آغاز ایام ماه صفر، ظرفیت عظیمی است که می توان در مجالس حسینی، در مساجد و هیئت ها به اهداف مقدس امام حسین اشاره کرد؛ در این میان بازخوانی آداب و اعمال و وقایع ماه صفر در کنار عزاداری می تواند از امور مهم به شمار آید. [1]
آداب و اعمالِ ماهِ صفر
نماز روز سوم ماه صفر
«سيّد بن طاووس» نقل كرده است: در روز سوم ماه صفر، دو ركعت نماز بخوان كه در ركعت اوّل سوره «حمد» و سوره «انّا فتحنا» (فتح) و در ركعت دوم سوره «حمد» و سوره «توحيد» قرائت شود و پس از سلام نماز، صد بار صلوات بفرست و صد بار آل ابى سفيان را لعنت كن و صد مرتبه استغفار نما و آنگاه حاجت خويش را از خداوند بخواه. (ان شاء اللَّه به هدف اجابت مى رسد).[2]
زیارت امام حسین علیه السلام در روز اربعین
در روز اربعين (بيستم ماه صفر) زيارت امام حسين عليه السلام مستحبّ است و مورد تأكيد قرار گرفته است.[3] لذا از گذشته دور تا زمان ما، هر زمان كه شيعيان فرصتى پيدا مى كردند، روز اربعين حسينى را به كربلا مى رفتند و با شور و هيجان و اخلاص، آن حضرت را زيارت مى نمودند. در اين سال ها نيز ميليون ها عاشق دلسوخته اربعين را به كربلا مى روند و شهيدان كربلا را زيارت مى كنند.[4]
سنت زیارت اربعین اباعبدالله الحسین(علیه السلام)
از سنّت هاى بيستم صفر و اربعين حسينى زيارت اربعين[5] امام حسين عليه السلام است. در روايتى از امام حسن عسكرى عليه السلام آمده است: «نشانه هاى مؤمن پنج چيز است: به جا آوردن پنجاه و يك ركعت نماز در هر شب و روز (17 ركعت نماز واجب و 34 ركعت نافله) و زيارت اربعين (امام حسين عليه السلام) و انگشتر بر دست راست نهادن، و پيشانى را به هنگام سجده، بر خاك گذاردن و بسم اللَّه الرحمن الرحيم را در نماز بلند گفتن».[6] همچنين براى اين روز زيارت مخصوصى از امام صادق عليه السلام نقل شده است.[7]،[8]
زيارت اربعين به دو صورت نقل شده است:[9]
زيارت اوّل : «شيخ طوسى» از «صفوان جمّال» روايت مى كند كه گفت: مولايم امام صادق عليه السلام در ارتباط با زيارت اربعين به من فرمود: هنگامى كه روز، بالا آمد خطاب به امام حسين عليه السلام مى گويى:[10]«السَّلامُ عَلى وَلِىِّ اللَّهِ وَحَبيبِهِ، السَّلامُ عَلى خَليلِ اللَّهِ وَنَجيبِهِ، السَّلامُ عَلى صَفِىِّ اللَّهِ وَابْنِ صَفِيِّهِ، السَّلامُ عَلىَ الْحُسَيْنِ الْمَظْلُومِ الشَّهيدِ...؛[11]سلام بر ولىّ خدا و دوستدارش، سلام بر خليل خدا و محرم اسرارش، سلام بر برگزيده خدا و فرزند برگزيده اش، سلام بر حسين مظلوم شهيد (در راه خدا)...».[12]
زيارت دوم : مرحوم «علّامه مجلسى» از «سيّد بن طاووس» نقل مى كند كه يكى از دوستان جابر بن عبدالله به نام عطا (عطيّه) مى گويد: روز بيستم ماه صفر با جابر بن عبداللَّه انصارى بودم، وقتى به «كربلا» رسيديم در آب فرات غسل كرد و پيراهن پاك و تميزى كه با خود داشت پوشيد و به من گفت: آيا از بوى خوش چيزى به همراه دارى؟ گفتم: آرى! قدرى از آن بر سر و بدن پاشيد و پا برهنه روانه شد، تا به مزار حضرت رسيد، نزد سر مبارك امام حسين عليه السلام ايستاد و سه مرتبه اللَّه اكبر گفت و افتاد و بى هوش شد.وقتى به هوش آمد شنيدم كه گفت «السَّلامُ عَلَيْكُمْ يا آلَ اللَّه ...»[13]كه عيناً همان زيارت نيمه رجب است.[14] ،[15]
