اهمیت صله رحم در اسلام از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدّ ظلّه العالی

اسلام که آیینى اجتماعى است به موضوع «صله رحم» اهمّیت زیادى داده و صله رحم را از واجبات و قطع رحم را از محرّمات و گناهان بزرگ شمرده است.[1] در آیات و روایات تأکید فراوانى درباره صله رَحِم شده که در این نگاشته به اهمّیت و آثار مادّى و معنوى آن،[2] اشاره می شود.

صله رحم چیست؟

صله یک معناى عرفى دارد که داشتن نوعى رابطه است که این رابطه مختلف است، گاهى رابطه به این است که زندگى پدر و مادرى را که در مضیقه هستند تأمین کند، (وجوب نفقه مصداق صله رحم است) و گاهى وجوب نفقه نیست، بلکه خبر داشتن از بیماران آنها و کمک کردن به گرفتاری ها و مشکلات آنها در حد توان، مصداق صله است، و گاهى با یک سلام، صله رحم صورت مى ‏گیرد، در حدی که او را بیگانه ندانند.[3] یعنی قطع رابطه با پدر و مادر نکند و در حدّ عرفیات رابطه را برقرار کند. در عرف شرکت در عزا و عیادت و حتّى شرکت در مراسم عروسى هم صله‏ رحم‏ است و باید ارتباط در حدّى باشد که عرفاً نگویند اینها قهر هستند و مشکل دارند.[4]

ظاهر رحم که در روایات آمده، تمام ارحام را شامل مى‏ شود و دلیلى نداریم که فقط طبقه اوّل ارث، داخل ارحام باشد و طبقات دیگر داخل نباشد، منتها چگونگى‏ صله مختلف است یعنى صله‏اى که درباره درجه اوّل مثل پدر، مادر و فرزند است، غیر از آن صله‏اى است که درباره وابستگان درجه دوم است.[5]

مرحوم نراقى در جامع السعادات مى ‏گوید: «مراد از رَحمى که قطع ارتباط با آن حرام و ارتباط با آن واجب است و اگر چیزى به او بخشیدى نمى ‏توانى در آن رجوع کنى و پس گیرى، تمام افرادى هستند که از طریق نَسَبى با تو آشنا هستند. گرچه نسبت آنها دور باشد و ازدواج با آنها جائز باشد (نه فقط برادر و خواهر که ازدواج با آنها حرام است) و مراد به قطع ارتباط این است که با قول و فعل او را اذیت کنى، یا سختى و مشکلى در زندگى دارند و تو از کمک به آنها امتناع کنى، یا بتوانى دفع ظلمى از آنها کنى ولى نکنى... و آنچه مقابل اینها است از کمک و یارى با زبان و دست و پا و وِجهه اگر انجام دهى صِله و ارتباط است [که ممدوح است]».^[6]

بنابراین تمام خویشاوندان نَسَبى اعم از برادر و خواهر و پدر و مادر و پدربزرگ و مادربزرگ و هر چه بالاتر روى مثل جد و جده و برادرزاده و خواهرزاده و عمه و خاله و دائى و عمو و فرزندان و نوه‏ها و نتیجه‏هاى اینها همه رَحِم محسوب مى ‏شوند، بله خویشاوندان سببى که از طریق ازدواج ها بوجود مى ‏آیند، مثل عروس و داماد و پدر و مادر آنها و خویشاوندان آنها اگر خویشاوندى نسبى نداشته باشند رَحِم محسوب نمى ‏شوند ولى باز ارتباط با آنها از ویژگی ها و خصائص اهل ایمان و تقوى است و بسیار ضرورى است.[7]

فلسفۀ صله رحم

در بیان حکمت و فلسفۀ صله رحم باید گفت، اسلام روى مسأله وحدت و انسجام خیلى‏سرمایه ‏گذارى مى ‏کند؛ به همین جهت وحدت را چند مرحله ‏اى کرده است: مرحله اوّل وحدت در خانواده و مرحله دوم وحدت در بین فامیل ها و مرحله بعد وحدت در کل مؤمنان وجامعه اسلامى است. چرا که همیشه براى اصلاح، تقویت و پیشرفت جامعه، وحدت، از ضروریات است و با پیشرفت و تقویت تمام واحدهاى کوچک، اجتماع عظیم، خود به خود اصلاح خواهد شد. وحدت هزینه زیادى لازم دارد، در صورتى که تفرقه با یک سوء ظن حاصل مى‏ شود.[8]

