یکى از نشانه هاى عظمت این ذبح آن است که با گذشت زمان سال به سال وسعت بیشترى یافته، و الان در هر سال بیش از یک میلیون به یاد آن ذبح عظیم، ذبح مى کنند و خاطره اش را زنده نگه مى دارند.
عید سعید قربان به عنوان فرصتی مهم و کلیدی برای تقرب الی الله مطرح است. عیدی که انسان ها در سایۀ عبودیت و بندگی، نغمه ی اطاعت از فرمان خدا را سر می دهند، لذا فرمانِ خداوند متعال مبنی بر «ذبح و قربانی» در روز عید قربان در سرزمین منی به نوبۀ خود متضمن ذبح نفس و اهتمام به تقوا را به همراه دارد.
بدیهی است شناخت ابعاد و زوایای عید قربان در آموزه های اسلامی از جمله ضرورت های انکار ناپذیر است که باید به عنوان مهمترین شاخصۀ بهره گیری مسلمانان از این روز پر خیر و برکت مطرح گردد.
حال برای تحقق این مسأله شایسته است با استفاده از منویات و اندیشه های حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مهمترین شاخصه های وجودی عید قربان را مورد واکاوی قرار داده و به عنوان گام مهم و اساسی انسان در راه جهاد با نفس و تحقق «جهاد اکبر»[1] مورد توجه قرار دهیم. زیرا بسیارى از مفسّران «یَومَ الْحجَّ الأکْبرِ» را به معناى روز عید قربان تفسیر کرده اند که مهمترین روز در ایّام حج است، روایاتى که از اهل بیت علیهم السلام و اهل سنت نیز نقل شده این معنا را تأیید مى کند[2]، از این رو با این تفاسیر سزاوار است مهمترین مولّفه های وجودی عید سعید قربان بانگاه ژرف اندیشانۀ معظم له به مخاطبان گرامی ارائه گردد که عبارتند از :
عید قربان؛ تبلور تعظیم اسلام در کنگرۀ حج
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در تبیین اهمیت عید قربان به ویژه در کنگرۀ عظیم حج فرمودند: عید قربان از ویژگی خاصی برخوردار است که موجب شده است این روز از عبادت های مهم الهی به شمار آید.[3]
معظم له نقش کلیدی عید قربان را به عنوان نماد عظمت اسلام و کنگرۀ عظیم حج را مورد تصریح قرار داده و فرمودند: ما مسلمانان در ماه مبارک رمضان روزه می گیریم و از گناه توبه می کنیم و در پایان ماه نیز این توفیق افتخار را جشن و عید می گیریم، زوار خانه ی خدا نیز مناسک حج را به جا می آورند و بعد از پایان مراسم نیز عید می گیرند که البته برنامه های آنها تنها برای خودشان نیست. بلکه عظمت برای اسلام می آفرینند و کنگره حج باعث عظمت جهان اسلام است.[4]
مرجع عالی قدر جهان تشیع عید سعید قربان را به عنوان مهمانی و ضیافت خداوند برای حجاج سرزمین وحی مورد نظر قرارداده و فرمودند: عید قربان به عنوان ضیافت و مهمانی خدا انتخاب شده است، لذا در مراسم زیارت خانه خدا همه زوار مهمان ضیات خدا هستند که باید بعد از مهمانی خدا جشن برپا کرد.[5]
لذا در اندیشۀ معظم له مسلمانان جهان علی رغم اینکه در مکه نیستند ولی از عید قربان بهره خواهند گرفت و جشن و شادی این روز را به پا می کنند[6]، که این مسأله حاکی از انتقال تأثیرات بی نظیر ضیافت خداوند متعال در سرزمین وحی برای عموم مسلمانان می باشد.