کوبیدن درب هفت مسجد در پایان ماه صفر؛ سنت یا بدعت؟
این که گفته می شود در پایان ماه صفر باید درده یا هفت مسجد را بزنند و به پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله آغاز ماه ربیع الاول را تبریک بگویند!یقیناً این مطلب از خرافات است که در میان عده ای ترویج شده و اول ماه ربیع الاول در مساجد را می زنند تا با این کار به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم پایان ماه صفر را بشارت دهند؛ این خرافات است و مومنین و مومنات از این کار باید پرهیز کنند.[16]
نگاهی به وقایع ماه صفر
آغاز جنگ صفین
اوّل ماه صفر مصادف است با آغاز جنگ صفّين که مطابق نقل مورّخان در سال 37 هجرى است.[17] جنگ صفّين از سوى اميرمؤمنان عليه السلام و لشكريانش، در برابر معاويه و سپاه غارتگر شام، آغاز شد و مدّت 110 روز طول كشيد،[18] و در آستانه شكست لشكر شام، عمرو عاص خدعه اى به كار زد و قرآن ها را بر سر نيزه كردند و داستان تأسّف بار حكمين پيش آمد.[19] ،[20]
اول صفر ؛ ورود کاروان اسرای کربلا به شهر شام
در اين روز در سال 61 هجرى (بنا بر روايتى) سرِ مبارك حضرت سيّدالشّهدا عليه السلام را همراه كاروان اهل بيت عليهم السلام وارد شهر شام كردند.[21]
بدین نحو که روز اوّل ماه صفر اسراى خاندان اهل بيت عليهم السلام را پس از گردش در شهرها و آبادى ها همراه با سرهاى شهدا به منطقه شام رساندند. وقتى كه نزديك دمشق- پايتخت حكومت يزيد رسيدند، ام كلثوم از شمر خواست كه آنها را از دروازه اى كه كمتر محلِّ اجتماع مردم است، وارد شهر كنند و همچنين سرهاى شهدا را از محمل ها دور نمايند، تا مردم متوجه آن سرها شوند و نواميس خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله را نظاره نكنند؛ ولى شمر برخلاف خواسته آن حضرت، دستور داد كه سرها را دقيقاً در ميان محمل ها حركت دهند تا جلب نظر بيشترى كند![22]
لذا كاروان را از «دروازه ساعات»[23] كه محل اجتماع مردم بود وارد شهر كردند. نخست آنها را كنار دروازه ساعات نگه داشتند و مردم با طبل و شيپور، شادى كنان و كف زنان به استقبال كاروان اسيران آمدند.[24]،[25]
روز دوم ماه صفر؛شهادت زید ابن علی ابن الحسین(علیه السلام)
دوم ماه صفر روز شهادت زيد بن على بن الحسين عليه السلام است که پس از قيام بر ضدّ بنى اميّه در سال 120 هجرى است؛ وى به هنگام شهادت 42 سال داشت.[26]
هفتم صفر؛ ولادت امام کاظم (علیه السلام) یا شهادت امام مجتبی (علیه السلام) به روایتی
هفتم ماه صفر بنا بر نقل شيخ مفيد و كفعمى، روز شهادت امام حسن مجتبى عليه السلام است.[27] همچنين ولادت امام كاظم عليه السلام طبق روايتى در سال 128، در اين روز در منطقه «ابواء» (محلّى ميان مكّه و مدينه) واقع شده است.[28] اين روز از جهتى روز حزن و از جهتى روز سرور است.[29]
بيستم ماه صفر؛ روز اربعین حسینی
