اعتکاف در اسلام از جمله فرایض بسیار ارزشمندی است که انسان را از دنیای مادی جدا می کند و به عالم معنویت وارد می کند.[1]
این فریضۀ مهم در حالی پس از پیروزی انقلاب اسلامی تولدی دوباره یافت که قبل از انقلاب،اعتکاف به مانند دیگر ارزش های فراموش شده، به ورطۀ فراموشی سپرده شده بود، اما به برکت نظام اسلامی زنده شد و در سال های اخیر به حدو اندازه ای مورد استقبال قرار گرفته است که بعضاً از ظرفیت مساجد نیز فراتر رفته و در سراسر ایران اسلامی، این موج عظیم استقبال از اعتکاف به عینه قابل مشاهده است.[2]
تعریف اعتکاف
واژه «اعتكاف» براى عبادت مخصوصى است كه در مسجد انجام مى شود[3].
لذا اعتكاف عبارت است از ماندن با آداب مخصوص در مسجد به قصد قربت؛ و تنها ماندن در مسجد بدون قصد، اعتكاف محسوب نمى شود.[4]
زمان اعتکاف
اعتكاف در تمام ايّام سال، جز در دو روز كه روزه در آن حرام است، مطلوب است؛ ولى در ماه مبارك رمضان و ماه رجب فضيلت بيشترى دارد.[5]
مکان اعتکاف
متاسفانه مساجد ما به اندازه متقاضیان حضور در اعتکاف جا ندارند لذا ما گفتیم که در مساجد دانشگاه ها و روستاها و هرمسجدی که درآن نماز یومیه و جماعت خوانده می شود اعتکاف صحیح است، ولی با این وجود هنوز ظرفیت بسیار کم است و خیلی از جوانان به خاطر کمبود فضا از این فیض معنوی محروم شدند.[6]
در روایات نیز می خوانیم: «مسجد یصلی فیه صلاة الجماعة؛[7] یعنی مسجدی که هر روز در آن نمازجماعت برپا می شود» برای اعتکاف کافی است؛ لذا منظور از مسجد جامع(مسجد یصلی فیه) همۀ مساجد را شامل می شود .[8]
اهمیت اعتکاف از نگاه قرآن
بی تردید اعتکاف گهر گرانبهایی است که در اسلام قرار دارد و در قران کریم نیز به آن اشاره شده است؛در کلام آسمانی تعبیری است که برای اهمیت اعتکاف بسیار مهم است و آن اینکه خداوند به حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(علیه السلام) می فرماید: «وَ عَهِدْنا إِلى إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفينَ وَ الْعاكِفينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ؛[9] و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و مجاوران(اعتکاف کنندگان) و رکوع کنندگان و سجده کنندگان ، پاک و پاکیزه کنید!».[10]
این آیه شریفه در وهلۀ نخست نشان می دهد که مسأله ی اعتکاف از آن زمان وجود داشته است.[11]
اما منظور از طهارت و پاكيزگى در اين آیه چيست؟ برخی طهارت از لوث وجود بت ها را مورد توجه قرار دادند ، برخی نیز گفته اند: از آلودگي هاى ظاهرى و مخصوصاً از خون و محتويات شكم حيواناتى كه قربانى مى كردند ؛ زيرا بعضى از ناآگاهان چنين اعمالى را انجام مى دادند.[12]
هم چنین برخی طهارت خانه خدا را به معنى خلوص نيت به هنگام بناى اين خانه توحيد ی برشمردند.[13]
لیکن هيچ دليلى وجود ندارد كه مفهوم طهارت در این مسأله محدود شود، بلكه منظور پاك ساختن ظاهرى و معنوى اين خانه توحيد از هر گونه آلودگى است.[14]
لذا دو پیغمبر مأمور شدند که خانه ی خدا را برای طواف کنندگان و معتکفین و نمازگزاران آماده کنند؛[15]در حقيقت حضرت ابراهيم (علیه السلام) و حضرت اسماعیل(علیه السلام)، مأموریت یافتند خانه كعبه و اطراف آن را از هر گونه آلودگى ظاهرى و معنوى و هر گونه بت و مظاهر شرك پاك و پاكيزه دارد، تا بندگان خدا در اين مكان پاك جز به خدا نينديشند، و مهمترين عبادت اين سر زمين را كه طواف و نماز و اعتکاف است در محيطى پيراسته از هر گونه آلودگى انجام دهند.[16]
اعتکاف، معجونی شفابخش در تصفیه روح انسان
بدیهی است آموزه های عبادى در پرورش ملكات فاضله، تصفيه روح و جان، توجه دادن به خداوند و هدايت به پاكى و فضيلت بسیار موثر دارد.[17]