سؤال از صله رحم در قیامت

در اهمّیت این موضوع کافى است که قرآن مجید مکرّر به خصوص در این باره سخن گفته و متذکر شده است که روز رستاخیز از انجام این فریضه (صله رحم) سؤال خواهد شد و افراد درباره آن مسؤول خواهند بود؛ آنجا که مى ‏فرماید: «وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیکمْ رَقِیباً؛ و از خدایى بپرهیزید که [همگى به عظمت او معترفید و] هنگامى که چیزى از یکدیگر مى‏ خواهید، نام او را مى ‏برید. [و نیز] از [قطع رابطه با] خویشاوندان خود پرهیز کنید! زیرا خداوند مراقب شماست».^[9]

در حدیثى از ابن عباس آمده است که مى ‏گفت بر جهنم هفت پل قرار دارد، نزد پل اوّل از «ایمان» سؤال مى ‏شود اگر آن را به طور کامل ارائه دهد به پل دوّم مى ‏رود، و در آنجا از «نماز» سؤال مى‏ شود، اگر به طور کامل ارائه دهد به پل سوّم مى ‏رود، در آنجا سؤال از «زکات» مى ‏شود، اگر آن را ارائه دهد به پل چهارم مى ‏رود، در آنجا از «روزه» ماه مبارک رمضان سؤال مى ‏شود، اگر آن را ارائه دهد به پل پنجم مى‏رود، در آنجا از «حج و عمره» سؤال مى‏شود، اگر آنها را ارائه دهد به پل ششم مى ‏رود، و در آنجا از «صله‏ رحم‏» سؤال مى ‏شود اگر آنرا ارائه دهد به پل هفتم مى ‏رود، در آنجا از «مظالم و حقوق بندگان» از او سؤال مى ‏کنند...».^[10]

صلۀ رحم؛ سفارش پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم

مردى حضور رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم شرفیاب گردید و گفت: «بستگانم مرا ترک گفته و ارتباط خویشاوندى را با من قطع کرده ‏اند تکلیف من درباره آنان چیست؟ آیا من نیز آنان را ترک گویم و رابطه خود را با آنان بگسلم؟»، پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود: «اگر تو نیز این کار را انجام دهى خداوند همه شما را ترک مى ‏گوید و همه را از رحمت خود دور مى ‏سازد»، سپس پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به وى سه دستور مهمّ زیر را تعلیم داد و فرمود :«تَصِلُ مَنْ قَطَعَک؛ اگر کسى ارتباط خود را با تو برید، تو برخلاف او رفتار کن و پیوند خویشاوندى و دوستى را فراموش مکن!»، «تُعْطِی مَنَ حَرّمک؛ کسى که تو را از نعمتى محروم ساخت، تو به او نیکى کن و او را محروم مساز!»، «وَ تَعْفُو عَمَّن ظَلَمَک؛ از کسى که بر تو ستم کرده است در گذر!».^[11]

 همچنین پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به اهمّیت این موضوع در یکى دیگر از سخنان پر ارج خود تصریح فرموده، آنجا که به یاران خود مى ‏گوید: «من شما و همه امّت خود را که تا روز رستاخیز پا به عرصه وجود خواهند گذارد توصیه مى ‏کنم از صله رحم غفلت نورزند؛ و اگر انجام این فریضه الهى در گرو مسافرت به نقطه دورى باشد، رنج سفر را بر خود هموار ساخته و این دین اخلاقى و اجتماعى را ادا نمایند».[12]

