سیری درکتاب «رمی جمرات در گذشته و حال» اثر ارزشمند حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)

از دیرباز، مسئله ازدحام جمعیت، به عنوان یکی از چالش های جدی حج گزاران در منا مطرح بوده است.که رمی جمره عقبه(پرتاب کردن سنگ ریزه به سوی جمره) ، در صبح روز دهم ذی حجّه از جمله آن مشکلات به شمار می آید؛ چرا که صدها هزار حاجی، به خصوص شیعیان، بر اساس فتاوای مراجع عظام تقلید باید با چشم خود، نظاره گر اصابت سنگ به ستون جمره باشند، لذا یکباره به آن سو حرکت می کنند و با مشکل ازدحام جمیعت روبرو می شوند و ناگزیر می شوند جمعیت را بشکافند و تا نزدیکی جمره پیش روند و اقدام به رمی نمایند که این خود دشواری های فراوانی را به وجود می آورد.
بر این اساس چاره اندیشی این معضل حج، سال هاست مورد توجّه محافل علمی و حوزوی قرار گرفته است.
 در این میان، فقه اسلامی ، با جامعیت خاص خود در صدد است با ارائه راهکار، به مقابله با این آسیب بپردازد.
در این راستا، حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(دام ظله)، با رویکردپژوهشی فقهى استدلالى و با استناد به روایات و اقوال فقها و با توجه به گشایشی که فقه شیعه برای پیروان این مکتب فراهم نموده، کتاب ارزشمند «رمی جمرات در گذشته و حال» را به رشتۀ تحریر درآورده است و اینچنین نظریه فقهی خود را در اختیار حجاج بیت الله الحرام قرار داده و از این رهگذر توانست راه های جدیدی را در حلّ معضلات فقهی حج فراهم سازد.
راهکارهایی که از یک سو می تواند مانع فجایعی باشد که تا امروز رخ داده است. و از سوی دیگر نشان دهندۀ توجه شارع مقدس به امنیت جان حجاج در این مراسم و پیشگیری از فاجعه انسانی است.
« رمى جمرات در گذشته و حال» در یک نگاه
كتاب« رمى جمرات در گذشته و حال»، يكى از آثار فقهى آیت اللّه العظمی مکارم شیرازی است كه با توجه به تاریخ، روایات و حقيقت جمره، به بحث و بررسى درباره تعيين محلّ دقيق سنگ اندازى در رمى جمرات در مراسم عبادى حجّ پرداخته است.
کتاب با مقدمه ای کوتاه و سپس ذكر نظريات فقهاى شيعه و سنى و نيز بحثى لغوى درباره جمره آغاز شده است.
سپس مؤلّف رواياتى را در اين باب ذكر كرده و از آن ها نتيجه گيرى نموده است. در پايان نيز با مطرح كردن هفت پرسش و پاسخ دادن به آن ها و نيز ذكر نظريات برخى از فقها، نتيجه مورد نظر خود را دوباره بيان كرده است.
در مجموع معظم له بحث خود را در چهار محور «کلمات ارباب لغت در تفسیر و توضیح جمره»،« نقل کلمات فقهای بزرگ شیعه و اهل سنّت»،«آنچه از روایات اسلامی استفاده میشود» و« پاسخ به پرسش های مختلف و بررسی نقدها»دنبال کرده و در آن، به بررسی مشکل رمی و نیز بیان نظریه فقهیِ خود پرداخته اند.
انگیزه تالیف اثر
مولّف با نگارش اثر حاضر، در پی رفع خطایی است كه در مسير انجام اعمال حجّ وجود دارد و باعث صدمات فراوان به حجّاج مخصوصاً در روز عید قربان مى گردد؛ و آن عبارت است از اشتباه در مورد كجايى و چگونگى رمی جمرات که پيامدهاى ناگوارى در طول انجام عمل رمى جمرات به همراه داشته است.
این چالش از آن جهت روی می دهد که پنداشته شده، جمره همان ستونى است كه بايد به سوى آن سنگ انداخت. لذا سنگ ريزه ها نیز در هنگام رمى بايد به ستون هاى مخصوصى كه مشخص شده اند اصابت كنند در حالى كه چنين چيزى نبوده و تنها رسيدن آنها به محل اجتماع سنگ ريزه ها كفايت مى كند.