بنابراین قبل از هر چيز باید در پاكى قلب و روح كوشيد و از گناه توبه كرده و خودسازى نمود.[18] همانها كه با امدادهاى الهى توانسته اند روح تقوا را در خود زنده كنند و هواپرستى را از خود دور سازند و در سايه اين خودسازى، كليد درهاى هدايت را بدست آورند.[19]
در این میان عبادت اعتکاف به ویژه به خاطر ارتباط و پيوندى كه با مساله روزه و دیگر مولفه های عبادی دارد اثر عميقى در تصفيه روح و توجه مخصوص به پروردگار دارد که آداب و شرائط آن در كتب فقهى ذكر شده است البته اين عبادت ذاتا از مستحبات است ولى در پارهاى از موارد استثنايى شكل وجوب به خود مى گيرد.[20]بدین ترتیب اعتکاف تصفيه روح و نفس و پيمودن تمام مدارج سير الى الله را میسر می سازد. [21]
اعتکاف؛ عامل روشنی قلب و بیداری اندیشه انسان در مسیر الهی
خداوند عواملی را برای بیداری فراهم ساخته است که می توان به اعمال عبادی هم چون نماز و روزه اشاره کرد،[22] لذا عبادت در شب، مخصوصا در سحرگاهان و نزديك طلوع فجر، اثر فوق العادهاى در صفاى روح، و تهذيب نفوس، و تربيت معنوى انسان، و پاكى قلب و بيدارى دل و تقويت ايمان و اراده، و تحكيم پايههاى تقوا در دل و جان انسان دارد.[23]
در این میان اعتکاف از جمله مولفه های مهم عبادی است که موجب بیداری انسان ها ست؛ زیراانجام این فریضۀ عبادی[24] آن هم در مساجد که جاى بيدارى است ،[25] انسان را از زندگی مادی و از ساحت دنیا خارج می سازد، لذا فرد معتکف با خدا رازو نیاز می کند؛ از گناهان خود توبه کرده و به سوی معنویات سوق داده می شود؛از سوی دیگر محاسبۀ نفس و بررسی گذشتۀ زندگی خود و برنامه ریزی برای زندگی پیش رو با محوریت آخرت ؛ موجبات بیداری هر چه بهتر را برای فرد معتکف فراهم خواهد کرد.[26]
در نتیجه بيدارى شخص معتکف موجب مىشود كه از هواى نفس بپرهيزد و به طور جدى به سرنوشت خويش بينديشد؛ از هوا و هوس بپرهيزد، سرگرمى هاى غافل كننده را كنار زند، به خويشتن راست بگويد و دور از هر گونه تعصب و سهل انگارى، به آينده خود؛ يعنى سفر آخرت فكر كند.[27]
اعتکاف؛ صیانت از اعتقادات جوانان در برابر فساد و آلودگی‌های دنیوی
اين نكته قابل توجه است كه اعمال نيك و عبادات سرچشمه حصول ملكات فاضله نفسانى است، و هنگامى كه اين اعمال به حد كافى انجام گرفت و آن ملكات فاضله در نفس انسان قوت يافت، آن ملكات نيز به نوبه خود سرچشمه اعمال نيك بيشتر و اطاعت و بندگى خدا خواهد شد.[28]
و از اينجا روشن مى شود آنها كه گمان كردهاند هدف از تكليف، تكميل انسان است بنا بر اين هنگامى كه انسان به كمال خود رسيد، بقاء تكليف معنى ندارد مغالطه اى بيش نيست چرا كه اگر انسان دست از انجام تكاليف بردارد فورا جامعه رو به فساد خواهد گذاشت، و در چنان جامعه اى چگونه يك فرد كامل مى تواند زندگى كند و اگر با داشتن ملكات فاضله دست از عبادت و بندگى خدا بردارد مفهومش تخلف اين ملكات از آثار قطعى آنها است[29]،[30]
لذا در حديثی از امام على بن موسى الرضا عليه السلام مىخوانيم كه در ضمن بر شمردن آثار سازنده نماز مى فرمايد: «علاوه بر اين كه عبادت، سبب تداوم ذكر خداوند متعال در شب و روز مىشود، تا بنده مولى و مدبر و خالقش را فراموش نكند، و نعمت هاى الهى مايه مستى و غرور او نشود، و به طغيان بر نخيزد، و ياد پروردگار و قيام در برابر او، وى را از معاصى باز مىدارد و مانع انواع فساد مى شود.»[31]،[32]
با این تفاسیر می توان به جایگاه و اهمیت اعتکاف پی برد؛زیرا عوامل فساد در دنیا رو به فزونی است و در هیچ برهه ای از تاریخ، این میزان فسق و فجور در جوامع بشری حاکم نبوده است، بلکه از همه سو موج مخرب فساد هم چون فضای ناسالم مجازی به ساحت زندگی مردم ورود کرده است .[33]
