصل بنیادین در عدالت رسانه ای
بی تردید رسانه باید بکوشد ضمن پرهیز از خلاف گویی، با پیش گرفتن سیاست عینی گرایی برای مخاطبان خود جاذبه ایجاد کند،[24] لذا عینی گرایی و بیطرفی رسانه ها در انعکاس اخبار و رویدادها اجتناب ناپذیر است.[25]
در تبیین این مسأله باید گفت عقاید خود را نمی توان به مخاطب تحمیل کرد بلکه باید با ظرافت ، منطق و هنر برای همه اقشار مردم اعم از کودک ، نوجوان ، بانوان ، افراد تحصیلکرده و عوام در قالب برنامه های متنوع تبلیغ کرد.[26]
بی شک بازتاب حقيقت وضعیت جامعه از سوی رسانه، همان عيني گرایی رسانه ها در فضای خارج از ذهنیات و انتزاعیات است، به تعبير ديگر عدالت رسانه ای اقتصاء می کند بازنمایی واقعيات زندگی مردم در رسانه مورد اهتمام جدی مسئولان قرار گیرد.[27]
تأسف اور است که در حال حاضر با خواندن یک روزنامه نمی توان فهمید که در کشور چه خبر است، زیرا روزنامه ها بیشتر جناحی عمل می کنند، به نحوی که گزینشی عمل کردن در رسانه های ما یک امر معمول شده است، ما به جای مطالعه یک روزنامه، باید چندین روزنامه با سلیقه های مختلف را مطالعه کنیم تا بدانیم در کشور چه خبر است. [28]
نباید فراموش نمود که با سلیقه های شخصی خبرها را تغییر دادن و یا حذف کردن و سانسور کردن اخبار ، صدق الحدیث و رعایت امانت نیست، بلکه همه اعم از سیاست مداران، منابع اقتصادی، فرهنگی، دولت به ملت و ملت به دولت باید راست بگویند و رسانه ها باید حقیقت را بیان کنند و امانت الهی را همه مراعات نمایند.[29]
ایده پردازی ؛ پیش شرط تحقق عدالت رسانه ای
در شرایطی که خاموش نشستن و ناظر یکه تازی های رسانه های غربی شدن خلاف عقل است جوامع اسلامی و گروهی از آگاهان آنها که شرایط زمان و مکان را درک می کنند باید رسانه های نیرومند را در اختیار گرفته و فرهنگ و علوم اسلامی را به وسیله آن به تمام جهان برسانند.[30]
در این بین رسانه ملی با ظرفیتی که دارد می تواند با تولید برنامه های متنوع، از آن برای ترویج فرهنگ اصیل اسلامی استفاده کند.[31]به ویژه آنکه برنامه های تبلیغاتی باید قوی باشد، زیرا الان برنامه های شوم شبکه های فاسد و گمراه کننده غوغا می کند.[32] دشمنان اخیرا رسانه هایی درست کرده اند و افکار خطرناک و خرافی شان را نشر می دهند؛ بنابراین رسانه ها بایستی در این مهم وظیفه خودشان را انجام دهند و آنچه از اسلام صحیح است را نشر دهند و پخش کنند.[33]لذا باید دانست تمام برنامه هاى رسانه باید هدف دار و دارای ایده و نظریه بومی باشد.[34]
از این رو می گوئیم حتی سرگرمى ها هم باید درونش هدف داشته باشد، هیچ مانعى ندارد که یک برنامه اى سرگرم کننده باشد اما در درون به طور غیرمستقیم یا مستقیم اهدافى را دنبال کند و جامعه را ارتقاء بدهد؛[35] معنى سرگرمى این نیست که برنامه ها هدف دار نباشد، برنامه هاى طنز هم باید هدف دار باشد، فرق ما با فرهنگ رسانه غرب همین است که آنها دنبال این مسائل نیستند.[36]
برای ایده پردازی رسانه ای نیز باید به میراث های عظیم علوم اسلامی در موضوع های مختلف از جمله قرآن مجید، تفسیر، حدیث، فقه و اصول، منطق و فلسفه، اخلاق، ادعیه، تاریخ و سیره پیشوایان، ادبیات و امثال آن مراجعه کرد که بیم آن می رود گذشت زمان گرد و غبار فراموشی بر آن بیفشاند.[37]
