روز عرفه از یک نظر یکی از اعیاد مهم اسلامی است و بعضی از بزرگان نوشته اند که از اعیاد مهم اسلامی محسوب می شود و روز دعا و روز فضیلت است. روز عرفه از یک نظر مصادف با شهادت حضرت مسلم بن عقیل است لذا این روز هم جای تبریک دارد و هم جای تسلیت.[1]
عرفه؛ روز دعا و نیایش
گفتنی است اين روز اعمال و دعاهاى فراوانى دارد و بهترين عمل در اين روز، دعا است.[2]،[3]از روایات استفاده می شود که شاید هیچ روزی در سال به اندازه ی این روز برای دعا اهمیت نداشته باشد.[4]
باید دانست دعا و نيايش در تعليمات اسلام جايگاه ويژه اى دارد، تا آنجا كه قسمت عمده عبادات اسلامى را دعا و نيايش تشكيل مى دهد، به گونه اى كه روح عبادت دعا شمرده شده است .[5]
مفهوم صحيح دعا اين است كه ما منتهاى تلاش و كوشش خود را انجام دهيم، و آنچه را از توان ما بيرون است به لطف خدا بسپاريم، و با دعا حلّ مشكل را از او بخواهيم، و به مضمون «أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ[6]؛يا [كيست] آن كس كه درمانده را چون وى را بخواند اجابت مى كند و گرفتارى را برطرف مى گرداند»، به هنگام اضطرار و عقيم ماندن تلاشها و كوششها به در خانه خدا برويم و دست به دعا برداريم، به همين دليل در روايات اسلامى تصريح شده است. آنهايى كه بر اثر تنبلى و كوتاهى و ندانم كارى گرفتار محروميت مى شوند، دعايشان مستجاب نخواهد شد. [7]
به همين دليل اولياء اللّه همواره در كارهاى مهم دست به درگاه پروردگار بر مى داشتند، و با دعا و ياد او توان و نيرو مى گرفتند، و با توكل بر ذات پاكش آرام مى يافتند، و بدون ترس و واهمه از عظمت مشكلات به جنگ آنها مى رفتند، چرا كه مى دانستند هر مشكلى در برابر اراده حق سهل و آسان است.[8]
عرفه؛ دعا در حق دیگران
در بسيارى از دعاها به حال ساير انسانها و مشكلات آنها توجّه شده و براى پيروزى آنان بر مشكلات دعا مى شود، حتّى در روايات اسلامى مى خوانيم، بعضى از پيشوايان در بهترين مواقع دعا، ساعتها براى ديگران دعا مى كردند[9]؛ اين گونه دعاها روح نوع دوستى را به شدّت در انسان تقويت مى كند و از توقّف شخصيّت در مرحله فردى جلوگيرى كرده، به مرحله عالى شخصيّت اجتماعى مى كشاند.[10]
حال در روز عرفه، مخصوصاً دعا براى مؤمنان و دوستان بسيار سفارش شده است. چه آنان كه زنده اند و چه كسانى كه از دنيا رفته اند.[11]
شایسته است مومن در روز عرفه براى امور دين و دنيايش دعا كند و سعى كند دعا را به ديگران تعميم دهد كه در اين صورت به اجابت نزديكتر است.[12]
آری می توان در حقّ برادران دينى دعا كرد و حتی با ذكر نام آنان، در حقّشان استغفار نمود.[13] امام صادق عليه السلام از پدرش از جدّش از فاطمه صغرى از امام حسين عليه السلام از برادرش امام حسن عليه السلام نقل مى كند كه مادرم فاطمه عليها السلام را ديدم كه در محراب عبادت ايستاده بود، پيوسته ركوع مى كرد و سجده بجا مى آورد تا اين كه فجر طالع شد و شنيدم كه براى مؤمنين، آن هم با ذكر اسامى آنان، فراوان دعا مى كرد، در حالى كه براى خودش چيزى طلب نكرد. عرض كردم: مادرم! چگونه است كه براى ديگران دعا مى كنى، براى خود دعا نمى كنى؟ فرمود: فرزندم! «الْجارُ ثُمَّ الدَّار؛ اوّل همسايه، سپس خانه!».[14]،[15]