عید قربان؛ نماد فداکاری بزرگ مرد الهى و قهرمان توحید
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی درتبیین چیستی فلسفۀ انجام قربانی در سرزمین منی فرمودند: یکى از اعمال حج در روز دهم ذى حجّة الحرام این است که حیوانى را در منى قربانى کنند و این یک فریضه مسلّم و دستور صریح اسلام است؛ لیکن یکى از اسرار آن زنده کردن خاطره فداکارى بزرگ مرد الهى و قهرمان توحید، حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام مى باشد.[7]
معظم له در تشریح این فداکاری فرمودند: جریان فداکارى ابراهیم خلیل این است که خداوند براى تکمیل روح و روان و اثبات لیاقت و پایه فداکارى وى به او دستور داد تا فرزند فوق العاده عزیز خود را در سرزمین «منى» در راه خدا قربانى نماید؛ البتّه این فرمان جنبه آزمایشى داشت و براى اثبات شایستگى آن مرد الهى بود و لذا، هنگامى که وى آماده اطاعت گردید، دستور آمد که به جاى فرزند خویش، گوسفندى را ذبح نماید.[8]
لذا زائران خانه خدا با کشتن گوسفندى در سرزمین «منى» خاطره اخلاص و قدرت ایمان و پایه فداکارى او را در دل ها زنده مى سازند و از این رهگذر به یکدیگر درس فداکارى و جانبازى مى آموزند و گویا عملا چنین مى گویند که مرد خدا کسى است که در راه خدا از همه چیز بگذرد - چنان که آن مرد بزرگ گذشت - این گوشه اى از اسرار قربانى در سرزمین «منى» است.[9]
عید قربان؛ عید اطاعت
در آراء و اندیشۀ حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی عید قربان نماد بارز اطاعت پذیری و تبعیت از خداوند متعال است، معظم له در فرازی اینگونه فرمودند: در عید قربان که دومین عید اسلامى است بعد از انجام فریضه حج توسط زوار خانه خدا و به پایان رساندن قسمت عمده این فریضه، حاجیانى که در مِنا هستند عید مى گیرند و سایر مسلمانان نیز با آن ها هم صدا مىشوند و آن را روز عید اعلام مى کنند که آن هم عید اطاعت است.[10]
تأملی در مبانی تفسیری عید قربان؛ قسم به طلوع فجر صبح روز عید قربان
مفسر بزرگ قرآن کریم در ارائۀ رویکرد قرآنی از روز عید قربان در تبیین واژۀ «وَالْفَجْرِ»[11] ( قسم به فجر صبحگاهان)، و ارتباط عمیق آن با فجر روزعید قربان فرمودند؛ منظور از فجر صبحگاهان، فجر صبح روز عید قربان است، چرا که در آن هنگام غوغاى عجیبى در مراسم حج برپاست، جمعیّت حاضر در مشعرالحرام، که منتظر طلوع فجر هستند، و همه در حال راز و نیاز با خداى خویش هستند، پس از طلوع فجر اندکى در مشعر وقوف کرده، سپس گروه گروه به سمت منى حرکت مىکنند؛ همچون سیلى خروشان و چشمه اى جوشان. مى روند تا در منى رمى جمرات، و سپس قربانى، و پس از آن تقصیر کنند. آرى! قسم به طلوع فجر صبح روز عید قربان که آن صحنه هاى پرشکوه و بیادماندنى در آن خلق مى شود.[12]
عید قربان؛ تسلیم و رضا به اوامر الهی
باید اذعان نمود برای تدبّر و تعمّق در فلسفۀ وجودی عید قربان باید با مراجعه به قرآن کریم، روایات و اندیشه های مراجع و علمای اسلامی به عمق معرفتی ماجرای حضرت ابراهیم علیه السلام در جریان ذبح حضرت اسماعیل علیه السلام اهتمام ورزید.
صاحب تفسیر شریف نمونه در تشریح و ترسیم این مسأله مهم و کلیدی اینگونه فرمودند: ابراهیم که بارها از کوره داغ امتحان الهى سرافراز بیرون آمده بود، این بار نیز باید دل به دریا بزند و سر بر فرمان حق بگذارد، و فرزندى را که یک عمر در انتظارش بوده و اکنون نوجوانى برومند شده است با دست خود سر ببرد! ...[13]
لیکن از آنجا که آن حضرت برای فرزند 13 ساله اش شخصیت مستقل و آزادى اراده قائل است لذا مى خواهد فرزند نیز در این پیکار بزرگ با نفس شرکت جوید، و لذت تسلیم و رضا را همچون پدر بچشد![14]
از سوى دیگر فرزند هم مى خواهد پدر در عزم و تصمیمش راسخ باشد، نمى گوید مرا ذبح کن، بلکه مى گوید هر ماموریتى دارى انجام ده، من تسلیم امر و فرمان او هستم، و مخصوصا پدر را با خطاب" یا ابت"! (اى پدر!) مخاطب مى سازد،[15] تا نشان دهد این مساله از عواطف فرزندى و پدرى سر سوزنى نمىکاهد که فرمان خدا حاکم بر همه چیز است.[16]
معظم له در ادامه و در تفسیر چگونگی پیروزی حضرت ابراهیم علیه السلام و حضرت اسماعیل علیه السلام فرمودند: از سوى دیگر حضرت ابراهیم علیه السلام مراتب ادب را در پیشگاه پروردگار به عالى ترین وجهى نگه مى دارد، هرگز به نیروى ایمان و اراده و تصمیم خویش تکیه نمى کند، بلکه بر مشیت خدا و اراده او تکیه مى نماید و با این عبارت از او توفیق پایمردى و استقامت مى طلبد.