از یک سو دانشگاهیان و حوزویان عزیز باید از فناوری های جدید آگاهی کامل داشته و از آن حداکثر بهره برداری را کنند و نیز باید از شبکه های اجتماعی برای این اهداف مقدس استفاده کرد.[38] از سوی دیگر برای لزوم بهره‌گیری صدا و سیما از ظرفیت‌های حوزه علمیه و دانشگاه ها ضروری است و باید از این ظرفیت به نحو احسن بهره گرفت؛ لذا حوزه و دانشگاه را باید به صورت مستقیم و غیر مستقیم در برنامه‌ها مشارکت داد.[39]
رسانه ملی و دیگر رسانه ها نیز باید در مقابل هجوم همه جانبه تبلیغاتی دشمن که ایمان و اعتقادات جامعه بویژه نسل جوان را نشانه گرفته است، بایستند، که این مهم در سایۀ ایده پردازی رسانه ای محقق خواهد شد..[40]
اعتماد سازی، مهمترین اصل در عدالت رسانه ای
غربی‌ها بیشتر به دنبال پیاده کردن اهداف خود از طریق رسانه‌ها هستند، به همان اندازه که ما نسبت به مسائل نظامی، سیاسی و اقتصادی اهمیت می‌دهیم، باید نسبت به رسانه مهمی مثل صدا و سیما توجه داشته باشیم.[41]
صدا و سیما گاهی به سبب نداشتن بودجه مالی به برخی از تبلیغات جذب می‌شود که شکل ارزشی ندارد؛ برخی از برنامه‌های تبلیغاتی ناسالم هستند، این تنها به صدا و سیما لطمه نمی‌زند، بلکه اعتماد افکار عمومی را نیز کم می‌کند در حالی که اعتماد مردم مهمترین سرمایه‌ها است.[42]
لذا رسانه باید در راستای اعتماد سازی عمومی هر چه بیشتر از گذشته تلاش کند تا بتواند اعتماد عمومی مردم را جلب کند.[43]
در این میان خبر رسانی شفاف و مستمر سبب افزایش اعتماد عمومی می‌شود از این رو باید تمام وقایع مثبت و منفی جامعه به مردم اعلام و اطلاع رسانی شود.[44] آری صدا و سیما مسئولیت سنگینی در قبال اطلاع رسانی به مردم بر عهده دارد و باید اطلاع رسانی بیشتری به مردم داشته باشد.[45]
آری به رسانۀ مردمی ؛ نه به دولتی شدن رسانه ملی
باید توجه داشت که فرهنگ اسلامی با فرهنگ غربى در مسائل رسانه اى متفاوت است، غربى ها دو اصل را در رسانه هایشان رعایت می کنند؛ اول حفظ منافع خود، هرچند به زیان منافع تمام کشورهاى دنیا باشد. لذا می گویند هر چند مشکلاتى برای همه کشورها به وجود بیاید. ما تنها منافع خودمان را در نظر می گیریم و کاری به دیگران نداریم و این سخنان به صراحت از سوی آنان بیام می شود.[46]
تفاوت دوم رسانه های غربی با اسلامی اختلافات فکری رسانه اسلامی و غربی است؛ آنها متناسب با خواست مخاطبانشان تصمیم گرفته و عمل می کنند؛ اما در نگاه اسلامی ما تابع منافع ملت، مردم و مسلمانان جهان هستیم.[47]
اخیرا شنیده شده است برخی از دولتمردان تمایل دارند تا رسانه ملی دولتی شود، در حالی که این نه به مصلحت آنها و نه به مصلحت جامعه است؛ چرا که اگر رسانه ملی در دست دولت قرار بگیرد؛ تنها به بیان نقاط مثبت خواهد پرداخت و از بیان نقاط ضعف چشم پوشی خواهد کرد.[48]
حال آنکه رسانه ملی باید نگاه فراجناحی داشته باشد، زیرا صدا و سیما به جناح یا گروه خاصی تعلق ندارد بلکه متعلق به همه مردم جامعه و نظام است. بی تردید اگر بسیارى از مسائل و ضعف ها وقتى از رسانه ملی به درستی نقد مى شود، مسؤولان به دنبال حل آن می روند.[49]
اینگونه است که می گوئیم رسانه ملی باید براى همه گروه ها برنامه داشته باشد؛ کودکان برنامه مى خواهند، خانم هاى خانه دار برنامه مى خواهند، بیماران برنامه می خواهند و افرادی که در میدان هستند و جانبازى و فداکارى مى کنند برنامه مى خواهند، دانشجویان و اساتید دانشگاه برنامه مى خواهند، همه و در یک کلام آحاد مردم برنامه مى خواهند. بنابراین باید بنشینند و تمام گروه ها را در نظر بگیرند.[50]
