کتاب ارزشمند مناسك جامع حج، احکام و مسائل مربوط به اعمال حج و عمره مطابق با فتاواى حضرت آيتالله العظمی مكارم شيرازى (مدظله) است كه توسط حجه الاسلام والمسلمین ابوالقاسم علياننژادى و با بهره گیری از كتابهايى هم چون تعليقات على العروة الوثقى، حكم الأضحية في عصرنا، استفتائات كتبى و شفاهى معظم له ،تحقيق و تنظيم شده و به رشتۀ تحریر درآمده است.
اين كتاب جامع همه نظرات و فتاواى معظم له است و در آن جديدترين فتاواى ايشان مرتبط با حج و عمره بيان شده است. عموم مردم، بهويژه حجاج و زائران حرم امن الهی مخاطبان اين اثربه شمار می آیند.
ساختار کلی کتاب
كتاب حاضر، از مقدمه محقق آغاز شده و ساختار اصلی و محتوایی آن اثر در شانزده فصل تدوین شده است.
کتاب فاخر «مناسک جامع حج» در عناوینی همچون :«پیشگفتار؛(سیر تاریخی مناسک جامع)،مقدمه؛(اهمیت حج در اسلام)و(اسرار حج) و فصلهای «حَجّةالاسلام، حج نیابتی، حج مستحبی، حج نذری، حج بذلی، اقسام حج، حج تمتع، میقاتهای إحرام، اعمال عمره تمتع، احکام پس از عمره و قبل از شروع حج » گردآوری شده است.
«تبدیل حج تمتع به إفراد، اعمال حج تمتع، احکام مصدود و محصور، عمره مفرده، مسائل متفرقه حج، حج و عمره کودکان، چهل مسأله مهم و محل ابتلا در حج و عمره و آداب و مستحبات حج و عمره» فصول دیگر این کتاب را شامل می شود.
گفتنی است تلاش معظم له در اين اثر، برارائۀ پژوهش فقهى غير استدلالى است، هم چنین در اين كتاب نفیس، در مجموع به هزار و چهارصد مسئله و استفتاى شرعى پاسخ داده شده است.
کتاب حاضر، مستند است و محقق محترم، ارجاعاتش را به صورت پاورقى ذکر کرده است. لذا در برخی از پی نوشت ها، نشانى منابع ذکر شده و نیز توضيحاتى فقهى بيان شده است؛ همچنين محقق ارجمند، بخش كفارات احرام را بهصورت خلاصه در يك جدول و درسی وچهار بند تنظیم کرده است.
انگیزه تألیف کتاب« مناسک جامع حج»
محقق محترم (حجه الاسلام عليان نژادی) در مقدمه کتاب«مناسک جامع حج» ، در مورد سير تاريخى پيدايش اثر حاضر چنين آورده است: بخشى از نظرات فقهى حضرت آيتالله العظمی مكارم شيرازى پيرامون مناسك و اعمال حج، براى نخستين بار در كتاب «تعليقات على العروة الوثقى» به زبان عربى منتشر شد، سپس به صورت كاملتر و فراگير، بهگونهاى كه عمده احكام حج و عمره را در بر داشت، در كتاب «مناسك حج» معظمله انتشار يافت. در مرحله بعد و به پيشنهاد سازمان حج، معظمله بر مناسك حج امام خمينى(ره) كه از جامعترين مناسك حج به زبان فارسى محسوب مىشود، حاشيه زدند كه ابتدا حواشى مزبور بهصورت مستقل و سپس در پاورقى كتاب مذكور و بههمراه حواشى سه تن از مراجع بزرگ تقليد، آيات عظام خوئى، گلپايگانى و اراكى(ره) چاپ و در اختيار علاقهمندان قرار گرفت. پرسش و پاسخهاى جديدى كه از محضر معظمله شده بود نيز به نام «استفتائات جديد» به علاقهمندان عرضه شد كه بخشى از كتاب مذكور در مورد مسائل مهم حج است. دو موضوع «قربانى» و «رمى جمرات» پس از تحقيقات گسترده و با عرض فتاوا و نظريات جديد، در دو كتاب مستقل به نام «رمى جمرات» و «حكم الأضحية في عصرنا» به زيور طبع آراسته گرديد. پراكندگى فتاواى معظمله در مورد مناسك حج در كتابهاى مذكور، تغيير فتوى در برخى از مسائل و تضاد ظاهرى برخى از مسائل كه در كتابهاى مذكور آمده بود و امور ديگر، سبب تأليف كتاب مستقل حاضر شد كه با مشورت و اشراف ايشان به سامان رسيد.