با این تفاسیر بسیار مناسب است امروز برای دیگران دعا کنیم که این خود موجب می شود که دعای انسان در حق خودش نیز مستجاب شود.[16] هم چنین در روز عرفه برای رفع مشکلات جامعه اسلامی دعا کنیم.[17]
عرفه؛ بارش رحمت الهي؛روز آمرزش گناهان
رحمت الهي در سرزمين عرفات بسيار است و گناهان کساني که آن روز را در آن سرزمين درک کنند بخشوده مي شود.[18]در این میان رحمت معنى وسيعى دارد كه هر گونه محبت الهى را در باره بندگان شامل مى شود، خواه از طريق بخشش نعمتها باشد يا از طريق آمرزش گناهان .[19]
در روايت آمده است که اگر کسي در ماه رمضان آمرزيده نشود گناهان او ديگر تا سال بعد آمرزيده نمي شود مگر اينکه عرفه را در عرفات درک کند: امام صادق (ع) فرمود:«مَنْ لَمْ يُغْفَرْ لَهُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ لَمْ يُغْفَرْ لَهُ إِلَى قَابِلٍ إِلَّا أَنْ يَشْهَدَ عَرَفَة؛[20]کسى که در ماه رمضان آمرزیده نشود، تا رمضان آینده آمرزیده نگردد، مگر آن که در عرفه حاضر شود».[21]
خداوند سبحان استغفار از گناه را، سبب فزونى رزق و مايه رحمت خلق قرار داده است؛ [22] و اگر مى بينيم در دستورات اسلامى يأس از آمرزش ، يكى از بزرگترين گناهان شمرده شده است و ممكن است افراد ناوارد تعجب كنند كه چرا يأس از رحمت خدا اينقدر مهم تلقى شده؛ حتى مهمتر از بسيارى از گناهان، فلسفه اش در حقيقت همين است كه گناه كار مأيوس از رحمت، هيچ دليلى نمى بيند كه به فكر جبران بيفتد و يا لااقل دست از ادامه گناه بردارد، و منطق او اين است اكنون كه آب از سر من گذشته است چه يك قامت چه صد قامت! من كه رسواى جهانم غم دنيا هيچ است!، بالاتر از سياهى رنگ ديگر نباشد، آخرش جهنم است، من كه هم اكنون آنرا براى خود خريده ام ديگر از چه مى ترسم؟! و...[23]
امّا هنگامى كه روزنه اميد براي او گشوده شود، اميد به عفو پروردگار، اميد به تغيير وضع موجود، نقطه عطفى در زندگى او خواهد شد و او را به توقف كردن در مسير گناه و بازگشت به سوى پاكى و اصلاح دعوت مى كند.[24]
وسعت اجابت دعا در عرفه
امام باقر عليه السلام از امام زين العابدين عليه السلام روايت كرده است كه آن حضرت در روز عرفه جمعى را مشاهده كرد كه دست نياز به سوى مردم دراز كرده و كمك مى خواستند! حضرت فرمود: واى بر شما! آيا از غير خدا در اين روز حاجت مى طلبيد در حالى كه در اين روز اميد مى رود كه فضل خداوند حتّى شامل بچّه هايى شود كه در شكم مادرانند.[25]،[26]
عرفه؛ روز معرفت ، شناخت، توحید گرایی و خدامحوری