و به این ترتیب هم پدر و هم پسر نخستین مرحله این آزمایش بزرگ را با پیروزى کامل مى گذرانند.[17]
عید قربان؛ رهایی از تعلقات نفسانی
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در توصیف چگونگی ذبح فرزند دلبند حضرت ابراهیم علیه السلام اینگونه فرمودند: لحظه هاى حساسى فرا رسید، فرمان الهى باید اجرا مىشد، ابراهیم علیه السلام که مقام تسلیم فرزند را دید او را در آغوش کشید، و گونه هایش را بوسه داد، و هر دو در این لحظه به گریه افتادند، گریه اى که بیانگر عواطف و مقدمه شوق لقاى خدا بود.[18]
قرآن همین اندازه در عبارتى کوتاه و پر معنى مى گوید:" هنگامى که هر دو تسلیم و آماده شدند و ابراهیم جبین فرزند را بر خاک نهاد ..." (فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ)[19]،[20]
مرجع عالی قدر جهان تشیع در تفسیر این آیۀ قرآنی فرمودند: بعضى گفته اند منظور از جمله "تَلَّهُ لِلْجَبِینِ"[21] این بود که پیشانى پسر را به پیشنهاد خودش بر خاک نهاد، مبادا چشمش در صورت فرزند بیفتد و عواطف پدرى به هیجان در آید و مانع اجراى فرمان خدا شود! به هر حال ابراهیم صورت فرزند را بر خاک نهاد و کارد را به حرکت در آورد... اما کارد برنده در گلوى لطیف فرزند کمترین اثرى نگذارد! ...[22]
ابراهیم در حیرت فرو رفت بار دیگر کارد را به حرکت در آورد ولى باز کارگر نیفتاد، آرى ابراهیم" خلیل" مى گوید: ببر! اما خداوند" خلیل" فرمان مى دهد نبر! و کارد تنها گوش بر فرمان او دارد.[23]
اینجا است که قرآن با یک جمله کوتاه و پر معنى به همه انتظارها پایان داده، مى گوید:" در این هنگام او را ندا دادیم که اى ابراهیم" (وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهِیمُ)[24]..." آنچه را در خواب ماموریت یافتى انجام دادى" (قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا).[25]
هم به آنها توفیق پیروزى در امتحان مى دهیم، و هم نمى گذاریم فرزند دلبندشان از دست برود، آرى کسى که سر تا پا تسلیم فرمان ما است و نیکى را به حد اعلا رسانده جز این پاداشى نخواهد داشت. سپس مى افزاید:" این مسلماً امتحان مهم و آشکارى است" (إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ)...[26]
عید قربان؛ محفل پاداش به بندگان مخلص و با ایمان
معظم له در تبیین نکات مهم و برجستۀ تفسیری در مقولۀ شناخت روز افزون از چیستی فلسفۀ وجودی عید قربان، با استناد به برخی روایات فرمودند: در بعضى از روایات آمده است هنگامى که این کار (ذبح فرزند) توسط حضرت ابراهیم علیه السلام انجام گرفت جبرئیل (از روى اعجاب) صدا زد: "اللَّه اکبر" "اللَّه اکبر"! ...و فرزند ابراهیم صدا زد: "لا اله الا اللَّه، واللَّه اکبر! ..." و پدر قهرمان فداکار نیز گفت: "اللَّه اکبر وللَّه الحمد"[27]. و این شبیه تکبیراتى است که ما روز عید قربان مى گوئیم.[28]