بيستم ماه صفر روز اربعين امام حسين عليه السلام است؛ بنابر نقل جمعى از بزرگان مانند شيخ مفيد، شيخ طوسى و كفعمى، جابر بن عبداللَّه انصارى در اين روز براى زيارت امام حسين عليه السلام به كربلا آمد و همين روز، روزى است كه اهل بيت امام حسين عليه السلام طبق روايتى از شام به مدينه آمدند.[30] ولى در ارتباط با آمدن اهل بيت حسينى عليه السلام در روز اربعين به كربلا ميان مورّخان گفتگوست؛ مرحوم حاج شيخ عبّاس قمى در «منتهى الآمال» از سيّد بن طاووس نقل مى كند كه اهل بيت حرم حسينى عليه السلام در مسير بازگشت به مدينه، نخست به كربلا آمدند و زمانى به آنجا رسيدند كه جابربن عبداللَّه انصارى و گروهى از بنى هاشم به زيارت امام حسين و يارانش آمده بودند (و با توجه به اينكه جابر در بيستم صفر به كربلا آمد، بنابراين اهل بيت نيز ورودشان به كربلا همان روز بود).[31]
اما مرحوم حاج شيخ عباس قمى با توجه به نقل ديگر مورّخان و قرائن و شواهد ديگر، ورود اهل بيت عليهم السلام را در بيستم صفر (اربعين حسينى) به كربلا بسيار بعيد مى داند و از شيخ مفيد و شيخ طوسى نقل مى كند كه اهل بيت عليهم السلام روز بيستم صفر از شام به مدينه مراجعت كردند.[32]،[33]
بیست و هشتم صفر؛ رحلت پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله وسلم و شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام
در بيست و هشتم ماه صفر سال يازدهم هجرى، رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله وفات يافت و همه مورّخان اتّفاق دارند كه روز وفات آن حضرت، روز دوشنبه بود و آن حضرت به هنگام وفات شصت و سه سال از عمر مباركشان مى گذشت.[34]
رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در سنّ چهل سالگى به رسالت مبعوث شد و سپس سيزده سال در مكّه مردم را به توحيد و خداپرستى دعوت كرد و در سنّ پنجاه و سه سالگى به مدينه هجرت نمود و ده سال نيز در مدينه با تشكيل حكومت اسلامى و با تلاش پى گير و مستمرّ به مبارزه با شرك و كفر و ظلم و ستم پرداخت؛ در اين مدّت، مردم زيادى از مناطق مختلف به آن حضرت ايمان آوردند و اسلام روز به روز گسترش يافت، تا آن كه در 28 صفر سال يازدهم از اين جهان رحلت فرمود.[35]
حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام، آن حضرت را غسل داده و كفن نمود و بر آن حضرت نماز گزارد و آنگاه مردم گروه گروه بر پيكر شريفش نماز گزاردند و سپس على عليه السلام آن حضرت را در حجره اش در همان محلّى كه از دنيا رفته بود دفن فرمود.[36] از «انس بن مالك» روايت شده است كه وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله را به خاك سپرديم، حضرت فاطمه عليها السلام به سوى من آمد و گفت: اى انس! چگونه راضى شديد كه خاك بر چهره رسول خدا بريزيد، آنگاه گريست.[37] و مطابق نقل ديگرى، آن حضرت مقدارى از خاك قبر پدر گراميش را برداشت و بر ديدگانش نهاد و گفت:[38]
ماذا عَلَى الْمُشْتَمِّ تُرْبَةَ احْمَدَ انْ لا يَشُمَّ مَدَى الزَّمانِ غَوالِيا
بر چه ملامت شود كسى كه تربت پاك احمد را ببويد ولى هرگز در طول عمرش عطر ديگرى نبويد؟!