تحقق عدالت رسانه ای در گرو اطلاع رسانی دقیق و اثر گذار
متأسفانه برخى رسانه‌ها با الگوگیرى از رسانه‌هاى غربى تنها به پخش اخبارى مى‌پردازند که منافع آنها را تأمین مى‌کن؛[51]رسانه‌ها، اخبار را انتخابى در اختیار مردم قرار مى‌دهند به نحوی که اخبارى که منافعشان در آن باشد بزرگنمایى و آن دسته از اخبارى که براى آنها ذى‌نفع نباشد، کم‌رنگ پوشش مى‌دهند و این نوع نگاه موجب عدم اعتماد مردم به جامعه مطبوعاتى کشور شده است.[52]
از این رو لازم است تا مطبوعات و رسانه ملى ، اخبار و مسائل پیش‌آمده در کشور را به صورت واقعى به مردم بازگو کنند و کارشناسان به تحلیل دقیق آن واقعه بپردازند.[53]
از آن جهت که رسانه وظیفه دارد نقاط مثبت و ضعف جامعه را به صورت منصفانه و منطقی اطلاع رسانی کند.[54]
عدالت رسانه ای و خانواده
فرهنگ ما فرهنگ اسلامی و ارزشی و انسانی است که باید به دنبال بیان این فرهنگ باشیم، لذا آموزش دادن به زیر مجموعه‌ها ی رسانه ملی ، از جمله راه‌های گرفتار نشدن برنامه‌های صدا و سیما به فرهنگ غرب است؛ در این زمینه باید دو نوع آموزش عمومی و تخصصی به افراد داده شود تا موفقیت بیشتر حاصل شود؛ برای نمونه برخی از سریال‌ها یأس آور بوده و خانواده‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد و ممکن است سبب ضعیف شدن پیوند خانواده‌ها باشد لذا باید نسبت به این موضوعات توجه ویژه‌ای شود.[55]
هم چنین به سبب تلاش شبکه‌های ماهواره‌ای در پخش برنامه‌های منحرف؛ خانواده‌ها گرفتار تزلزل شده‌اند، در حالی که سنگ بنای هر جامعه‌ای خانواده است که صدا و سیما و دیگر رسانه ها باید به این امر مهم توجه داشته و برنامه‌هایی تولید کنند که اخلاق اسلامی را در جامعه مخصوصاً در خانواده‌ها گسترش دهند.[56]
البته رسانه باید برنامه هایش جاذبه داشته باشد، اگر خشک، بى روح و بى جاذبه باشد؛ ببینندگان و شنوندگان کافى پیدا نخواهد کرد، البته باید توجه داشت که جاذبه نباید خط قرمزها را بشکند. گاهى برخی، بعضى از مسائل خط قرمز را فداى ایجاد جاذبه می کنند. رسانه غربى ممکن است این کار را انجام دهد اما ما این نگاه را قبول نداریم.[57]
بدین ترتیب ترویج سبک زندگی غربی و مرفهین در رسانه ملی قابل قبول نیست، لذا صحنه هایى که در رسانه ملی نشان داده مى شود، نباید مربوط به قشرهاى مرفه و افراد ثروتمند باشد، بلکه این صحنه ها باید با توده هاى مردم هماهنگ باشد، تا آنجا که مى شود ساده، زیبا و خوب از صحنه هایى که واقعاً نشانه سبک زندگی اسلامی است، کار شود، نه اینکه گروه هاى خاص پردرآمدى در برنامه ها و سریال های تلویزیونی مورد توجه قرار گیرند بلکه باید از این رویکرد اجتناب کرد.[58]
نفی انحصار رسانه ای؛ گام راهبردی در عدالت رسانه ای
باید رسانه های متعددی در درون جامعه فعال شوند و با هم رقابت کنند زیرا وجود رسانه های متعدد باعث می شود که اخبار و مطالب دقیق تر و سریع تر در اختیار مخاطب قرار گیرد. [59]حال اگر رقابت های رسانه ای از بین برود، رسانه ها حالت انفعالی و عقب افتادگی پیدا خواهند کرد. [60]
در این بین ضرورت افزایش تعداد رسانه های حوزوی و دانشگاهی باید مورد توجه قرار گیرد به عنوان نمونه ما روزانه به بیش از یک هزار سوال دینی پاسخ می دهیم، مراکز حوزوی و دفاتر دیگر نیز در این زمینه فعال هستند، لذا اگر مردم بدانند چنین فعالیت های وجود دارد اعتمادشان بیشتر خواهد شد[61]. متأسفانه از نظر اطلاع رسانی در باب حوزه های علمیه و دیگر مراکز علمی و اسلامی کم کاری شده و نهادهای تأثیر گذار به علت فقدان رسانه موثر، مهجور و مظلوم مانده اند. [62]