بی تردید سرنوشت انسان بر مسأله توحيد استوار است، از سوى ديگر فطرتش او را دعوت به شكر منعم و معرفت و شناخت او مى كند.[27] زیرا مسأله توحيد ،خميرمايه همه اوصاف جمال و جلال و ريشه اصلى معرفت الهى است [28]
در این بین، روزعرفه ، براى تقويت معرفت الهى، و رابطه عميق تر با حضرت حق و شناخت صفات جمال و جلال پروردگار، بسيار مناسب و مغتنم است.[29] زیرا دعاكننده بايد خدا را به درستى بشناسد و به مالكيّت، قدرت، عظمت، توانايى، علم و آگاهى و كرم و لطف خداوند ايمان داشته باشد.[30]
تقويت مبانى توحيد، ايمان و عشق به خدا، قلب را از مهر او لبريز كردن و سر تا پا به وجود او محبّت داشتن، از جمله عواملى است كه باعث مى شود نفاق و دوگانگى شخصيّت را از انسان دور كند، چرا كه عامل مهمّ پيدايى آن دورى از خداوند است. ما هر چه تحقيق كنيم مى بينيم ريشه تمام خوشبختى ها معرفت و عشق به خداست. خميرمايه تمام افتخارات و مايه همه آرامش ها، به خدا دل بستن و از غير او دل كندن است .[31]
به تعبیر دیگر توحيد تنها يكى از اصول دين نيست، بلكه روح و خمير مايه تمام عقايد اسلامى است، و با صراحت مى توان گفت: اصول و فروع اسلام در توحيد شكل مى گيرد، همه جا سخن از توحيد و يگانگى است، وحدت ذات پاك و توحيد صفات و افعال خدا و در تفسيرى ديگر وحدت دعوت انبياء، وحدت دين و آيين الهى ، وحدت قبله و كتاب آسمانى ما، وحدت احكام و قوانين الهى درباره تمام افراد بشر، و بالاخره وحدت صفوف مسلمين، و نيز وحدت يوم المعاد.[32]
حماسۀ عاشورا ؛ تجلی معرفت حسینی در روز عرفه
با این تفاسیر معرفت را بايد از امام حسين (عليه السلام) آموخت؛ آن حضرت در دعاى عرفه درحالى كه اشك مى ريزد مى گويد: «الهى انا افقير فى غناى فكيف لا اكون فقيراً فى فَقْرى الهى انَا الجاهل فى علمى فكيف لا اكون جهولًا فى جهلى»[33] «خدايا من در موقع بى نيازى هم فقيرم، پس چگونه فقير نمى باشم در فقرم، خدايا من در موقع عالم بودن هم جاهل هستم، پس چگونه جاهل نمى باشم در موقع جاهل بودنم»، «الهى مَنْ كانَتْ مَحاسِنُهُ مساوِىَ فَكيفَ لا تَكوُنُ مَساويه مساوِى»[34] (خدايا كسى كه خوبى هايش، بدى است، پس چگونه بدى هايش بدى نيست) «عَميَتْ عَيْنٌ لا تراك»[35] «كور باد چشمى كه تو را نبيند» خدايا مگر تو از من دور شده اى كه از آثار بخواهم تو را بشناسم.[36]
كى رفته اى زدل كه تمنا كنم تو را كى گشته اى نهفته كه پيدا كنم تو را
با صد هزار جلوه برون آمدى كه من با صد هزار ديده تماشا كنم تو را
آرى اين معرفت آن حماسه و جانبازى عاشورا، را هم مى طلبد.[37]
سیری در اعمال روز عرفه
براى روز عرفه چند عمل وارد شده است:[38]
1. روزه گرفتن؛ كه پاداش فراوانى دارد. ولى اگر روزه در آن روز سبب ضعف و ناتوانى جهت دعا و انجام اعمال و عبادات روز عرفه شود ترك آن بهتر است.[39] ،[40]
2. غسل كردن قبل از غروب آفتاب.[41]،[42]
