الزامات ده گانۀ پژوهشی از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

در عصر و زمانه ای به سر می بریم، كه بشر در همه زمينه ‏ها ترقى و پيشرفت خيره كننده ‏اى داشته، و به ابزار و وسائل فوق العاده مدرن دست يافته، به گونه‏ اى كه به حق مى ‏توان اين عصر را «عصر تحقيق‏ و كنكاش، علم، دانش و پژوهش‏» لقب داد. [1]

البته باید دانست تحقق پیشرفت و توسعه در غرب، به صورت ابزارى در دست مستكبران و استعمارگران بوده است. زيرا اولاً مردمى كه از نظر فكرى در سطح پايين قرار دارند هميشه مركب‏ هاى راهوارى براى مستكبران محسوب مى ‏شوند، و به همين دليل هميشه حركت ‏هاى استعمارى در راستاى جهل و بى‏ خبرى مستضعفان حركت مى‏ كنند، و پيوسته تلاش مى‏ كنند كه مردم را از بيدارى و آگاهى و علم و دانش‏ باز دارند و هرگونه روزنه‏ اى را به سوى تحقيق‏ به روى آنان ببندند، و در تقليد كوركورانه كه سرچشمه تحميق است آنها را فرو برند.[2]

از این رو باید بر لزوم تبیین اهمیت پژوهش و اهداف و الزامات آن و ... برای آحاد مختلف جامعه به ویژه دانشجویان و طلاب تأکید کرد و در قالب جزوات مختلف به آنها آموزش داد.[3]

لزوم اهتمام به امر پژوهش در مقولۀ فرهنگ

باید اذعان نمود هجوم مسائل فرهنگی از سوی دشمنان در عصر ما بسیار بی سابقه است، ماهواره ها و شبکه های اجتماعی در حال حاضر تبدیل به لجن زار متعفن شده است که اگر هرچه زودتر با راهکارهای مناسب فرهنگی به یاری مردم و جوانان نیاییم دشمن در هجوم و شبیخون فرهنگی به افکار جوانان موفق خواهد شد و خیلی از چیزها را از دست خواهیم داد.[4]

لذا باید باور کنیم که مسائل فرهنگی با مسائل دیگر رابطه تنگاتنگ دارد، اگر فرهنگ اصلاح شود مسائل دیگر مانند سیاست، اقتصاد... نیز اصلاح خواهد شد، نباید تصور شود فرهنگ یک چیز است و سیاست یک چیز دیگر.[5]

بنابراین برای مسائل فرهنگی، باید برنامه ریزی مناسبی کرد و با حضور اصحاب فکر و اندیشه به یاری و تقویت فرهنگ اسلامی ایرانی جامعه شتافت، تصور من این است که کار لازم در زمینه فرهنگ نشده است.[6]

که در این میان باید گفت اهتمام به امر پژوهش در اجرای برنامه‌های فرهنگی غیر قابل انکار است، که نتایج این رویکرد را می‌توان در فیلم، نمایشنامه و جلسات هم اندیشی و مساجد و مصاحبه و حسینه‌ها استفاده کرد.[7]

اخلاص؛ مهمترین ضرورت در امر پژوهش

از آنجا كه علم‏ و معرفت يكى از سر چشمه ‏هاى يقين است، و يقين نیز سرچشمه اخلاص‏ است،^[8]لذا بدیهی است هر چه خلوص در مسائل علمی و تحقیقاتی بیشتر باشد، موفقیت در امر پژوهش نیز بالاتر خواهد رفت،^[9] لیکن اگر کسی تنها، عالم باشد و تقوا را در خود پرورش ندهد، ممکن است در آینده دچار مشکل شود، زیرا تمامی وسایل ارتباط جمعی فاسد، سلاح های کشتار جمعی و. .. حاصل دست عالمان بی تقواست^[10].