عدالت رسانه ای یعنی پهنای باندی که در اختیار تلگرام قرار گرفته به شبکه های اجتماعی داخلی اختصاص یابد
تردیدی نیست که رسانه ها اگر در مسایل سیاسی هم مداخله ای نداشته باشند به طور غیرمستقیم بر صحنه سیاسی و نظامی اثرگذار هستند؛ لذا اگر یک دلار در راه های رسانه ای خرج کنیم، جلوی ده دلار خرج نظامی مان را می گیریم. تقویت رسانه ها سبب می شود در مقابل دشمنان آلوده به مسایل نظامی نشویم.[63]
با این اوصاف خوشبختانه آتش فتنه خاموش شد ولی دشمنان از کوشش باز نایستاده‌اند و منتظر هستند تا فرصت دیگری به دست آورده و آتش دیگری روشن کنند.سرانجام باید بدانیم اگر اینترنت اصلاح نشود، مشکل حل نخواهد شد. این که می‌گوید فلان پیام‌رسان را تا چند روز دیگر فعال می‌کنیم، اشتباه است. بنده پرسش می‌کنم آیا اینترنت که تمام اختیار آن در دست دیگران می‌باشد، عاقلانه است که ۱۵ هزار شغل در آن وجود داشته باشد و هر وقت دلشان بخواهد حرکتی در آن انجام دهند؟[64]
البته ما مخالف اینترنت نیستیم بلکه می‌گوییم بیاییم فضای سالم ایجاد کنیم و این امکانپذیر است. نباید با گذشت زمان مشکلات موجود در اینترنت را فراموش کنیم که در این صورت، مجدد در همان دام خواهیم افتاد.[65]نبايد اين فضا ابزار دست دشمن و افراد فاسد و مفسد براي سياه نمايي، تهمت، افترا و دروغ شود، مردم هم تا چيزي در فضاي مجازي مي بينند فورا باور نكنند، بايد بيدار و هوشيار بوده و تسليم نقشه هاي دشمن نشويم تا بتوانيم در اين دنياي پرغوغا كه دشمنان براي ضربه زدن به انقلاب كمرهمت بسته اند به پيشرفت هاي خود ادامه دهيم.[66]
ایجاد شبکه ملی اطلاعات در فضای مجازی و حمایت بی بدیل از شبکه های اجتماعی داخلی مهمترین راهکار برای برون رفت از رفع مشکل شبکه اجتماعی تلگرام است؛ لذا تعبیر واقعی عدالت رسانه ای یعنی پهنای باندی که در اختیار تلگرام قرار گرفته ، به شبکه ملی و پیام رسان های داخلی اختصاص یابد تا در این شبکه ها مردم با امنیت کامل تعامل داشته باشند و به اطلاعات مورد نیاز دسترسی مطلوب داشته باشند.[67]
تأسف آور است که دولت از پهنای باندی که در اختیار تلگرام قرار می‌دهد درآمدزایی می‌کند اما این درآمد ارزش آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی و امنیتی را ندارد.[68]
سخن آخر:(اجازه ندهیم فرهنگ غرب در رسانه‌ها نفوذ پیدا کند)
در خاتمه باید گفت نفوذ فرهنگ غربی در رسانه های کشور یک تهدید جدی است ؛ بر اساس نگرش غربی برای هر سلیقه ، برنامه می سازند و دنبال جذب مخاطبین بیشتر هستند و برای خود رسالت الهی و انسانی قائل نیستند حال آنکه ما برای خود رسالت قائلیم و باید افکار و خواسته های جامعه را هدایت کنیم. [69]
آری نباید فرهنگ رسانه‌ای غرب در کشور نفوذ پیدا کند تا به سبب آن برنامه‌های کشور شبیه آنها شود، در رسانه ملی نباید تسلیم فرهنگ غربی شد؛[70] بنابراین صدا و سیما باید بسیار مراقب باشد تا در پخش برنامه‌ها به صورت آگاهانه و ناآگاهانه گرفتار فرهنگ غرب نشود.[71]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نخستین همایش انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه؛ دارالقرآن علامه طباطبائی؛23/10/1394.
[2] همان.
[3] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به آیین رونمایی از نرم افزار مقتل الحسین(ع)؛23/6/1396.
[4] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیرکل و کارکنان صدا و سیمای خراسان رضوی؛20/5/1396.
[5] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نخستین همایش انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه؛ دارالقرآن علامه طباطبائی؛23/10/1394.
[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم چهارمین سالگرد تأسیس شبکه جهانی ولایت؛مدرسه امیر المؤمین(ع) قم؛6/3/1393.
[7] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیرکل و کارکنان صدا و سیمای خراسان رضوی؛20/5/1396.
[8] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛7/3/1390.
[9] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به آیین رونمایی از نرم افزار مقتل الحسین(ع)؛23/6/1396.
[10] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رییس و خبرنگاران خبرگزاری حوزوی «رسا»؛ 25/2/1389.
[11] همان.
[12] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس مرکز پژوهش و سنجش افکار صدا و سیما پنجشنبه؛6/8/1394.
[13] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نخستین همایش انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه؛ دارالقرآن علامه طباطبائی؛23/10/1394.
[14] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ اجلاسیه جامعه مدرسین و علمای بلاد؛ 25/10/1393.
[15] همان.
[16] همان.
[17] همان.
[18] همان.
[19] تفسير نمونه ؛ ج 7 ؛ ص396.
[20] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای شورای شهر مقدس قم؛11/8/1396.
[21] همان.
[22] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان ؛ ص111.
[23] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس مرکز پژوهش و سنجش افکار صدا و سیما پنجشنبه؛6/8/1394.
[24] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع مدیران صدا و سیمای خراسان‌رضوی؛16/5/1396.
[25] همان.
[26] همان.
[27] پيام قرآن ؛ ج 3 ؛ ص104.
[28] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رییس و خبرنگاران خبرگزاری حوزوی «رسا»؛ 25/2/1389.
[29] همان.
[30] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نخستین همایش انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه؛ دارالقرآن علامه طباطبائی؛23/10/1394.
[31] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار فرماندهان پایگاه های بسیج رسانه ملی؛30/11/1392.
[32] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/3/1395.
[33] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در رسانۀ ملی؛11/11/1394.
[34] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیرکل و کارکنان صدا و سیمای خراسان رضوی؛20/5/1396.
[35] همان.
[36] همان.
[37] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به آیین رونمایی از نرم افزار مقتل الحسین(ع)؛23/6/1396.
[38] همان.
[39] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس رسانۀ ملی؛2/12/1393.
[40] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در رسانۀ ملی؛11/11/1394.
[41] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس رسانۀ ملی؛2/12/1393.
[42] همان.
[43] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای هئیت امنای کمیته امام خمینی(ره)؛9/7/1394.
[44] همان.
[45] همان.
[46] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیرکل و کارکنان صدا و سیمای خراسان رضوی؛20/5/1396.
[47] همان.
[48] همان.
[49] همان.
[50] همان.
[51] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای انجمن روزنامه نگاران مسلمان؛17/9/1387.
[52] همان.
[53] همان.
[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیرکل و کارکنان صدا و سیمای خراسان رضوی؛20/5/1396.
[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس رسانۀ ملی؛2/12/1393.
[56] همان.
[57] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیرکل و کارکنان صدا و سیمای خراسان رضوی؛20/5/1396.
[58] همان.
[59] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رییس و خبرنگاران خبرگزاری حوزوی «رسا»؛ 25/2/1389.
[60] همان.
[61] همان.
[62] همان.
[63] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع اعضای مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم؛ 28/2/1393.
[64] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛20/10/1396.
[65] همان.
[66] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛23/9/1396.
[67] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات؛3/6/1395.
[68] همان.
[69] بیانات حضرت ایت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار کانون شاعران و مداحان استان قم؛14/9/1386.
[70] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس مرکز پژوهش و سنجش افکار صدا و سیما پنجشنبه؛6/8/1394.
[71] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس رسانۀ ملی؛2/12/1393.