ذبح عظیم؛ پاداش پیروزی حضرت ابراهیم علیه السلام در امتحان الهی
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) در تیین ماهیت شکل گیری عید قربان و چگونگی تدوین این سنت بزرگ ابراهیمی فرمودند: اما براى اینکه برنامه ابراهیم ناتمام نماند، و در پیشگاه خدا قربانى کرده باشد و آرزوى ابراهیم برآورده شود، خداوند قوچى بزرگ فرستاد تا به جاى فرزند قربانى کند و سنتى براى آیندگان در مراسم "حج" و سرزمین "منى" از خود بگذارد، چنان که قرآن مى گوید: "ما ذبح عظیمى را فداى او کردیم" (وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ)...[29]
بنابراین نه تنها خداوند پیروزى ابراهیم علیه السلام را در این امتحان بزرگ در آن روز ستود، بلکه خاطره آن را جاویدان ساخت، چنان که در آیه بعد مى گوید: "ما نام نیک ابراهیم را در امت هاى بعد باقى و برقرار ساختیم" (وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ).[30]
معظم له در ادامه می فرماید؛ در مرحله اول خداوند پیروزى ابراهیم را در امتحان بزرگش تصدیق مى کند، و کارنامه قبولى او را امضا[31] مى فرماید، این خود جزا و پاداش بزرگى است، و این مهمترین مژده اى بود که خداوند به ابراهیم داد، سپس مساله "فدا کردن ذبح عظیم" و "جاودان ماندن نام و سنت او" و "درود فرستادن خدا بر او" را که سه موهبت بزرگ دیگر است مطرح کرده و آن را به عنوان پاداش نیکوکاران معرفى مىکند.[32]
عید قربان؛ روز دستگیری از مستمندان و فقرا
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی بااشاره به یکی از مهمترین شاخصه های مهم در عید سعید قربان لزوم توزیع و استفاده از گوشت های قربانی را برای فقرا و مستمندان جامعه مورد تأکید قرار داده و فرمودند: اکنون باید دید نظر اسلام در این گوشت هاى قربانى چیست و آیا مسلمانان در این باره وظیفه اى دارند؟
براى پاسخ این پرسش، به کتاب آسمانى خود «قرآن مجید» مراجعه کرده و مى بینیم که سوره حج به کلّیّه کسانى که در روز عید قربان در «منى» حیوانى را قربانى مى کنند، چنین دستور مى دهد: «وَ اَطْعِمُوا الْبائِسِ الفَقیر; و بینواى فقیر را نیز اطعام نمایید!»[33] و نیز مى فرماید: «فَکُلُوا مِنْها وَ اطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرّ; از آن (قربانى) خود بخورید و مستمندان قانع و فقیران را نیز از آن اطعام کنید!».[34]،[35]
مصرف صحیح؛ تکمیل فواید معنوی عید قربان
مرجع عالی قدر جهان تشیع در تبیین چگونگی مصرف صحیح گوشت های قربانی و نقش آن در تکمیل فواید معنوی مسلمانان در روز عید قربان فرمودند:در رساله هاى عملیّه دستور مى دهند که زائران خانه خدا گوشت قربانى را سه قسمت کنند: بخشى از آن را خودشان استفاده کنند و بخشى را به مؤمنان و بخشى را به نیازمندان بدهند.