ارتقای پژوهش های علمی در حوزه و دانشگاه در گرو کار گروهی

مى‏ دانيم اساس زندگى انسان را كار گروهى‏ و دسته جمعى تشكيل مى ‏دهد و بدون آن هيچ كار مهمى پيش نمى‏ رود.[11]به ویژه آنکه در شرایط کنونی، کارهای فردی به نتیجه مناسب نمی رسد، بلکه فعالیت های دینی در عرصه های مختلف، به ویژه طرح های پژوهشی باید گروهی باشد و در این راستا از برنامه ای منسجم پیروی شود.[12]

نباید فراموش نمود که پژوهش در گذشته چنین نبود که به روش جمعی انجام گیرد و تنها به صورت فردی کار پژوهشی صورت می گرفت کتاب‌ هایی مانند الغدیر، المراجعات و بسیاری از کتاب‌هایی دیگر در حوزه های تفسیری، کلامی، اصولی و ... به صورت فردی در گذشته صورت گرفته است که البته از جامعیت علمی  برخوردار هستند.[13]

البته جای بسی تأمل است که  کار دسته جمعی در حوزه بسیار کم دیده می شود و هم اینک افرادی همچون علامه مجلسی را در حوزه شاهد نیستیم، لذا باید برای انجام فعالیت های  پژوهش در قالب کارهای گروهی، در حوزه و دیگر مراکز علمی، فرهنگ سازی شود تا تمامی طلاب و دانشجویان به این مهم گرایش پیدا کنند.[14]

پرهیز از موازی کاری در عرصه پژوهش

بدیهی است ضرورت هماهنگی و تعامل میان  مراکز پژوهشی غیر قابل انکار است، لیکن متاسفانه این روزها کار تکراری در زمینه پژوهش و نشر کتاب بسیار صورت می‌گیرد و کتبی چاپ و منتشر می‌شود که قبلا مشابه آن انتشار یافته و در اختیار عموم قرار گرفته است.[15]

لذا تکراری بودن کارهای پژوهشی ، ولو اینکه در آنها تولید علم رخ داده باشد، از جمله آسیب های مهم در عرصۀ پژوهش به شمار می آید،[16] بدین ترتیب باید حلقه اتصالی میان نویسندگان برقرار شود تا در عرصه پژوهش  از نوشتن مطالب تکراری جلوگیری شود و عرصه‌های بر زمین مانده مورد نظر قرار گیرد. و نیز هیأتی را برای انتخاب موضوعات مشخص کنند تا دست نویسندگان از نوشتن موضوعات روز و جدید خالی نباشد.[17]

به عنوان نمونه برای  لازم است نشریه ای برای معرفی آثار تولید شده راه اندازی شود تا کارهای انجام شده در معرض دید محققان قرار گیرد و  فعالیت های تکراری انجام نشود.[18]

لزوم مقابله با کمیت گرایی در عرصه پژوهش؛ گردآوری تولید علم نیست

بدون شک باید میان پژوهش و گردآوری تفاوت گذاشت ؛ برخی کارها با عنوان پژوهش در جامعه رایج شده است که پژوهش نیست بلکه گردآوری است و نظری از مولّف در آن وجود ندارد،[19] متاسفانه بیشتر کسانی که کار پژوهشی انجام می دهند غالباً یک رایانه در اختیار دارند و کتاب های متعدد را جمع و نقل قول ها را می نویسند و یا ترجمه ای انجام می دهند؛ اما پژوهش دقیقی صورت نمی گیرد که این کار را می توان کپی برداری مطلب یا نقل قول سخنان دیگران دانست نه فعالیت پژوهشی.[20]

تأمل برانگیز است که امروز ه برخی با استفاده از آثار دیگران و یا گرد‌آوری از منابع دیگر بدون تولید علم سرمایه‌ای‌ را هدر می‌دهند و دست به تألیف می‌زنند که این امر پسندیده نیست[21]، بلکه گردآوری تولید علم نیست[22].

با کمال تأسف باید گفت تولید علم در کشور کم شده است[23] و  در  تألیف گاهی به کمیت بیشتر از کیفیت توجه می‌شود[24] و کتاب بیشتر در حد گردآوری باقی مانده و شاید بیش از ۷۰ درصد، تولید کتاب و آثار نیست، بلکه گردآوری آثار است،[25] اما این‌که عدد کتاب را بالا ببریم افتخار نیست و باید به کیفیت توجه کرد.[26]

در این میان باید به روش های پژوهشی در حوزه اشاره کرد، که در فعالیت های پژوهشی خود تحت تاثیر فضای دانشگاهی واقع می شود؛ [27]و غالب کتابها به صورت جمع آوری و تألیف است و تولید علم در تحقیقات صورت نمی گیرد. در واقع تصنیف در حاشیه می رود و تألیف در متن می آید.[28]