ساختار اصلی کتاب
سرفصل های اصلی کتاب«رمی جمرات در گذشته و حال»، عبارت است از: ١.خلاصه کتاب ٢. پیشگفتار ( لزوم بررسی درباره جمره) ٣. جمره چیست؟ ٤. تفسیر جمره در کتب ارباب لغت ٥.گواهی فقهاء و دانشمندان اسلام ٦. جمرات در روایات اسلامی ٧. نظرات نقادان و پاسخ به پرسشها٨. نكته ها (قراين تاريخى و روايات كه نشانگر محل اجتماع سنگريزه ها بودن جمرات است نه ستونها)٩.آخرین سخن
بهره گیری از منابع معتبر
در آغاز اين كتاب، فهرست مطالب و در پايان آن، فهرست منابع ذکر شده است.
نويسنده براى آفرينش اثر حاضر از تعداد قابل توجهى از منابع (٥٩ كتاب معتبر فقهى تاريخى و لغوى قديم و جديد) استفاده كرده است[١]
مطالب كتاب، مستند است. منابع، توضيحات لغوى، تاريخى و... به صورت پاورقى ذكر شده است.
گزارش محتوایی اثر
جمره چيست؟
در حقیقت كتاب در پاسخ به اين سؤال نگاشته شده كه منظور از «جمره» چيست و كجاست؟
اصل وجوب رمى جمرات، به عنوان يكى از مناسك حج، از مسلمات و ضروريات اسلام است و همه علماى اسلام بر آن اتفاق نظر دارند.
مسئله مهم در باب رمى جمرات اين است كه بدانيم «جمره» چيست، كه بايد سنگ ها را به سوى آن پرتاب كرد؟ آيا جمره همين ستون هاست كه امروز به آن سنگ مى زنند يا قطعه زمينى است كه اطراف ستون ها قرار دارد يا هر دو؟[٢]
تفسير جمره در كتب ارباب لغت
معظم له در تبیین مفهوم جمره، به بحث لغوى آن اشاره کرده و چهار معناى «اجتماع قبيله»، «سنگ ريزه»، «به سرعت دور شدن» و «قطعه سوزانى از آتش» را بر شمرده و در ادامه مى گويد: «از مجموع كلمات فوق استفاده مى شود كه جمرات را از آن جهت جمرات گفته اند كه يا محل اجتماع سنگ ريزه ها بوده يا به معناى زمينى كه سنگ ريزه ها در آن جمع مى شود بوده است.[٣]
 در ادامه به بخشى از كلمات لغويين اشاره شده است كه مطلقا سخنى از ستون در آنها ديده نمى شود. که عبارات «مصباح المنیر ، مجمع البحرین ، لسان العرب ، نهايه و تاج العروس في شرح القاموس» از آن جمله مى باشند.[٤]
نویسنده در ادامه اين مطلب، متذكر مى شود كه «جمرات» جزء الفاظى نيست كه داراى حقيقت شرعيه يا متشرعه بوده باشد؛ بنابراین، بايد در فهم معناى آن به كتب لغت مراجعه كرد و اطلاق آن بر محل هاى سه گانه، از قبيل اطلاق كلى بر فرد است و كم كم اين واژه براى آن اماكن «عَلَم» شده است.[٥]
جمره در عبارات فقهای شیعه و اهل سنت
مؤلف، عبارات بيش از چهل تن از فقهای اسلامى شيعه و سنى را در اين موضوع متذكر شده و سرانجام به اين نتيجه رسيده است:
 دقت در سخنان گسترده بالا كه از محققان فقه اسلامى اعم از شيعه و اهل سنت در پنج گروه و از حدود پنجاه منبع نقل شد (مخصوصاً با توجه به اين كه در موضوعات مربوط به حج اختلافى ميان فرق اسلامى نيست) ثابت مى كند كه در قرون پيشين يا ستونى در محل جمرات نبوده و يا اگر بوده به عنوان علامت بوده است.[٦]
در بين فقهاى شيعه مى توان به نظريات ابن زهره در غنيه، علامه حلى در المنتهى، شيخ طوسى در مبسوط و... و از ميان فقهاى اهل سنت مى توان به نظريات شافعى، مالك، محيى الدين نووى، شهاب الدين احمد بن ادريس و... اشاره كرد.