3- زيارت امام حسين عليه السلام، كه زيارت آن حضرت در روز عرفه طبق روايتى از امام صادق عليه السلام پاداش حج و عمره بسيار، و جهاد فراوان دارد.[43] در روايت ديگرى از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه خداوند در روز عرفه، توجّه خاصّى به زائران قبر امام حسين عليه السلام دارد، حاجاتشان را برآورده مى سازد و گناهانشان را مى آمرزد.[44] در حديث ديگرى از سه امام بزرگوار، حضرت امام صادق و امام كاظم و امام رضا عليهم السلام آمده است كه هر كس روز عرفه به زيارت امام حسين عليه السلام برود، خداوند او را با ايمان محكم همراه با اطمينان باز مى گرداند.[45] به هر حال، همان گونه كه «سيّد بن طاووس»، در «اقبال» فرموده است: احاديث در فضيلت زيارت امام حسين عليه السلام در روز عرفه، متواتر است.[46] به همين دليل سيل مشتاقان در اين روز به سوى مرقد آن حضرت سرازير مى شود.[47]
4- پس از نماز عصر، و قبل از آن كه دعاهاى روز عرفه را بخواند، دو ركعت نماز در زير آسمان، بجا آورد و به گناهان و خطاهاى خود اعتراف كند، كه امام صادق عليه السلام فرمود: هر كس چنين كند، پاداش كسانى كه در سرزمين عرفاتند، را خواهد داشت و گناهانش آمرزيده گردد.[48] مرحوم «شيخ كفعمى» كيفيّت نماز را اين گونه آورده است: پس از آن كه نماز ظهر و عصر را با ركوع و سجود نيكو، بجا آوردى، دو ركعت نماز بخوان؛ در ركعت اوّل بعد از سوره حمد، سوره توحيد (قل هو اللَّه احد) و در ركعت دوم، پس از سوره حمد، سوره قُل يا ايُّهَا الْكافِرُون را بخوان. بعد از آن نيز چهار ركعت نماز بگزار (هر دو ركعت به يك سلام). و در هر ركعت بعد از سوره حمد، پنجاه مرتبه سوره توحيد را بخوان (كه نماز اميرالمؤمنين نيز به همين صورت است) آنگاه اين تسبيحات را كه از رسول خدا نقل شده است و «سيّدبن طاووس» آن را در «اقبال» آورده، بخوان: «سُبْحانَ مَنْ فِى السَّماءِ عَرْشُهُ ...؛منزّه است خدايى كه در آسمان است عرش او...».[49]،[50]
آنگاه صد مرتبه بگو:« سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اكْبَرُ؛منزّه است خدا و حمد از آن خداست و معبودى جز خدا نيست و خدا بزرگ تر از توصيف است.»[51]
و صد مرتبه سوره قُل هُوَ اللَّهُ أحَد را بخوان،صد مرتبه آيةالكرسى،صد مرتبه صلوات بر محمّد و آل محمّد، ده مرتبه «لاالهَ الَّا اللَّهُ، وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ...؛ معبودى جز خدا نيست يگانه اى كه شريك ندارد..»[52]
ده مرتبه « اسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذى لا الهَ الّا هُوَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ، وَاتُوبُ الَيْهِ؛آمرزش خواهم از خدايى كه معبود به حقى جز او نيست كه زنده و پاينده است و به سويش توبه كنم.»[53]
ده مرتبه يا اللَّهُ ، ده مرتبه يا رَحْمنُ ، ده مرتبه يا رَحيمُ ، ده مرتبه يا بَديعَ السَّمواتِ وَالْأَرْضِ، يا ذَاالْجَلالِ وَالْإِكْرامِ ، ده مرتبه يا حَىُّ يا قَيُّومُ ، ده مرتبه يا حَنَّانُ يا مَنَّانُ، ده مرتبه يا لا الهَ الَّا انْتَ، ده مرتبه آمينَ.[54]