در حالی که ما روش مستقل سنتی خوبی داشتیم و باید آن ها را کامل کنیم، امروز کتاب هایی که نوشته می شود به روش دانشگاهی است، این کار بیشتر کار گردآوری مطالب است نه ایجاد فکر،[29] لذا حوزه نباید مانند دانشگاه به دام گردآوری و نقل گویی از دیگران بیفتد.[30]

البته باید در نظر داشت که گردآوری در مرحله‌ ای که شخص نمی‌‌تواند خلاقیت فکری داشته باشد خوب است ولی باید پژوهش‌های حوزه توام با نوآوری باشد تا بتوان تولید علم کرد.[31]

نیاز سنجی؛ روان نویسی؛ رفع نیازهای فکری

لازم به ذکر است مراکز پژوهشی باید کارها را در بخش های گوناگون، همچون عقاید، شبهات، مسائل اخلاقی و فرهنگی و پاسخگویی به سؤالات تقسیم کرده و کمبودهای جامعه را برطرف کنند.[32] زیرا معارف اسلامی و حقانیت نظام ما به گونه ای است که می تواند به مقابله با حرف های بی پایه و اساس دشمنان بپردازد.[33]

اینچنین است که موسسات پژوهشی نباید منتظر طرح مشکلات از سوی دیگران باشند؛ بلکه باید در تمام زوایای جامعه گردش کرده؛ اطلاع داشته و بیماری های جامعه را شناسایی و به موقع وارد میدان شوند.[34] مسیر پژوهش ها نیز باید در این راستا باشد تا خوراک فرهنگی مورد نیاز جامعه فراهم شود.[35]

از این جهت ، پژوهشگران و  نویسندگان باید چندین موضوع را در نوشتن کتاب لحاظ کنند که یکی از آن ها نوشتن کتاب با ادبیات مخاطب است؛ بنابراین نویسندگان متناسب با نیازهای روز و ادبیات مخاطب قلم بزنند و از نوشتن کلمات دشوار دوری کنند.[36]

در تبیین این مسأله باید گفت یکی از مشکلات پژوهش های حوزوی انتقال ادبیات نوشتاری دانشگاه به حوزه های علمیه است که نتیجه آن  استفاده از جملات نامأنوس و پیچیده،  اختراع لغات تازه و غیره است که این مورد هم باید مدنظر محققان قرار گیرد، و پژوهشگران روان نویسی در تحقیقات را سرلوحه و معیار کار خود قرار دهند.[37]

از سوی دیگر تأسف آور است که در تألیف کتاب گاهی موضوعاتی انتخاب می‌شود که مورد نیاز نیست،  این نقیصه ناشی از این مسأله است که برخی در اولویت‌ها اشتباه می‌کنند،  راه حل نیز اینگونه است که از سوی محققان سرفصل‌هایی ارائه شود.[38]به عنوان نمونه، نیاز به پژوهش در حوزه فقه و اصول و تفسیر و علوم قرآن به شدت احساس می شود، لیکن حصول این امر  در گرو وجود  استاد  راهنما برای چگونگی پژوهش در این حوزه های اسلامی است، حال اگر طلاب راهنمایی شوند به این مسیر حرکت خواهند کرد[39]

هم چنین ضعف‌ها و نقاط قوت اثر برای مؤلفان باید بیان شود، لذا  سزاوار است در بخش داوری، کتاب‌ها بدون نام مؤلف در اختیار آنها قرار گیرد چون ممکن است خدای ناکرده روابط در آن دخیل شود و حق به حق دار نرسد.[40]

در انجام کار پژوهشی برای شبهه زدایی نیز شبهه را باید به نحوی پاسخ داد که خودش منجر به طرح شبهه و نشر آن نباشد، بلکه  باید به حداقل شبهه اکتفا شود و یا اینکه بدون طرح شبهه به جواب آن بپردازیم.[41]

به بیان علامه طباطبائی (ره) شبهه نباید مفصل باشد و باید آن را کوتاه و فشرده نوشت ، لیکن جواب باید مفصل باشد زیرا شبهه زود در ذهن شکل می گیرد ولی جواب آن دیرتر به ذهن سپرده می‌شود.[42]

لذا  نشر شبهه یکی از مشکلات است  و اگر بتوانیم بدون طرح آن، به آن پاسخ بدهیم؛ یعنی بدون اینکه خیلی به اصل شبهه پر و بال بدهیم، قطعاً بهتر است.[43]