محرومیت از بوی بهشت؛ از آثار قطع رحم

قطع رحم و بریدن پیوند هاى خویشاوندى، آثار دردناکى در زندگى انسان، در دنیا، و مجازات سختى در آخرت براى او دارد. از جمله در حدیثی از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم می خوانیم: «أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنَّ رِیحَ الْجَنَّةِ تُوجَدُ مِنْ مَسِیرَةِ أَلْفِ عَامٍ مَا یجِدُهَا عَاقٌّ وَ لَا قَاطِعُ رَحِمٍ وَ لَا شَیخٌ زَانٍ...؛ جبرئیل، به من خبر داد که بوى بهشت، از هزار سال راه، به مشام مى‏ رسد، ولى چند گروه، آن را احساس نمى ‏کنند: کسى که عاق (پدر و مادر) باشد و کسى که رابطه خویش را با خویشاوندان قطع کند و پیرمردى که زنا کند...».^[13] تعبیر فوق، بسیار پرمعنا است و مفهومش این است که این چند گروه، نه تنها، وارد بهشت نمى‏ شوند، بلکه نزدیک آن نیز هرگز نخواهند شد.^[14]

رسول گرامى صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمودند: «ثَلَاثَةٌ لَا یدْخُلُونَ الْجَنَّةَ: مُدْمِنُ‏ خَمْرٍ وَ مُؤْمِنُ سِحْرٍ وَ قَاطِعُ رَحِمٍ؛ سه کس وارد بهشت نمى ‏شوند: دائم الخمر و مؤمن به سِحر و جادو و قطع کننده رحم با خویشاوند».^[15]

پاداش آخرت

در حدیثى مى‏ خوانیم: شخصى خدمت امام صادق علیه السلام عرض کرد: به خدا ما دنیا را دوست داریم و علاقه ‏مندیم به ما داده شود. امام علیه السلام به او فرمود: دنیا را دوست دارى؟ مى ‏خواهى با آن چه کنى؟ عرض کرد: زندگى خودم و خانواده ‏ام را تأمین کنم، با آن صله‏ رحم‏ به جا آورم، در راه خدا صدقه دهم و حج و عمره به جا آورم. امام علیه السلام فرمود: «لَیسَ هَذَا طَلَبَ الدُّنْیا، هَذَا طَلَبُ الْآخِرَة؛ این طلب دنیا نیست، بلکه طلب آخرت است».^[16] 

در خطبه 209 نهج‏ البلاغه آمده است: امیرمؤمنان در بصره جهت عیادت علاء بن زیاد حارثى که یکى از یاران آن حضرت بود به منزل وى رفت و چون خانه او را وسیع دید، فرمود: با این خانه وسیع در دنیا چه مى ‏کنى و حال آنکه در آخرت به خانه گسترده، محتاج‏ ترى؟ سپس اضافه فرمود: آرى اگر بخواهى به وسیله این خانه به منزل وسیع آخرت برسى در این خانه میهمانى کن، صله‏ رحم‏ به جاى آور، و حقوقى را که خداوند بر عهده ‏ات گذاشته، در جاى خود پرداخت کن در این صورت به سبب این خانه به آخرت دست یافته ‏اى.[17]

در حدیثى دیگر مى ‏خوانیم که شخصى در خدمت امام صادق علیه السّلام از اغنیا و ثروتمندان نکوهش کرد و به آنها بد گفت؛ امام فرمود: «اسْکتْ! فَإِنَّ الْغَنِی إِذَا کانَ وَصُولًا لِرَحِمِهِ بَارّاً بِإِخْوَانِهِ، أَضْعَفَ اللَّهُ لَهُ الْأَجْرَ ضِعْفَینِ؛ لِأَنَّ اللَّهَ یقُولُ: "وَ ما أَمْوالُکمْ وَ لا أَوْلادُکمْ بِالَّتِی تُقَرِّبُکمْ عِنْدَنا زُلْفى‏ إِلَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِک لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ"؛ ساکت باش! شخص غنى هرگاه صله‏ رحم‏ بجا آورد و نسبت به برادران دینى خود نیکوکار باشد، خداوند پاداش او را دو برابر مى ‏کند؛ زیرا خداوند مى ‏فرماید: "اموال شما و اولادتان، چنان نیست که شما را به خداوند نزدیک کند، مگر کسى که ایمان آورده و عمل صالح انجام دهد، آنها در برابر اعمالشان پاداش مضاعف دارند و در غرفه‏ هاى بهشتى در امنیت به سر مى ‏برند"».^[18]