پس آنگاه بگو:«اللهُمَّ انّى اسْئَلُكَ يا مَنْ هُوَ اقْرَبُ الَىَّ مِنْ حَبْلِ الْوَريدِ...؛خدايا از تو خواهم اى كسى كه او نزديكتر است به من از رگ گردن...»آنگاه حاجت خود را از خداوند طلب كن كه برآورده خواهد شد، ان شاءاللَّه.[55]،[56]
مرحوم «كفعمى» در ادامه مى افزايد: پس از آن اين صلوات را بخوان؛ امام صادق عليه السلام فرمود: هر كس بخواهد محمّد و آل محمّد را با صلوات بر آنان مسرور و خشنود سازد، اين صلوات را بخواند[57]:«اللَّهُمَّ يا اجْوَدَ مَنْ اعْطى...؛خدايا اى بخشنده ترين عطابخشان...».[58]
آنگاه دعاى «امّ داوود» را بخوان، سپس اين تسبيحات را كه پاداش فراوانى دارد، بخوان:«سُبْحانَ اللَّهِ قَبْلَ كُلِّ احَدٍ...؛منزّه باد خدا پيش ازهر كس ...»[59]
بار ديگر همين دعا را بخوان، ولى بجاى سُبْحانَ اللَّهِ قَبْلَ كلِّ أَحَدٍ، بگو:وَ الْحَمْدُ لِلَّه قَبْلَ كُلِّ احَدٍ،و هر جا كه كلمه سُبْحانَ اللَّه دارد؛ به جاى آن الْحَمدُ لِلَّه بگو و دعا را تا آخر بخوان.[60]
براى بار سوم از ابتدا شروع كن ولى اين بار به جاى سُبْحانَ اللَّهِ،بگو:لا إِلهَ إلّااللَّه . مثلًا بگو:لا إله إلّا اللَّه قَبْلَ كُلِّ أَحَدٍ ... .[61]
در مرتبه چهارم، دعا را از ابتدا شروع كن و تا آخر بخوان، ولى به جاى سبحان اللَّه بگوأللَّه اكبر. مثلًا مى گويى:أللَّه أكبر قَبلَ كلِّ أحد ... .[62]
سپس دعاى أللَّهُمَّ مَنْ تَعَبَّأ وَ تَهَيَّأَ[63] را بخوان.[64] آنگاه با نهايت خشوع و فروتنى، دعاى چهل و هفتم «صحيفه سجّاديّه» را بخوان كه بسيار دعاى گران قدر و ارزشمندى است.[65]،[66]
دعای عرفۀ امام حسین(ع)
5. از جمله دعاهايى كه خواندنش در روز عرفه سفارش شده است دعاى معروف و مشهور سالار شهيدان امام حسين عليه السلام است كه از محتواى بسيار با ارزش و بى نظيرى برخوردار است؛ اين دعاى پرفيض، گنجينه اى [67] از معارف اسلامى است كه راه خداشناسى و توبه و بازگشت به او را، به هر خداجوى مسلمانى مى آموزد، و روح را به بالاترين اوج معرفت، مى رساند؛ مى توان گفت يك دوره عرفان اسلامى در آن درج است.[68]
بشر و بشير[69] از فرزندان «غالب اسدى» روايت كرده اند كه: عصر روز «عرفه» در سرزمين «عرفات» خدمت امام حسين عليه السلام بوديم كه آن حضرت با گروهى از اهل بيت و شيعيان خود، در نهايت خشوع و فروتنى، از خيمه خويش بيرون آمدند و در قسمت چپ كوه ( جبل الرحمه، كوه معروفى است در وسط عرفات)رو به سوى كعبه ايستادند و همانند فقير و نيازمندى كه چيزى طلب كند، دست ها را در برابر صورت گرفتند و اين دعا را خواندند:[70]
«الْحَمْدُ للَّهِ الَّذى لَيْسَ لِقَضآئِهِ دافِعٌ.... لاالهَ الَّا انْتَ، وَحْدَكَ لا شَريكَ لَكَ، لَكَ الْمُلْكُ وَ لَكَ الْحَمْدُ، وَ انْتَ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ قَديرٌ، يا رَبِّ يا رَبِّ؛ ستايش خاص خدايى است كه نيست براى قضا و حكمش جلوگيرى.... معبودى جز تو نيست يگانه اى كه شريك ندارى از توست فرمانروايى و از توست ستايش و تويى كه بر هر چيز توانايى اى پروردگار اى پروردگار.»[71]