لزوم بهره گیری مراکز پژوهشی از ظرفیت های حوزه

پژوهش از جمله کارهای کلیدی در حوزه به شمار می آید.[44] لذا حوزه باید با استفاده از نقشه راهی برای پیشبرد برنامه‌های پژوهشی به راه خود ادامه دهد و در تعیین این نقشه باید از رهنمود مراجع تقلید و بزرگان استفاده کند.[45]

متاسفانه هم اینک پژوهش های جامعی را در حوزه شاهد نیستیم؛ در حالی که بیشترین کار و فعالیت پژوهشی در حوزه انجام می گرفت و بسیاری از بزرگان به این مساله اهتمام جدی داشتند.[46]

حوزه مانند استخری بزرگ است که به شکل رایگان در اختیار نهادهای مسئول قرار دارد و در حال حاضر نزدیک به ۴۰۰ مرکز پژوهشی حوزوی در قم وجود دارد که باید از ظرفیت این مراکز استفاده شود.[47] کتاب‌های جامعی که سال‌ها مورد استفاده مجامع علمی بوده و هست محصول پژوهش در حوزه است.[48]

نوآوری؛ زمینه ساز تحقق تولید فکر

بی تردید ما باید در پژوهش ها به سوی نوآوری و ایجاد فکر برویم باید این نوآوری و ایجاد تفکر را به طلبه ها و دانشجویان آموزش داد. البته این کار در عین حالی که خوب است ولی خطرناک هم هست ، اما خطری که وجود دارد این است که برخی به جای نوآوری، ضروریات را زیر سئوال می برند لذا نباید به نام نوآوری ضروریات دین را زیر سؤال برد[49] بلکه باید مراقب بود این گونه مسائل هم رخ ندهد.[50]

مقابله با سرقت علمی

سرقت مطالب علمی و استفاده از تحقیقات دیگران بدون ذکر نام صاحب اثر  از جمله چالش های موجود در مقولۀ پژوهش محسوب می شود،[51] در حالی که سرقت‌های ادبی و کتابی نه تنها از نظر اخلاقی خوشایند نیست بلکه این افراد بدانند که بالاخره رسوا می‌شوند.[52]

نفی مادی گرایی در پژوهش

نکته دیگر آن است که متاسفانه فرهنگ دانشگاهی به فرهنگ حوزوی منتقل می شود؛ فرهنگ دانشگاهی بعضاً از فرهنگ غرب گرفته شده و این فرهنگ به مسائل مادی متکی شده است، لذا نباید اجازه دهیم که مسائل علمی و پژوهشی در حوزه و دیگر نهادهای علمی ، در سیطرۀ محوریت مسائل  مادی قرار گیرد.[53] اولویت مسائل  مادی نزد برخی پژوهشگران، مشکلات بسیاری برای فعالان این عرصه ایجاد خواهد کرد.[54]

لذا باید کاری کنیم که استقلال معنوی نهادهای پژوهشی حفظ شود؛ و در عین تامین زندگی نویسندگان و محققان، باید مسائلی چون قصد قربت را به عنوان اصل در جامعه نهادینه کنیم؛ کارهایی که با قصد قربت انجام می شود سرعت و برکت گسترده ای دارد.[55]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت دنیای امروز دنیای پژوهش‌ها است و امروزه حتی مراکز صنعتی نیز به پژوهش و تحقیق توجه فوق العاده دارند،حال  اگر نهاد و تشکیلاتی بدون پژوهش باشد گرفتار خطا شده و بالندگی و پیشرفت خود را از دست داده و متوقف می‌شود.[56]

بنده 70 سال است که دست به قلم هستم و قلم از دستم نیفتاده از این‌رو آسیب‌های قلم را خوب می‌شناسم[57]، لذا راه باید باز باشد و همه باید برای پیشبرد و تولید علم تلاش کنند،[58]تولید علم، کار بر زمین مانده و خلأی است که همگان باید سراغ آن بروند زیرا هم وظیفه است و هم مورد استقبال قرار خواهد گرفت.[59]

هم چنین تعریف پژوهش ، آموزش نحوه فعالیت های پژوهشی و برگزاری کارگاه ها و دوره های کاربردی پژوهشی سه اصل مهم در پژوهش است[60] که در صورت تحقق این مسائل،مراکز علمی پژوهشی ، به مجهزترین قطب علمی کشور تبدیل خواهند شد.[61]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir