در روايات اهل بيت عليهم السلام با مضامين و تعابير مختلف، به زيارت ائمۀ معصومین(علیهم السلام) اهمّيّت زيادى داده شده است كه بخشى از آن عام و مربوط به همه ائمّه است و بعضى از آن خاص است.[1]
از روايات متعدّدى به دست مى آيد كه اگر انسان بخواهد كاملًا به عهد و پيمانش نسبت به هر كدام از ائمّه وفا كند، بايد به زيارت قبورشان رود و بداند كه هر كس با ميل و رغبت به زيارتشان رود و مكتب آنان را تصديق نمايد مشمول شفاعتشان در روز قيامت قرار مى گيرد.[2] در این میان رواياتى در فضيلت زيارت امام رضا(علیه السلام) وارد شده كه درباره زيارت هيچ يك از معصومين عليهم السلام وارد نشده است و اين به دلايل مختلفى است كه يكى از آنها اين است كه فقط شيعيان خالص اثنا عشرى به زيارت مرقدش مى شتابند و از بركات تربتش بهره مى گيرند و به پيروى از مكتبش افتخار مى كنند.[3]
اینچنین است که حرم على بن موسى الرّضا عليه السلام در طول سال ميليون ها نفر زيارت كننده دارد،[4] البته حب اهل بیت (علیهم السلام) و عشق و علاقمه به زیارت آن حضرت مقوله ای فراگیر است که همۀ مذاهب اسلامی و حتی پیروان دیگر ادیان توحیدی را رهسپار حرم مطهر امام رضا(علیه السلام) کرده است؛به عنوان نمونه ابن حبّان از دانشمندان اهل سنت و عالم رجالى معروف مى نويسد: «قبر على بن موسى الرضا عليه السلام در طوس كنار قبر هارون الرشيد قرار گرفته است و زيارتگاه معروفى است و من مكرر آن را زيارت كرده ام»؛ سپس مى افزايد: «در مدتى كه من در طوس ساكن بودم، هر گاه مشكلى برايم پيش مى آمد، قبر على بن موسى الرضا عليه السلام را زيارت مى كردم و (به بركت زيارت آن حضرت) رفع مشكلم را از خداوند طلب مى كردم كه در اسرع وقت خواسته ام به اجابت مى رسيد و گرفتاريم برطرف مى شد؛ من اين مسأله را بارها تجربه كرده ام» در پايان مى گويد:«أماتنا اللَّه على محبّة المصطفى و أهل بيته صلّى اللَّه عليه وعليهم أجمعين؛خداوند ما را با محبت مصطفى و خاندانش- كه درود خدا و سلامش بر آنان باد- بميراند».[5]،[6]
فضيلت زيارت حضرت رضا عليه السلام در آئینۀ روایات
پس از اين مقدّمه به سراغ مختصرى از رواياتى مى رويم كه در فضيلت زيارت آن حضرت وارد شده است.[7]
حصول بهشت در گرو زیارت امام رضا(علیه السلام)
از رسول گرامى صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: «بزودى پاره اى از تن من در زمين خراسان مدفون گردد و هيچ مؤمنى او را زيارت نكند مگر آن كه خداوند متعال بهشت را بر او واجب و بدنش را بر آتش جهنّم حرام كند».[8]
از حضرت جواد عليه السلام نيز روايت شده كه فرمود: «من از جانب خداوند متعال ضمانت بهشت مى كنم براى كسى كه قبر پدرم را در طوس زيارت كند در حالى كه به حقّ آن حضرت معرفت داشته باشد».[9]،[10]
زیارت امام رضا(علیه السلام) و بخشش گناهان
در حديث ديگرى از پیامبر اکرم صلى الله عليه و آله آمده است: «پاره اى از بدن من در خراسان مدفون خواهد شد، هر غم زده اى كه او را زيارت كند خداى متعال غمش را زايل گرداند و هر گناهكارى كه به زيارتش رود خداوند گناهانش را بيامرزد».[11]،[12]
زیارت امام رضا(علیه السلام) همسنگ زیارت رسول الله(صلی الله علیه وآله)
از خود حضرت رضا عليه السلام روايت شده: «بقعه اى در خراسان است كه زمانى بر آن مى گذرد كه محلّ رفت و آمد فرشتگان مى شود؛ پيوسته فوجى از فرشتگان از آسمان فرود مى آيند و فوجى بالا مى روند تا صور اسرافيل بدمد». پرسيدند: اى پسر رسول خدا! آن، كدام بقعه است؟ فرمود: «بقعه اى است در زمين [13]طوس و آن به خدا قسم، باغى از باغ هاى بهشت است، هر كس مرا در آن بقعه زيارت كند گويا رسول خدا را زيارت كرده است».[14] ،[15]