آن حضرت جمله يا ربّ را به طور مكرّر مى گفت و كسانى كه اطراف امام (ع) بودند، به دعاى ايشان گوش مى دادند و تنها آمين مى گفتند و همراه آن حضرت صداهايشان به گريه بلند بود؛ تا آنگاه كه آفتاب غروب كرد و همگى به سوى «مشعرالحرام» حركت كردند.[72]
مرحوم «سيّد بن طاووس» در «اقبال»، پس از جمله «يا ربّ، يا ربّ، يا ربّ»، فراز ديگرى را نيز آورده است كه چنين است:« الهى انَا الْفَقيرُ فى غِناىَ، فَكَيْفَ لا اكُونُ فَقيراً فى فَقْرى... انَّكَ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ قَديرٌ، وَالْحَمْدُ للَّهِ وَحْدَهُ.[73]؛خدا من چنانم كه در حال توانگرى هم فقيرم پس چگونه فقير نباشم در حال تهيدستيم...تو بر هر چيز توانايى و ستايش مخصوص خداست تنها».[74]
6. در پايان روز عرفه اين دعا را بخوان:[75]«يا رَبِّ إنَّ ذُنُوبى لا تَضُرُّكَ، وَانَّ مَغْفِرَتَكَ لى لا تَنْقُصُكَ، فَاعْطِنى ما لا يَنْقُصُكَ، وَاغْفِرْ لى ما لايَضُرُّكَ؛[76]پروردگارا همانا گناهان من زيانى به تو نزند و محققاً آمرزش تو از من نقصانى به تو نرساند پس عطا كن به من آنچه را نقصانت نرساند و بيامرز برايم آنچه را زيانت نزند.»[77]
همچنين بخوان:«اللَّهُمَّ لا تَحْرِمْنى خَيْرَ ما عِنْدَكَ لِشَرِّ ما عِنْدى ، فَانْ انْتَ لَمْ تَرْحَمْنى بِتَعَبى وَنَصَبى ، فَلا تَحْرِمْنى اجْرَ الْمُصابِ عَلى مُصيبَتِهِ؛[78]خدايا محرومم مكن از آن خيرى كه نزد توست بخاطر آن شرى كه در پيش من است پس اگر تو به رنج و خستگيم رحم نمى كنى پس محرومم مدار از پاداش مصيبت ديده اى بر مصيبتش.»[79]
7. به هنگام غروب روز عرفه، دعاى عشرات[80] را بخوان اين دعا كه خواندنش در هر صبح و شام مستحب است، آن را در پايان روز عرفه نيز بخوان.مرحوم «سيّد بن طاووس» در اعمال روز عرفه، اين دعا را ذكر كرده است.[81]،[82]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت اين روز، بويژه براى كسانى كه در سرزمين پرخاطره و انسان ساز «عرفات» باشند و در مناسك حج شركت داشته باشند، سعادت مضاعف خواهد بود؛ آنان كه در لباس سفيد احرام، با قلبى مملوّ از عشق خداوند، دعاى عرفه امام حسين عليه السلام را در سرزمين عرفات زمزمه مى كنند، از اين زلال معرفت ناب، بيش از ديگران سيراب مى شوند.[83] لیکن توصیه اینجانب برای همگان بر حضور باشکوه مومنین در مراسم دعای عرفه و استفاده فراگیر از برکات این روز با عظمت است.[84]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/6/1395.
[2] زاد المعاد؛ص 256.
[3] كليات مفاتيح نوين ؛ ص852
[4] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/6/1395.
[5] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص518.
[6] سوره نمل؛آيه 62.
[7] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص519.