در حدیثى از پیغمبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم مى ‏خوانیم: «أسْرَعُ الْخَیرُ ثَواباً الْبِرُّ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ أسْرَعُ الشَّرُّ عُقُوبَةً الْبَغْىُ وَ قَطِیعَةُ الرَّحِمِ؛ از کارهاى خیر چیزى که از همه زودتر پاداشش به انسان مى ‏رسد نیکوکارى و صله‏ رحم‏ است و از کارهاى شر چیزى که کیفرش زودتر از همه به انسان مى ‏رسد ظلم و قطع رحم است».^[19]

در حدیث دیگرى از امام باقر علیه لسلام مى ‏خوانیم: «وَ مَا مِنْ قَدَمٍ أَحَبَّ إِلَى اَللَّهِ مِنْ خُطْوَةٍ إِلَى ذِی رَحِمٍ؛ هیچ گامى محبوب تر در پیشگاه خدا از گامى که براى صله‏ رحم‏ برداشته مى ‏شود نمى ‏باشد».^[20]

آسان ‌کردن حساب قیامت

آسان گرفتن بر خلق خدا که عیال او محسوب مى ‏شوند و به ویژه آسان گرفتن بر نزدیکان و کمک کردن بر آنها مسلّماً آسانى در آخرت را به دنبال دارد، زندگى و حیاتى که بر محور آگاهى و معرفت دور زده و در آن هر فردى جلوه ‏اى از جلوات الهى و رشحه ‏اى از رشحات خداوندى به حساب‏ آید، و هر کمکى به فردى بر مبناى چنین دیدى انجام پذیرد، حیاتى معقول‏ خواهد بود و چنین حیات معقولى یقیناً، معلولى به نام آسانى حساب را به دنبال دارد.[21]

امام صادق علیه السلام مى‏ فرماید: «صِلَةُ الرَّحِمِ تُهَوِّنُ الحِسابَ یومَ القِیامَةِ؛ صله رحم حساب روز قیامت را آسان مى‏ کند».^[22]

کمترین مصداق صله رحم

در حدیثى از امیر مؤمنان على علیه السّلام مى ‏خوانیم که فرمود: «صِلُوا أَرْحَامَکمْ وَ لَوْ بِالتَّسْلِیمِ؛ صله رحم را به جا بیاورید، هر چند با یک سلام کردن باشد».^[23]

حضرت رسول اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمودند: «صِلُوا ارْحامَکمْ وَ لَوْ بِالسَّلامِ؛ صله أرحام خود کنید حتى اینکه سلام کردن باشد».[24]

و نیز امام صادق علیه السلام مى ‏فرماید: «صِلْ رَحِمَک وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ، وَ أَفْضَلُ مَا یوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ کفُّ الْأَذَى عَنْهَا؛ پیوند خویشاوندى خویش را حتّى با جرعه ‏اى از آب محکم کن و بهترین راه براى خدمت به آنان این است که [لااقل] از تو آزار و مزاحمتى نبینند».^[25]

آبادی و طول عمر

در حدیثى از امام صادق از پدرانش از رسول خدا علیهم السلام آمده است: «صِلَةُ الرَّحِمِ تَعْمُرُ الدِّیارَ، وَ تَزِیدُ فِی الْأَعْمَارِ، وَ إِنْ کانَ أَهْلُهَا غَیرَ أَخْیارٍ؛ صله رحم خانه ‏ها را آباد و عمرها را زیاد مى‏ کند، هرچند اهل آن از نیکان نباشند».^[26]

ممکن است جمعیتى فاجر و گنهکار باشند و از نیکان نباشند؛ ولى در عین حال صله رحم به جا آورند. در این صورت اموالشان افزایش پیدا مى‏ کند و عمرشان طولانى مى ‏شود، تا چه رسد به اینکه از نیکان و خوبان باشند».^[27]