تبیین اسرار حج در کلام معظم له
مولّف اثر با بيان اينكه حج يكى از اركان مهم اسلام و از بزرگترين فرائض دينى است، به اسرار اين فريضه الهى پرداخته و چنين نگاشته است:«بدون شك ثوابهاى عظيم و فوقالعادهاى كه براى حج در روايات آمده و همچنين كيفرهاى سختى كه براى ترك آن در قرآن مجيد و روايات اسلامى ذكر شده، همه بهخاطر اسرار و فلسفههاى مهمى است كه اين عبادت بزرگ اسلامى دارد. قرآن مجيد در يك جمله كوتاه و بسيار پرمعنا، درباره حج مىفرمايد: «لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ؛(مردم را دعوت به حج كن) تا شاهد منافع گوناگون خويش باشند»،
لذا معظم له چهار حكمت مهم را براى اين واجب بزرگ برشمرده است: ١. تربيت نفوس و تهذيب اخلاق و تقويت پايههاى تقوا و خلوص؛ ٢. آثار سياسى (عزت مسلمين و تحكيم پايههاى دين و وحدت كلمه، و مايه قدرت و شوكت در برابر دشمنان و برائت از مشركين جهان)؛ ٣. آثار علمى و فرهنگى (مبادله اطلاعات و دانستنىها در تمام زمينههاى دينى و علمى و آگاهى از وضع همه مسلمين جهان)؛ ٤. فلسفه اقتصادى (افزايش آگاهى و باور به ضرورت استقلال اقتصادى و قطع وابستگى به دشمنان اسلام.
تبعات ترک فریضۀ حج
حج يكى از اركان دين اسلام و از ضروريات آن به شمار مىرود و ترك حج با اقرار به وجوب آن، براى كسانى كه مستطيع هستند، از گناهان كبيره محسوب مىشود و انكار آن، در صورتى كه انكاركننده علم به ضرورى بودن آن داشته باشد، موجب كفر است.
استطاعت در حج چگونه حاصل میشود؟
مولف اثر در تبیین حقیقت مفهوم استطاعت اینگونه می نویسد؛استطاعت به چند چيز حاصل مىگردد: الف)- داشتن زاد و توشه و آنچه مورد نياز او در سفر و به هنگام بازگشت است (استطاعت مالى)؛ ب)- داشتن جواز سفر و نبودن مانعى در راه و عدم خوف بر جان و مال و آبروى خويش (استطاعت طريقى)؛ ج)- داشتن توانايى جسمانى براى انجام اعمال و مناسك حج (استطاعت جسمانى)؛ د)- داشتن وقت كافى براى رسيدن به مكه و انجام اعمال حج (استطاعت زمانى)؛ ه)- داشتن مخارج زندگى همسر و فرزند و كسانى كه خرج آنها در طول مدت حج شرعاً يا عرفاً بر او لازم است؛ و)- داشتن مال يا كسب و كار يا شغلى كه بعد از بازگشت بتواند با آن زندگى كند.
اهمیت یادگیری احکام و مناسک حج
معظم له در این اثر، در ضرورت یادگیری احکام دین به ویژه احکام ،آداب و مناسک حج اینچنین می نویسد:«بر هر مكلفى واجب است قرائت نماز خود را ياد بگيرد؛ يعنى حمد و سوره و ساير ذكرهاى نماز را بهطور صحيح بخواند؛ ولى اگر به علت بيسوادى يا علل ديگر، بعد از تلاش لازم نتوانست قرائت را بهطور كامل بخواند، همان مقدار كه مىتواند كافى است و اگر مىتواند ياد بگيرد، اما كوتاهى كند، معصيت نموده است؛ ولى اگر وقت تنگ باشد و فرصت براى ياد گرفتن نباشد، بايد به همان مقدار كه توانايى دارد نمازها و از جمله نماز طواف را بخواند و نايب گرفتن لازم نيست.
تبیین احکام «ذبح و قربانی در حج» از منظر معظم له
در تشریح احکام ذبح و قربانی از منظر معظم له چنین آمده است: پنجمين واجب از واجبات حج و دومين واجب از واجبات منى، قربانى است. بهترين قربانى، شتر و متوسط آن گاو و سادهترين آن گوسفند است و غير از سه حيوان مذكور كفايت نمىكند و تنها بر كسانى واجب است كه حج تمتع بهجا مىآورند و بر غير آنها واجب نيست.
مسلمانان بايد كارى كنند كه گوشتهاى قربانى از بين نرود و مجبور به سوزاندن و دفن كردن آن نباشند؛ زيرا اين كار اسراف و حرام است و ادله قربانى شامل آن نمىشود و چنانچه مستحقينى در منى يافت نشوند، لازم است آن را به ساير بلاد اسلامى ببرند و به فقرا و مؤمنان بدهند و يا پول آن را كنار بگذارند و هنگام بازگشت در محل خود قربانى كنند و يا با دوستان خود هماهنگ كند كه در همان روز بعد از رمى جمره قربانى كنند و هريك از اينها كافى است.
استفاده از وسايل ماشينى براى ذبح حيوانات مانعى ندارد، ولى شرايط ذبح شرعى مانند رو به قبله بودن و بسم الله گفتن و غير آن بايد رعايت شود.
فریضۀ حج و تأکید معظم له بر وحدت امت اسلامی
از جمله رویکردهای مهم مولف در این اثر گرانسنگ می توان به اهتمام معظم له در ترویج وحدت اسلامی از طریق تبیین احکام فقهی تشیع در کنگرۀ عظیم حج به عنوان مهمترین دستاورد سیاسی امت اسلامی اشاره نمود، لذا مولّف در فرازهای مختلف به این مهم اشاره کرده که اهم آن به شرح ذیل است:
نماز خواندن با اهل سنت و شركت در جماعات آنها در ايام حج و مانند آن، براى حفظ وحدت مسلمين از مستحبات مؤكد و موجب تقويت صفوف در برابر دشمنان است و در روايات معصومين(علیه السلام) تأكيدات فراونى درباره آن شده است و چنين نمازى كفايت از نماز واجب مىكند و اعاده آن لازم نيست
هم چنین نماز جمعه با اهل سنّت نيز كفايت از نماز ظهر مىكند، و اعاده آن لازم نمىباشد، و اينها دستوراتى است كه ائمّه طاهرين عليهم السلام براى حفظ وحدت مسلمين به ما دادهاند.
متن زیارت رسول خدا(صلى الله علیه وآله)، ائمه بقيع(علیهم السلام) و حضرت خدیجه(سلام الله علیها)؛ زینت بخش فراز پایانی
از جمله مستحبات مؤكد اين است كه زائر هنگام برگشتن از مكه، به مدينه طيبه برگردد تا به زيارت حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) و حضرت صديقه طاهره(سلام الله علیها) و ائمه بقيع(علیه السلام) مشرف شود، لذا از جمله نکات قابل توجه در این اثر ،این است که محقق محترم در پايان كتاب، متن زيارتنامههاى آن بزرگواران را به تفصیل ذکر کرده است.
سخن آخر
لازم به ذکر است تألیف این اثر نفیس در یک جلد و در ٥٢٨صفحه، در قطع رقعی توسط انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام به زیور طبع آراسته شده و برای نخستین بار در سال ١٣٨٨ منتشر شده و تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.