[8] همان؛ ج 2؛ ص 521.
[9] اصول كافى؛ ج 2؛ ابواب دعا.
[10] پيدايش مذاهب ؛ ص103.
[11] زادالمعاد؛ ص 256.
[12] كليات مفاتيح نوين ؛ ص218.
[13] همان ؛ ص965.
[14] علل الشرايع، ج 1، ص 182 ، بحارالانوار، ج 86، ص 313، ح 19.
[15] كليات مفاتيح نوين ؛ ص965.
[16] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/6/1395.
[17] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛12/7/1393.
[18] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛23/7/1392.
[19] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص504.
[20] وسائل الشيعة؛ج10، ص305.
[21] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛23/7/1392.
[22] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 5 ؛ ص589.
[23] پيام قرآن ؛ ج 9 ؛ ص422.
[24] همان.
[25] الخصال، ج 2، ص 517، ح 4.
[26] كليات مفاتيح نوين ؛ ص852.
[27] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 5 ؛ ص553.
[28] همان ؛ ج 5 ؛ ص152.
[29] كليات مفاتيح نوين ؛ ص852.
[30] همان ؛ ص20.
[31] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص557.
[32] اعتقاد ما ؛ ص19.
[33] مفاتيح الجنان ؛ دعاى عرفه.
[34] همان.
[35] همان.
[36] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 1 ؛ ص152.
[37] همان.
[38] كليات مفاتيح نوين ؛ ص853.
[39] زادالمعاد؛ ص 258 ، مصباح كفعمى، ص 661.
[40] كليات مفاتيح نوين ؛ ص853.
[41] مصباح كفعمى؛ ص 661.
[42] كليات مفاتيح نوين ؛ ص853.
[43] مصباح المتهجّد؛ ص 715.
[44] همان .
[45] بحارالانوار، ج 98، ص 86، ح 8.
[46] اقبال، ص 332.
[47] كليات مفاتيح نوين ؛ ص853.
[48] زاد المعاد، ص 258.
[49] اقبال؛ ص 329.
[50] كليات مفاتيح نوين ؛ ص851.
[51] همان ؛ ص854.
[52] همان.
[53] همان؛ص853.
[54] همان ؛ ص855.
[55] مصباح كفعمى، ص 661.
[56] كليات مفاتيح نوين ؛ ص855.
[57] مصباح كفعمى ؛ص 423.
[58] كليات مفاتيح نوين ؛ ص856.
[59] همان.
[60] همان ؛857.
[61] همان.
[62] همان.
[63] کلیات مفاتیح نوین؛ ص 966 .
[64] مصباح كفعمى، ص 662.
[65] همان؛ ص 671.
[66] كليات مفاتيح نوين ؛ ص856.
[67] همان؛ص857.
[68] همان؛ص858.
[69] اين دو تن را از اصحاب امام حسين عليه السلام به شمار آورده اند و برخى از علماى« علم رجال» بشر بن غالب اسدى را از اصحاب اميرمؤمنان، امام حسن، امام حسين و امام سجاد عليهم السلام دانسته اند؛ معجم رجال الحديث، ج 4، ص 227.
[70] اقبال، ص 339 ، بلدالامين، ص 251 ، بحارالانوار، ج 95، ص 216.
[71] كليات مفاتيح نوين ؛ ص877.
[72] همان.
[73] اقبال؛ ص 348.
[74] كليات مفاتيح نوين ؛ ص883.
[75] همان.
[76] اقبال؛ ص 420.
[77] كليات مفاتيح نوين ؛ ص883.
[78] اقبال؛ ص 420.
[79] كليات مفاتيح نوين ؛ ص884.
[80] مناجات ها و دعاهاى معروف ؛ كليات مفاتيح نوين؛ص108.
[81] اقبال؛ص 417.
[82] كليات مفاتيح نوين ؛ ص884.
[83] همان ؛ ص852.
[84] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛31/6/1394.