صُبَّتْ عَلىَّ مَصآئِبُ لَوْ انَّها صُبَّتْ عَلَى الْأَيَّامِ صِرْنَ لَيالِيا
مصيبتهايى بر من وارد شد كه اگر بر روزهاى روشن وارد مى شد همچون شب هاى سياه و ظلمانى مى گشت [39]
همچنين بنا بر نقل جمعى از علما و مورّخان، روز بيست و هشتم صفر سال 50 هجرى، روز شهادت امام حسن مجتبى عليه السلام است و اين روايت بيشتر در ميان شيعيان مشهور است تا روايت هفتم ماه صفر.[40]
روزآخر ماه صفر؛ شهادت امام رضا (علیه السلام)
روز آخر ماه صفر نیز بنا بر قول «شيخ طبرسى» و «ابن اثير» آخر ماه صفر سال 203 هجرى، روز شهادت امام رضا عليه السلام است كه در سنّ پنجاه و پنج سالگى، توسّط مأمون عبّاسى مسموم شده و به فيض شهادت نائل آمدند.[41]،[42]
دهه آخر صفر، دهه غم و اندوه
با توجّه به اينكه معمول شيعه آن است كه عزادارى امام حسين عليه السلام را تا اربعين ادامه مى دهد، و در پايان ماه صفر نيز وفات هاى متعدّدى است. به خاطر اين جهات مختلف، كلّ دو ماه محرّم و صفر در عرف پيروان مكتب اهل بيت عليهم السلام به عنوان دو ماه سوگوارى معروف شده است .[43]
لذا اين ماه نیز به مانند ماه محرم، يادآورِ فداكارى ها و جانبازى هاى امام حسين عليه السلام و يارانش مى باشد؛ ماه ادامه اسارتِ اهل بيت عليهم السلام و ورود آنها (مطابق روايتى) به شام است.[44]
شام بر اثر خطبه هاى امام سجّاد و زينب كبرى عليهما السلام به كلّى دگرگون گرديد و از همان جا بذرِ انقلاب بر ضدِّ بنى اميّه پاشيده شد؛ و در نتيجه همين خطبه ها، بنى اميّه در تمام جهان اسلام رسوا گشت و خطرى كه از سوى آنان اسلام و قرآن را تهديد مى كرد، به بركت خون هاى شهيدان و خطابه هاى پيام آورانِ عاشورا، دفع شد.[45]
علاوه بر اين، ماه صفر چنان كه گفتيم يادآور ضايعه بزرگ و مصيبت عظمى ، يعنى رحلت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و شهادت فرزندانِ گراميش امام حسن مجتبى و امام على بن موسى الرّضا عليهما السلام است؛ آميخته شدنِ خاطره اربعين حسينى با خاطره جانكاهِ اين مصايبِ بزرگ، دهه آخر ماه صفر را، دهه اندوه و غم براى پيروان مكتب اهل بيت عليهم السلام ساخته است.[46]
سخن آخر
ازآن جا كه اين ايّام ماتم و غم، سبب مرورى مجدّد، بر تاريخ زندگانى آن بزرگواران و تلاش ها، شهامت ها و فداكارى هاى آنان است، ماهى است پر از شور و عشق و اخلاص و فداكارى؛ به همين دليل، تاريخ نشان داده است كه بسيارى از توطئه هاى دشمنانِ اسلام، به بركت شورى كه در جلسات و دسته جاتِ سوگوارىِ آن بزرگواران در ماه صفر المظفر ايجاد شده، درهم شكسته و خنثى گرديده است، كه اين خود موهبت بزرگى است، و بايد هميشه آن را ارج نهاد و از آن پاسدارى كرد.[47]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir
[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛13/9/1392.
[2] اقبال؛ ص 587.
[3] كليات مفاتيح نوين ؛ ص612.
[4] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص633.
[5] زيارت اربعين تنها در مورد امام حسين عليه السلام وارد شده، و براى ساير معصومين عليهم السلام زيارت اربعين وجود ندارد. اين زيارت از زيارت هاى معروف و راوى آن مرحوم شيخ طوسى رحمه الله است. صدر حديث نشان مى دهد كه مى توان آن را از راه دور، و ذيل آن دلالت دارد كه از راه نزديك مى توان خواند و شايد منظور اين باشد كه هم از راه دور مى توان خواند و هم از راه نزديك. مطابق آنچه كه در تهذيب الاحكام شيخ طوسى، ج 6، ص 52، ح 37 آمده اين زيارت از امام حسن عسكرى عليه السلام نقل شده است.[5]
[6] مصباح المتهجد؛ ص 787 ، اقبال؛، ص 589.
[7] ر.ک: مفاتيح نوين؛ زيارت اربعين؛ ص 393.
[8] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص633.
[9] كليات مفاتيح نوين ؛ ص401.
[10] همان.
[11] تهذيب؛ ج 6؛ ص 113، ح 17 ، مصباح المتهجّد؛ ص 788 ، بحارالانوار؛ ج 98؛ ص 331؛ ح 2.
[12] كليات مفاتيح نوين ؛ ص401.
[13] بحارالانوار؛ ج 98؛ ص 329؛ ح 1.
[14] كليات مفاتيح نوين ؛ ص409.
[15] همان؛ ص 404.
[16] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ رادیو معارف؛ برنامه زمزم احکام؛11/10/1392.
[17] بحارالانوار؛ ج 32؛ ص 458 ، شرح ابن ابى الحديد؛ ج 4؛ ص 29.( البته مطابق نقل ديگر، واقعه صفين در ماه ذى الحجه سال 36 شعله ور شد، بحارالانوار؛ ج32؛ ص 573).
[18] مروج الذهب؛، ج 2؛ ص 527. ولى مطابق نقل ارشاد القلوب ديلمى( ج 2، ص 248) اين جنگ 18 ماه طول كشيد.
[19] پيام اميرالمؤمنين؛ ج 1؛ ص392.
[20] كليات مفاتيح نوين؛ ص 609.
[21] شيخ بهايى در كامل، و كفعمى در مصباح، اين روز را روز ورود اهل بيت به شام دانسته اند.( مقتل الحسين مقرّم؛ص 348).
[22] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص590.
[23] علّت نامگذارى آن دروازه به« ساعات»، آن بود كه در آنجا پيكرهاى مسى از شكل پرندگان و برخى از حيوانات درست كرده بودند كه با ايجاد نظمى در ميان آنها و ارتباطشان با يكديگر ساعات روز مشخص مى شد. البته در مقتل الحسين خوارزمى آمده است كه كاروان اسرا را از دروازه« توما» وارد كردند كه آثار اين دروازه هم اكنون نيز باقى است( مقتل الحسين مقرّم؛ ص 348).
[24] مقتل الحسين مقرّم؛ ص 347- 348 ، ملهوف( لهوف)؛ ص 210( با مقدارى تفاوت).
[25] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص590.
[26] ارشاد مفيد؛ ج 2؛ ص 174.
[27] بحارالانوار؛ ج 44؛ ص 134.
[28] همان؛ ج 48؛ ص 1.
[29] كليات مفاتيح نوين؛ ص609.
[30] بحارالانوار؛ ج 95؛ ص 195 ، منتهى الآمال؛( تاريخ زندگى امام حسين عليه السلام).
[31] كليات مفاتيح نوين؛ ص 610.
[32] ر.ک: منتهى الآمال،( تاريخ زندگى امام حسين عليه السلام).
[33] كليات مفاتيح نوين ؛ ص610.
[34] همان.
[35] همان.
[36] منتهى الآمال؛ تاريخ زندگى حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و بحارالانوار؛ ج 22؛ص 503 به بعد.
[37] سنن دارمى؛ ج 1؛ ص 40.
[38] كليات مفاتيح نوين؛ ص 610.
[39] همان؛ ص 611.
[40] همان ؛ ج 44؛ ص 135.
[41] منتهى الآمال؛ تاريخ زندگانى امام رضا عليه السلام.
[42] كليات مفاتيح نوين؛ ص 611.
[43] احكام عزادارى ؛ ص122.
[44] كليات مفاتيح نوين ؛ ص611.
[45] همان.
[46] همان.
[47] همان.