این دستورات صریح، حاکى است که منظور از کشتن این حیوانات علاوه بر یک سلسله فواید معنوى، این است که این ذبایح به مصرف صحیح برسد و کارى نکنند که اسراف و تبذیرى در آنها بشود.[36]
عید قربان و رسالت دولت های اسلامی
معظم له با تأکید بر ضرورت مدیریت صحیح ذبایح روز عید قربان در جهان اسلام فرمودند: اکنون وظیفه حجّاج مسلمان و دولت هاى اسلامى این است که ترتیبى دهند که از این گوشت ها به طرز صحیحى بهره بردارى شود؛ و این وظیفه اسلامى با سایر اهداف آن هماهنگ گردد. امروز باید با تأسیس سردخانه مجهّز، از دفن شدن این گوشت ها در دل خاک جلوگیرى نمود تا بتدریج در مواردى که قرآن مجید بیان فرموده، مصرف شود.[37]
در زمان هاى گذشته که تعداد حجّاج به این اندازه نبود، گوشت هاى قربانى در همان روز به طرز صحیحى به مصرف مى رسید؛ ولى امروز که بر اثر سهولت وسایل نقلیّه، شماره زائران فزونى یافته است، باید از طریق وسایل مدرن، از اتلاف این گوشت ها جلوگیرى نمود و رفاه زائران و اهداف اسلامى را در نظر گرفت؛ و این وظیفه دولت هاى اسلامى و ملّت هاى آگاه مسلمان است که به آرمان هاى اسلامى جامه عمل بپوشانند و از هرگونه تبذیر و اسراف جلوگیرى نمایند.[38]
سخن آخر
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در خاتمه مهمترین شاخصۀ پویایی عید قربان را منبعث از آموزه های والای معرفتی حضرت ابراهیم در انجام کامل دستور خداوند مبنی بر اجرای فرمان الهی در ذبح فرزند دلبندش مورد توجه قرار داده و فرمودند: یکى از نشانه هاى عظمت این ذبح آن است که با گذشت زمان سال به سال وسعت بیشترى یافته، و الان در هر سال بیش از یک میلیون به یاد آن ذبح عظیم، ذبح مى کنند و خاطره اش را زنده نگه مى دارند... .[39]
لذا خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: سلام بر ابراهیم" (آن بنده مخلص و پاکباز باد) (سَلامٌ عَلى إِبْراهِیمَ)[40]... آرى، "ما اینگونه نیکوکاران را پاداش مىدهیم" (کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ).[41]،[42]
بنابراین باید گفت عید قربان نشانه ای است از این شاخصۀ کلیدی که حضرت ابراهیم علیه السلام "اسوه" اى شد براى همه آیندگان، و "قدوه" اى[43] براى تمام پاکبازان و عاشقان دلداده کوى دوست، و برنامه او را به صورت سنت حج در اعصار و قرون آینده تا پایان جهان جاودان گردید، او پدر پیامبران بزرگ، او پدر امت اسلام و پیامبر اسلام بود.[44]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
[1] پیام قرآن؛ ج 3؛ ص 170.
[2] پیام قرآن؛ ج 3؛ ص 170.
[3] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، عید سعید قربان، شبستان امام خمینی رحمه الله، حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها، 26/8/1389.
[4] همان.
[5] همان.
[6] همان.
[7] پاسخ به پرسش هاى مذهبى؛ ص 334.
[8] همان.
[9] پاسخ به پرسش هاى مذهبى؛ ص 335.
[10] پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج 15؛ ص 433.
[11] سورۀ فجر؛ آیۀ 1.
[12] سوگندهاى پر بار قرآن؛ ص 158.
[13] تفسیر نمونه؛ ج 19؛ ص 112.
[14] همان.
[15] همان؛ ص 112.
[16] همان؛ ص 113.
[17] همان؛ ص 113.
[18] همان؛ ص 114.
[19] "تله" از ماده "تل" در اصل به معنى مکان مرتفع است، و "تَلَّهُ لِلْجَبِینِ" مفهومش این است که او را بر مکان مرتفعى به یک طرف صورت بر زمین افکند. "جبین" به معنى طرف صورت است، و دو طرف را "جبینان" مىگویند.
[20] همان.
[21] سورۀ صافات، آیۀ 103.
[22] تفسیر نمونه؛ ج 19؛ ص 114.
[23] همان؛ ص 114.
[24] سورۀ صافات؛ آیۀ 107.
[25] سورۀ صافات؛ آیۀ 105.
[26] تفسیر نمونه؛ ج 19؛ ص 115.
[27] "تفسیر قرطبى" و "تفسیر روح البیان".
[28] تفسیر نمونه؛ ج 19؛ ص 116.
[29] همان.
[30] سورۀ صافات؛ آیه 78.
[31] تفسیر نمونه؛ ج 19؛ ص 117.
[32] همان؛ ص 118.
[33] سوره حج، آیه 28.
[34] سوره حج، آیه 36.
[35] پاسخ به پرسشهاى مذهبى؛ ص 335.
[36] همان؛ ص 336.
[37] همان.
[38] همان.
[39] تفسیر نمونه؛ ج 19؛ ص 116.
[40] سوره صافات؛ آیه 109.
[41] سورۀ صافات؛ آیۀ 80.
[42] تفسیر نمونه؛ ج 19؛ ص 117.
[43] پیشوا، مقتدا.
[44] تفسیر نمونه؛ ج 19؛ ص117.