شفاعت در روز قیامت با زیارت امام رضا علیه السلام
به دو سند معتبر نقل شده كه آن حضرت فرمود: هر كس مرا با توجّه به دورى قبرم زيارت كند روز قيامت در سه جايگاه نزد او بيايم، تا او را از صحنه هاى هولناك آن روز خلاصى بخشم، اوّل زمانى كه نامه اعمال به دست انسانها داده مى شود، دوم نزد پُل صراط و سوم نزد ميزان و ترازوى اعمال.[16]،[17]
ایام زیارت مخصوص امام رضا(علیه السلام)
مرحوم «علّامه مجلسى» مى گويد: زيارت حضرت رضا عليه السلام در روزهاى مقدّس اسلامى، افضل است، خصوصاً روزهايى كه اختصاص به آن حضرت دارد مثل روز ولادت (11 ذى القعده) و روز شهادت آن حضرت (مطابق مشهور آخر ماه صفر) سپس از كتاب «اقبال» مرحوم «سيّد بن طاووس» استحباب زيارت آن حضرت را در روز 23 ذى القعده (طبق روايتى روز شهادت آن حضرت) نيز نقل مى كند و در پايان مى نويسد: استحباب زيارت آن حضرت در ماه رجب نیز مسلم است.[18] مرحوم محدّث قمى روز 25 ذى القعده را نيز به اين موارد ضميمه كرده است.[19]
کیفیت زیارت امام علی بن موسی الرضا(علیه السلام)
در منابع دينى ما زيارات متعدّدى براى آن حضرت نقل شده است:[20] زيارت مشهور امام رضا(علیه السلام) آن است كه در كتب معتبرى مانند «كامل الزيارات» و «عيون اخبارالرضا» و «مصباح الزائر» نقل شده و از عبارت «كامل الزيارات» به دست مى آيد كه اين زيارت از يكى از ائمّه عليهم السلام روايت شده است.[21] در كتاب هاى فوق، اين زيارت با اندكى اختلاف نسبت به يكديگر نقل شده است، و ما اين زيارت را بر اساس نسخه متداول نقل مى كنيم:[22]
شایسته است زائر غسل زيارت كند و اين دعا را هنگام غسل (يا بعد از آن) بخواند:«اللَّهُمَّ طَهِّرْنى وَطَهِّرْ لى قَلْبى ، وَاشْرَحْ لى صَدْرى ...؛خدايا مرا پاك كن و دلم را براى من پاكيزه گردان، و شرح صدر به من عطا كن ...».[23]
آنگاه پاكيزه ترين لباس هاى خود را مى پوشى و به آرامى و وقار در حال توانايى و به صورت کوتاه گام بر می داری.[24]
با گفتن «اللَّهُ اكْبَرُ و لا الهَ الَّا اللَّهُ و سُبْحانَ اللَّهِ و الْحَمْدُللَّهِ؛ خدا بزرگتر از هر چيز است و معبودى جز او نيست و تسبيح مى گويم خدا را و حمد و سپاس از آن اوست» به سوى حرم حركت مى كنى.[25]
هنگام ورود به آن روضه مقدس مى گويى:« بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ، وَعَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ، وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ، وَ اشْهَدُ انَ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، وَانَّ عَلِيّاً وَلِىُّ اللَّهِ؛به نام خدا و براى خدا و بر دين رسول خدا- كه درود خدا بر او و خاندان پاكش باد- گواهى مى دهم كه معبودى نيست جز خداى يگانه اى كه شريكى ندارد و گواهى مى دهم كه محمد بنده و فرستاده اوست و على ولىّ خداست».[26]
سپس در مقابل قبر آن حضرت پشت به قبله مى ايستى و چنين مى گويى:« اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ، وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ، وَاشْهَدُ انَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، وَانَّهُ سَيِّدُ الْأَوَّلينَ وَالْاخِرينَ....؛گواهى مى دهم كه معبودى نيست جز خداى يگانه اى كه شريكى ندارد و گواهى مى دهم كه محمد بنده و فرستاده اوست، و او به يقين سرور و آقاى پيشينيان و پسينيان...».[27]
آنگاه نزد سر مبارك آن حضرت مى نشينى و مى گويى:«السَّلامُ عَلَيْكَ يا وَلِىَّ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يا حُجَّةَ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يا نُورَ اللَّهِ فى ظُلُماتِ الْأَرْضِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يا عَمُودَ الدّينِ...؛سلام بر تو او ولىّ خدا، سلام بر تو اى حجّت خدا، سلام بر تو اى نورخدا در تاريكى هاى زمين، سلام بر تو اى ركن دين...». [28]
سپس مى گويى:« اللهُمَّ الَيْكَ صَمَدْتُ مِنْ ارْضى ...؛خدايا از سرزمينم به سوى تو عزيمت نمودم ...»، دست راست را بلند مى كنى و مى گويى:« اللَّهُمَّ انّى اتَقَرَّبُ الَيْكَ بِحُبِّهِمْ وَبِوِلايَتِهِمْ...؛خدايا من به واسطه دوستى و ولايت آنان به تو تقرّب مى جويم ...».[29]
پای آن حضرت برمى گردى و مى گويى:« صَلَّى اللَّهُ عَلَيْكَ يا ابَا الْحَسَنِ، صَلَّى اللَّهُ عَلى رُوحِكَ وَ بَدَنِكَ...؛ درود خدا بر تو اى ابوالحسن، درود خدا بر روح و بدن تو...».[30]
آنگاه بر قاتلان اميرمؤمنان و حسن و حسين و جميع اهل بيت رسول خدا عليهم السلام لعن مى كنى، براى فرستادن لعن بر قاتلان ائمّه عليهم السلام اگر عبارت ذيل را كه به گفته محدّث قمى (ره) از بعضى دعاها گرفته شده است [31]، بخواند شايد مناسب تر باشد:«اللهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ اميرِ الْمُؤْمِنينَ، وَقَتَلَةَ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ عَلَيْهِمُ السَّلامُ...؛خدايا لعنت كن قاتلان امير مؤمنان و قاتلان امام حسن و امام حسين- كه بر ايشان درود باد...».[32]
سپس به بالاى سر حضرت برمى گردى و دو ركعت نماز مى خوانى، در ركعت اوّل پس از حمد، سوره «يس» و در ركعت دوم سوره «الرحمن» را تلاوت مى كنى و در دعا و تضرّع، تلاش و همّت به خرج مى دهى و براى پدر و مادر و برادران دينى، زياد دعا مى كنى. (البتّه انجام اين امور در مواقعى است كه ازدحام جمعيّت نباشد و گرنه مى توان در گوشه اى ايستاد و تمام زيارت را خواند).[33]،[34]
«علّامه مجلسى» رحمه الله از «شيخ مفيد» رحمه الله نقل كرده كه مستحب است زائر محترم بعد از زيارت حضرت رضا عليه السلام، اين دعا را بخواند:«اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ يا اللَّهُ الدَّآئِمُ فى مُلْكِهِ، الْقآئِمُ فى عِزِّهِ...؛خدايا از تو مى خواهم، اى خدايى كه فرمانرواييش هميشگى، عزّتش پايدار...»[35]،[36]
شرط قبولی زیارت امام رضا(علیه السلام)
بدیهی است زائران باید از هر گونه ايجاد مزاحمت و ناراحتى براى ديگران بپرهيزند و به هنگام ازدحام اصرار بر بوسيدن ضريح كه سبب ناراحتى ديگران مى شود، نداشته باشند و بدانند بوسيدن ضريح آن گونه كه بعضى از عوام مى پندارند شرط قبولى زيارت نيست.[37]
لذا شایسته است زائران به هنگام ازدحام به مقدار لازم از زيارت ، قناعت نمايند و جاى خود را به ديگران بسپارند و بايد دانست آنچه در زيارت مهم است كيفيّت است نه مقدار و كميّت و گاه يك سلام كوتاه جاى يك زيارت طولانى را مى گيرد و در بعضى از روايات دستور به تعجيل در بازگشت داده شده است.[38]
شكّى نيست كه صرف حضور در محضر امام و ايستادن و يا نشستن مؤدّبانه در مقابل ضريح، زيارت به حساب مى آيد چنان كه صرف گفتن «السَّلامُ عَلَيْكُمْ»نيز چنين است.[39]،[40]
آری با این تفاسیر و همان گونه كه در روایات نیز به آن اشاره شده است، عارف به حقّ آن حضرت بودن، شرط قبولى زيارت است.[41]
سخن آخر:( أهم آداب زیارت این است که بدانیم...)
در خاتمه تذكّر اين نكته ضرورى است كه برادران زائر، مواظب حجاب و عفاف همسران و دختران خود در اين مكان هاى مقدّس (و بلكه در هر زمان و مكان ديگر) باشند تا خداى ناكرده با يك بى توجّهى، روح آن معصومان عليهم السلام را آزرده نكنند و زيارتشان را به جفا تبديل ننمايند.[42]لذا بانوان، جداى از مردان و نامحرمان زيارت كنند و با حجاب كامل تشرّف يابند و بدانند زيارت مستحب است و مراعات حجاب و جهات عفّت واجب است؛ مبادا واجب را فداى مستحب كرد.[43]
هم چنین شایسته است زائران سخنان بيهوده و دنيايى را در حرم مطهّر ترك كنند كه اين كار در شأن زوّار حرم هاى مطهّر نيست و به جاى آن قرآن تلاوت كنند و ثواب آن را به صاحب آن بقعه مباركه هديه كنند و بدانند كه عمل آنها تعظيمى براى آن بزرگوار است و بركاتش به خود تلاوت كننده باز مى گردد و نيز مى تواند به ذكر خدا مشغول باشد چرا كه اين حرم هاى مطهّر همچنان كه خداوند سبحان در آيه [44]«في بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ انْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فيها بِالْغُدُوِّ وَالآصالِ؛[45] خانه هايى است كه پيوسته از رفعت و علوّ مرتبه برخوردار بوده، نام خدا در آنها برده مى شود و صبح و شام جايگاه تسبيح اوست».[46]
بنابراین تفكّر در عظمت و جلالت قدر صاحب مرقد شريف و توجّه به اين نكته كه او كلامش را مى شنود و سلامش را جواب مى دهد و از جايگاه و موقعيّت او باخبر است و با تدبّر در لطف و محبّتى كه آنان به شيعيان و زائرانشان دارند و با تأمّل در گناهان خويش و بى وفايى كه با خلافكارى هاى خود در حقّ آنان كرده و خاطر شريفشان را آزرده ساخته، سعى در تحصيل رقّت قلب و خضوع و انكسار دل و جارى شدن اشك، بنمايند.[47]
لذا زائران سعى كنند كه در تمام حالات، حضور قلب را حفظ كنند، از گناهان استغفار نمايند و عزمشان را بر اصلاح كردار و گفتار خود جزم كنند، و در خود نسبت به آينده، تحوّلى به وجود آورند.[48]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] كليات مفاتيح نوين ؛ ص209.
[2] همان.
[3] همان ؛ ص466.
[4] پيام قرآن؛ ج 10؛ ص 275.
[5] الثقات؛ ج 8؛ ص ؛457( شرح حال على بن موسى الرضا(علیه السلام)).
[6] توسل: توحيد يا شرك ؟ ؛ ص29.
[7] كليات مفاتيح نوين ؛ ص465.
[8] عيون اخبارالرضا؛ج 2؛ ص 255؛ ح 4 ، بحارالانوار؛ج 49؛ ص 284؛ ح 3.
[9] بحارالانوار؛ ج 99؛ ص 37؛ح 26 ، عيون اخبار الرضا؛ ج 2؛ ص 256؛ ح 7.
[10] كليات مفاتيح نوين ؛ ص466.
[11] عيون اخبارالرضا؛ ج 2؛ص 257؛ ح 14 ، بحارالانوار، ج 99؛ ص 33؛ ح 11.
[12] كليات مفاتيح نوين ؛ ص465.
[13] همان.
[14] عيون اخبار الرضا؛ج 2؛ص 255؛ ح 5 ، بحارالانوار؛ ج 99؛ ص 31؛ ح 2.
[15] كليات مفاتيح نوين؛ ص 466.
[16] كامل الزيارات؛ ب 101؛ ص304؛ح 4 ، فقيه؛ ج 2؛ ص 584؛ ح 3189.
[17] كليات مفاتيح نوين ؛ ص466.
[18] بحارالانوار؛ ج 99؛ ص 43 و 44.
[19] كليات مفاتيح نوين ؛ ص479.
[20] همان ؛ ص466.
[21] كامل الزيارات؛ ب102؛ ص 309؛ح 2.
[22] كليات مفاتيح نوين ؛ ص466.
[23] همان ؛ ص467.
[24] همان.
[25] همان؛ص468.
[26] همان.
[27] همان.
[28] همان؛ص470.
[29] همان؛ص472.
[30] همان؛ص473.
[31] ر.ک: بحارالانوار؛ ج 30؛ ص 393.
[32] کلیات مفاتیح نوین؛ص473.
[33] عيون اخبار الرضا؛ ج 2؛ ص 267؛ح 1 ، كامل الزيارات؛ ب 102؛ ص 309؛ ح 2 ، مصباح الزائر؛ ص 389.
[34] كليات مفاتيح نوين؛ ص 473.
[35] بحارالانوار؛ ج 99؛ ص 57.
[36] كليات مفاتيح نوين؛ ص 473.
[37] همان ؛ ص219.
[38] همان ؛ ص218.
[39] شهيد اوّل در دروس گفته است: خامسها الزيارة بالمأثور و يكفى السلام( والحضور)؛( بحارالانوار؛ ج 97؛ ص 134 به نقل از دروس؛ ج 2؛ ص 23).
[40] كليات مفاتيح نوين ؛ ص217.
[41] همان ؛ ص466.
[42] همان ؛ ص219.
[43] همان ؛ ص218.
[44] همان ؛ ص219.
[45] سوره نور؛ آيه 36.
[46] كليات مفاتيح نوين ؛ ص219.
[47] همان؛ص217.
[48] همان ؛ ص218.
