فلسفه ی «دعا» از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدّ ظلّه العالی

دعا مسئله بسیار مهمّى است که در آیات قرآن و روایات معصومان علیهم السلام به گونه گسترده ‏اى مطرح شده است. در این باره، مباحث مختلف و سئوالات گوناگونى مطرح شده از جمله اینکه فلسفه دعا کردن چیست؟ لذا شایسته است مفهوم واقعى دعا و فلسفه نیایش روشن شود.

تواضع و فروتنی

دعا همراه با خضوع و دل ‏شکستگی است؛ لذا دعاکننده با نهایت خضوع، رقّت قلب و فروتنی به درگاه خدا روى می آورد؛^[1] در این هنگام دستانش را به سمت آسمان (به علامت تسلیم و تعظیم) بلند می کند^[2] و با چشمان اشکبار و قلبى ترسان، حاجت می طلبد.^[3]

امام علی علیه السلام در بیان حالت [تواضع و فروتنی] اهل ذکر در ارتباط با خدا در خلوتگاه عبادت و بندگى می فرماید: «یَتَنَسَّمُونَ بِدُعَائِهِ رَوْحَ التَّجَاوُزِ، رَهَائِنُ فَاقَة إِلَى فَضْلِهِ، وَ أُسَارَى ذِلَّة لِعَظَمَتِهِ، جَرَحَ طُولُ الْاَسَی قُلُوبَهُمْ، وَ طُولُ الْبُکَاءِ عُیُونَهُمْ؛ آن ها با دعا و نیایش به درگاه خدا آرامش عفو و گذشت او را می طلبند، وگروگان نیازمندى به فضل او و اسیران فروتنى در برابر عظمتش هستند. غم و اندوه طولانى (به سبب احساس تقصیر در اطاعت و بندگى) قلبشان را مجروح ساخته وگریه ‏هاى بسیار، چشمانشان را خسته کرده است».[4]

تأمل در عمق مفاد این حدیث [نشان می دهد] دعا سبب می شود که فرد خود را نیازمند خداوند متعال بداند و در برابرش خضوع کند و از مرکب غرور و کبر که سرچشمه انواع بدبختى ‏ها و مجادله در آیات اللّه است فرود آید و براى خود در برابر ذات پاک او موجودیتى قائل نشود. و از آنجا که خود را نیازمند و مرهون نعمت ‏هاى خدا می بیند موظّف به اطاعت فرمانش می شمرَد.^[5]

تضرّع به درگاه خداوند

دعای حقیقی دعای همراه با احساس نیاز شدید و درماندگى است به گونه اى که انسان باور کند، جز خداوند پناهگاهى ندارد.[6] لذا خدا را باید از روى تضرع صدا زد: [7] «ادْعُوا رَبَّکمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیةً؛ پروردگار خود را از روى تضرّع‏ و در پنهانى بخوانید».[8]  

«تضرّع‏» به معناى دعا و درخواست آشکار و اظهار تذلّل است‏؛^[9] هنگامى که انسان سخت در فشار شدائد واقع می شود و کارد به استخوانش می رسد آنچه در دل دارد بر زبان جارى می سازد، و فریاد می کشد، و بر درگاه خدا تضرّع و التماس می کند.[10]

این مسأله یعنى باید با کمال خضوع و خشوع و تواضع به سمت خدا رفت؛ در حقیقت دعا کننده نباید تنها زبانش چیزى را بخواهد، بلکه باید روح دعا در درون جان او و در تمام وجودش منعکس گردد، و زبان تنها ترجمان آن ها باشد و به عنوان نمایندگى همه اعضاى او سخن گوید.[11]

در حدیثى از پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه وآله وسلّم می خوانیم: «اَفْزَعُوا اِلَى اللهِ عَزَّوَجَلَّ فِی حَوائِجِکُمْ، وَ الْجَاؤُوا اِلَیهِ فِی مُلِمَّاتِکُمْ، وَ تَضَرَّعُوا اِلَیهِ، فَاِنَّ الدُّعاءَ مُخُّ الْعِبادَةِ!؛ در حوائج خود و به هنگام بروز مشکلات از خداوند مدد بطلبید، و در سختی ها به او پناه ببرید، و در پیشگاه او تضرع و دعا کنید، چرا که دعا روح و مغز عبادت است».^[12]

تربیت انسان

دعا یعنى اینکه خودت را بساز و پاک کن. دعا رمز تربیت و خودسازى است،^[13] در روایتى امام على علیه السلام در پاسخ به مردى که گفت دعاى ما به اجابت نمی رسد، فرمود: «چگونه دعایتان به اجابت برسد، در حالى که راه‏ هاى آن را مسدود ساخته ‏اید! اعمالتان را اصلاح کنید، درونتان را خالص گردانید، امر به معروف و نهى از منکر کنید، آنگاه خداوند دعایتان را به اجابت می رساند».^[14] (و به این ترتیب دعا وسیله ‏اى براى تربیت و خودسازى می شود).^[15]

در این باره پیامبر گرامى اسلام صلّى اللّه علیه وآله وسلّم در روایت بسیار زیبا و هشدارباشى می فرماید: «اطِبْ کسْبَک تُسْتَجابُ دَعْوَتُک؛ فَانَّ الرَّجُلَ یرْفَعُ الى فیهِ حَراماً فَما تُسْتَجابُ لَهُ دَعْوَةٌ ارْبَعینَ یوْماً؛ کسب و درآمدت را پاک کن تا دعاهایت مستجاب شود؛ زیرا یک لقمه حرام باعث می شود که دعا تا چهل روز مستجاب نشود».^[16]

برخى از مردم کسب و کارشان آلوده به حرام، کم ‏فروشى، ربا، ظلم به دیگران، و عدم رسیدگى به وجوهات شرعى است. با این وضعیت دعا می کنند و توقّع دارند دعاهایشان مستجاب شود.^[17]

از کلام گهربار پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه وآله وسلّم نیز برمى آید که دعا عامل مهم تربیت به شمار می رود چرا که انسان را وادار به رعایت حرام و حلال می کند.

در روایتى آمده است: «سُئِلَ النَّبِىُ صلّى اللّه علیه وآله وسلّم عَنِ اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ فَقالَ: کلُ اسْمٍ مِنْ اسْماءِ اللَّهِ اعْظَمْ فَفَرِّغْ قَلْبَک مِنْ کلِّ ما سِواهُ وَ ادْعُهُ بِاىِّ اسْمٍ شِئْتَ؛ از پیامبر اکرم(ص) در مورد اسم اعظم سئوال شد. حضرت فرمودند: تمام اسم ‏هاى خداوند اعظم است، قلبت را از ما سوى الله خالى کن، سپس به هر نامى از اسماء الله که می خواهى خدا را بخوان، همان اسم اعظم است».^[18]

از این روایت استفاده می شود که اسم اعظم آن گونه که بعضی ها تصوّر می کنند یک لفظ نیست که انسان آن را بر زبان جارى سازد و مشکلاتش حل‏ شود، بلکه اسم اعظم حالت و صفت خاصّى است که باید در درون انسان ایجاد شود و آن، پاک کردن خانه دل است.^[19]

احیای زندگی

وقتى انسان دست به دعا برداشته، به درگاه خداوند توسّل می جوید و خدا را با أسماى حسنى و صفات جلال و جمالش می خواند، آن صفات بازتابى در وجود انسان خواهد داشت و طبعاً انسان را به سمت خداوند سوق می دهد؛ به گونه‏ اى که انسان احساس می کند که اگر بخواهد دعایش مقرون به اجابت شود، باید توبه کند. دعا انسان را به توبه فرامى خواند و توبه او را به تجدید نظر در زندگى، و در نتیجه سیر این حرکت نور تقوا را در زندگى انسان زنده می گرداند.[20]

به همین دلیل می توان گفت: آنچه از ناحیه خود «دعا»، به انسان می رسد، بسیار فراتر و فزونتر از چیزى است که در صورت اجابت «دعا» عاید انسان می گردد.[21]

فى المثل هنگامى که در دعاهاى روزهاى هفته (دعاى روز یکشنبه) می خوانیم: «وَ اجْعَلْ غَدِی وَ مَا بَعْدَهُ أَفْضَلَ مِنْ سَاعَتِی وَ یوْمِی؛ و فردا و روزهاى بعد از آن را، بهتر از این ساعت‏ و امروزم قرار ده».

این پیام مهمّ الهى را به گوش جان می شنویم: مراقب باش! هر روز، بلکه هر ساعت که از عمر تو می گذرد باید گام، یا گام هایى به جلو بردارى و قلّه تازه ‏اى از قلّه ‏هاى افتخار را فتح کنى! در غیر این صورت، نمی توانى بر عمرت نام زندگى بگذارى، بلکه جان کندن تدریجى است که عمر حسابش می کنى![22]

همدلی و نوع دوستی

دعا یک‏ نوع‏ خود آگاهی و بیدارى دل و اندیشه، و پیوند باطنى با مبدء همه نیکی ها و خوبی ها است،[23] و می تواند به سهم خود در بالا بردن طرز تفکر و سطح عواطف انسانى مؤثّر باشد.[24] لذا در سخنان حضرت على(علیه السلام) می خوانیم: «لا یَقْبَلُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ دُعا‌ءَ قَلْبٍ لاهٍ ؛خداوند دعاى غافل‏دلان را مستجاب نمی کند»[25] و در حدیث دیگر از امام صادق(علیه السلام) به همین مضمون می خوانیم: «إنَّ اللّهَ عزّ و جلّ لا یستَجِیبُ دُعاءً بِظَهرِ قلبٍ ساهٍ؛ خداوند عزّوجلّ دعایى را که از دلى غافل و بى توجه سرزند، اجابت نمى کند».[26]

در بسیارى از دعاها به حال سایر انسان ها و مشکلات آن ها توجّه شده و براى پیروزى آنان بر مشکلات دعا می شود، حتّى در روایات اسلامى می خوانیم، بعضى از پیشوایان در بهترین مواقع دعا، ساعت ها براى دیگران دعا می کردند[27]؛ لذا دعا روح نوع دوستى را به شدّت در انسان تقویت می کند و از توقّف شخصیت در مرحله فردى جلوگیرى کرده، به مرحله عالى شخصیت اجتماعى می کشاند.[28]

در دعاهایى که از ائمّه معصومان علیهم السلام به ما رسیده است، دعاهایى می بینیم که هرگز مستجاب نخواهد شد. چرا ائمه علیهم السلام دستور داده ‏اند که چنین دعاهایى را بخوانیم؟ مثلًا در دعاهاى ماه رمضان که به عنوان تعقیب نماز خوانده می شود آمده است: «اللَّهُمَّ اقْضِ دَینَ کلِّ مَدْینٍ؛ پروردگارا! بدهى تمام بدهکاران و وام تمام وام گیرندگان را عطا بفرما»، در حالى که این خواسته تحقق نمی یابد مخصوصاً، در عصر و زمانى که ما زندگى می کنیم؛ زیرا زندگى دنیای  فعلى به گونه ‏اى است که همه مردم براى خود وام و بدهکارى فراهم می کنند و اساساً، دنیاى بدون بدهکارى و وام خیالى بیش نیست. بنابراین، هدف از این گونه دعاها چیست؟!

بنابر دستورات اسلام، باید براى تحقّق [رفع فقر] گام ‏هاى عملى برداشته شود؛ چه اینکه در یک جامعه اسلامى کامل، که همان جامعه امام زمانى است حتّى یک گرسنه هم نباید وجود داشته باشد. «اللَّهُمَّ اشْبِعْ کلَّ جایعْ». یک برهنه نباید باشد، «اللَّهُمَّ اکسُ کلَّ عُرْیانٍ». یک فقیر و نیازمند نباید باشد؛ «اللَّهُمَّ اغْنِ کلَّ فقیرٍ» و نهایتاً یک بدهکار نیز نباید باشد.[29]

سخن آخر: (فرصت طلایی دعا در ماه رمضان)

با این تفاسیر می توان دریافت دعا در معارف اسلامى جایگاه ویژه ‏اى دارد، خداوند کارى می کند که بندگانش به درگاه او روى آورند، و بیشتر دعا کنند، تا در سایه دعا به مقامات عالى برسند. بنابراین ما باید به دعا اهمیت دهیم، و براى حلّ مشکلات و معضلات خود و دیگران دعا کنیم. مخصوصاً در شب ها و روزهایى که دعا ارزش ویژه ‏اى دارد و تأکید بیشترى نسبت به آن شده، مانند شب و روز جمعه و روزها و شب هاى ماه مبارک رمضان.[30]

 پروردگارا! ما را از بندگان خاصت قرار ده و توفیق کسب ویژگی هاى صفات عباد الرحمن را به ما مرحمت کن.

خداوندا! درهاى دعا را به روى ما بگشا و آن را سبب ارزش وجود ما در پیشگاهت قرار ده.

خدایا! توفیق دعاهایى که مطلوب درگاه تو است به ما مرحمت فرما و از اجابت آن ما را محروم مکن: «اَنَّکَ عَلی کُلِ شَیْ قَدیر وَ بِالاِجابَهِ جَدیر؛ همانا تو بر هر چیز قادری و بر اجابت شایسته و سزاواری».[31]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:

1. انوار هدایت، مجموعه مباحث اخلاقى

2. مثال هاى زیباى قرآن