با همۀ این تفاسیر مشاهده می شود علیرغم آنکه نسل جوان در معرض بیشترین و مخرب ترین حوادث سوء قرار دارد، لیکن اعتکاف پای ثابت اعمال عبادی و اعتقادی جوانان شده است؛ از این رو این فریضۀ مهم مستحب باعث می شودروح معتکفین جوان شست و شو داده شود و از زنگارهای گناه پاک شده و به نحو واقعی و ملموس بتوانند در مقابل عوامل فساد ایستادگی و مقاومت کنند و دین، ایمان، وجدان و اخلاق آنها در برابر امواج کشندۀ فساد و تباهی محفوظ بماند.[34]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت اعتکاف برنامه ای است که در بین شیعیان وجود دارد و حضور پر شور در آن یک تبلیغ بسیار خوب برای عالم تشیع است.[35]
زیرا دشمنان ما ادعا می کنند که ما زوار القبور هستیم و کاری به خدا نداریم؛ اما وقتی به اعتکاف می‌آیند و می بینند که اعتکاف برنامه های زیارتی ندارد و در متن توحید واقع شده است، خود جوابی بر ایرادهای آنها است.[36]
اینگونه است که اعتکاف برخی از مخالفین ما را عصبانی می کند[37]و حتی استقبال پرشور نسل جوان در اعتکاف و موج حضور عاشفانۀ آنان در آن فریضه، مایۀ خشم و ناراحتی دشمنان شده است.[38]
لذا باید بیش از پیش برای رونق مساله اعتکاف تلاش کرد و با توسعه اماکن اعتکاف، زمینه حضور بیشتر علاقه مندان را فراهم نمود: چرا که این اعتکاف خود یک حج کوچک است و بسیاری از اوضاع و احوال آن بی شبیه به حضور در مکه و حج نیست.[39]بی تردید اعتکاف امسال جوانان پاسخ دندان شکن به دشمنان نظام اسلامی خواهد بود.[40]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1390/03/01.
[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1396/01/21.
[3] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج2 ؛ ص71.
[4] استفتاءات جديد ؛ ج2 ؛ ص157.
[5] همان ؛ ص158.
[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1396/01/21.
[7]؛ وسائل الشیعه آل البیت؛ ج ؛10 کتاب الاعتکاف؛ باب 3؛ ص 538 به بعد/ فروع الکافی؛ ج 4؛ ص 359.
[8] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1396/01/21.
[9] سورۀ بقره؛ آیۀ125.
[10] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1393/03/22.
[11] همان.
[12] تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص449.
[13] همان.
[14] همان ؛ ص448.
[15] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1393/03/22.
[16] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج3 ؛ ص210.
[17] رهبران بزرگ ؛ ص135.
[18] پيدايش مذاهب ؛ ص97.
[19] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج3 ؛ ص540.
[20] تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص653.
[21] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج10 ؛ ص196.
[22] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1396/01/21.
[23] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج5 ؛ ص313.
[24] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1396/01/21.
[25] آيين رحمت ؛ ص66.
[26] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1396/01/21.
[27] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج9 ؛ ص471.
[28] تفسير نمونه ؛ ج11 ؛ ص146.
[29] تفسير الميزان جلد 12 صفحه 210.
[30] تفسير نمونه ؛ ج11 ؛ ص146.
[31] وسائل الشيعه، ج 3، ص 4.
[32] اخلاق در قرآن ؛ ج1 ؛ ص344.
[33] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1396/01/21.
[34] همان.
[35] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد مرکزی و شورای علمی جشنواره بین‌المللی اعتکاف؛ 1395/01/23.
[36] همان.
[37] همان.
[38] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛1396/01/21.
[39] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد مرکزی و شورای علمی جشنواره بین‌المللی اعتکاف؛ 1395/01/23.
[40] همان.