در روایت دیگر از رسول گرامى صلّی الله علیه وآله وسلّم آمده: مَرد صله‏ رحم‏ مى‏ کند در حالى که سه سال از عمرش باقى مانده و خداوند سى سال مى ‏کند و نیز قطع رحم مى‏ کند و سى سال از عمرش مانده و خداوند به سه سال مبدل مى‏ کند، سپس این آیه را تلاوت فرمودند: «یمْحُوا اللهُ مَا یشَاءُ وَ یثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکتَابِ؛ خداوند محو مى ‏کند آنچه را مى ‏خواهد و اثبات مى ‏کند و نزد او ام الکتاب است».^[28]

مُیسّرى گوید امام صادق علیه السلام به من فرمودند: «چندین مرتبه اجل تو رسیده است و هر مرتبه خداوند بواسطه صله رحم تو و نیکى به نزدیکانت آن را به تأخیر انداخته است».^[29]

هنگامى که اجتماعات کوچک خویشاوندى نیرومند شد عمر انسان نیز طولانى مى ‏شود و در نتیجه موجب عمران شهرها مى ‏گردد.[30]

از سوی دیگر تأثیر صله‏ رحم‏ در طول عمر ممکن است از این جهت باشد که ارحام به یکدیگر دعا مى‏ کنند و همین دعا سبب طول عمر آن ها مى ‏شود؛ به علاوه، هنگامى که روابط خوبى با هم داشته باشند، در مشکلات و از جمله بیمارى‏ ها به یارى هم مى ‏شتابند و همین امر باعث طول عمر آن ها مى‏ شود. اضافه بر این، صله رحم، غم و اندوه را کم مى‏ کند و نشاط و شادابى که از عوامل طول عمر است مى ‏آفریند.[31]

از امام باقر علیه السلام نقل شده است که مى ‏فرماید: «صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُزَکی الْأَعْمَالَ وَ تُنْمِی الْأَمْوَالَ؛ صله رحم اعمال انسان را پاکیزه و اموال را فزونى مى‏ دهد».^[32]

گفتنی است پیوند هاى خانوادگى غالباً سبب همکارى ‏هاى دسته جمعى اقتصادى مى ‏شود و معمولا کارهاى گروهى در مسایل اقتصادى سود آورتر است.[33]

صله رحم؛ پاک کننده گناهان

امام صادق علیه السّلام به یکى از یارانش فرمود: آیا برادران دینى خود را دوست مى ‏دارى؟ عرض کرد: آرى ... سپس فرمود: آیا آنها را به منزل خود دعوت مى ‏کنى؟ عرض مى‏ کند: آرى، من [تنها بر سر سفره‏ نمى ‏نشینم و] همواره با دو یا سه نفر یا کمتر و یا بیشتر از دوستان غذا مى ‏خورم، امام صادق علیه السّلام فرمود: بخشش آنها بر تو از بخشش تو بر آن ها بیشتر است. راوى تعجب مى‏ کند و عرضه مى‏ دارد: فدایت شوم من به آنها غذا مى‏ دهم و به خانه خود دعوت مى ‏کنم، با این حال بخشش آن ها بر من بیشتر است؟

امام علیه السّلام فرمود: آرى «إِنَّهُمْ إِذَا دَخَلُوا مَنْزِلَک دَخَلُوا بِمَغْفِرَتِک وَ مَغْفِرَةِ عِیالِک وَ إِذَا خَرَجُوا مِنْ مَنْزِلِک خَرَجُوا بِذُنُوبِک وَ ذُنُوبِ عِیالِک؛ آنها هنگامى که وارد منزل تو مى ‏شوند، آمرزش براى تو و خانواده ‏ات را با خود مى‏ آورند، و هنگامى که بیرون مى ‏روند گناهان تو و خانواده‏ ات را بیرون مى‏ برند».^[34]

سخن آخر : (صله رحم؛ یکی از شفیعان قیامت)

در حدیثى از پیغمبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم مى ‏خوانیم: «الشُّفَعَاءُ خَمْسَةٌ: الْقُرْآنُ وَ الرَّحِمُ وَ الْأَمَانَةُ وَ نَبِیکمْ وَ أَهْلُ بَیتِ نَبِیکم‏‏؛ شفیعان در قیامت پنج ‏اند: قرآن، صله‏ رحم‏، امانت، و پیغمبر شما و اهل بیت پیغمبرتان».‏^[35]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:
1. پیام امام امیر المومنین علیه السلام

2. اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)