جمرات در روایات اسلامی
مولف در ادامه رواياتى را ذكر کرده و هركدام از آنها را در ترازوى نقد و نظر و اجتهاد قرار مى دهد.
در بخشی از کتاب آمده است:« روايات رمى جمرات در كتاب وسائل الشیعة در دو بخش بيان شده اند نخست در ابواب رمى جمره عقبه كه در ضمن هفده باب مى باشد و ديگر در تحت عنوان أبواب العود إلى منى و رمي الجمار. برخى از روايات مزبور نظر ما را تأييد مى كنند.[٧]
نتیجه بحث روایی
معظم له در نتيجه بحث روايى ، چنين نگاشته است: گرچه در هيچ يك از رواياتى كه آورديم و تمام رواياتى كه در باب رمى جمرات آمده، سخن صريحى از موضوع «جمره» به ميان نيامده، ليكن از تعبيرات موجود در آنها مى توان اطمينان يافت كه «جمرات» چيزى جز محلّ اجتماع سنگ ريزه ها در آن قطعه زمين معيّن از منى نيست. و اگر ستونى در آنجا باشد به عنوان علامت و نشانه است.[٨]
به تعبير ديگر، ستونى به نام جمره در منا نبوده كه به آن سنگ بزنند؛ بلكه حجاج سنگ ها را به همان محلّى كه امروز به صورت حوضچه هايى در اطراف جمرات بنا شده است، پرتاب مى كردند، كم كم بر اثر گذشت زمان مردم علامت را به جاى جمره اشتباه گرفته اند و رمى آن را به جاى محلّ اصلى قرار داده اند و به احتمال قوى اين مسأله در قرون اخير صورت گرفته است، و به صورت يك عرف در آمده زيرا در كلمات پيشينيان ديده نمى شود، زياد هم نبايد تعجب كرد.[٩]
معظم له با مراجعه به تاريخ «مروج الذهب» مسعودى و «تاريخ كامل» ابن اثير ، اين مطلب را استخراج كرده كه عرب قبل و بعد از اسلام، قبور افراد منفور را رمى می كردند؛ درحالى كه در تاريخ بيان نشده كه ستونى بالاى قبور مزبور ساخته باشند و اين مطلب را به عنوان مؤيد در مورد استفاده قرار گرفته است. [١٠]
با اين تفاسیر مؤلف نتايجى گرفته است كه خلاصه آن اين است:كفايت رمى ستون ها، كفايت افتادن سنگ به دايره اطراف ستون ها، و هرگاه از طبقه بالا رمی كنند و سنگ به حوضچه هايى كه در طبقه بالا قرار دارد پرتاب كنند كفايت مى كند.[١١]
ضرورت شناخت جمرات
معظم له تحقيق بيشتر فقهاى عامّه و خاصّه را در اين مسأله، باعث حل يكى از بزرگ ترين مشكلات تمامى حجّاج كشورهاى اسلامى دانسته و اینچنین می نویسد: سزاوار است همه محقّقان اسلامى اين مسئله را مورد بررسى قرار دهند و هرگاه علماى اعلام شيعه و بزرگان اهل سنّت، پس از بررسى لازم، بر اين مسئله توافق كنند، يكى از مشكلات عظيم حج، كه سبب ازدحام مى شود و بارها موجب اتلاف نفوس و يا مجروح شدن گروه زيادى از حجّاج عزيز گرديده، إن شاءاللّه حل خواهد شد و عملشان إن شاءاللّه هماهنگ با اعمال رسول خدا(ص) و امامان اهل بيت(ع) خواهد بود.[١٢]
در پايان كتاب نیز سؤالاتى كه از مؤلف پرسيده شده به همراه پاسخ آنها ارائه شده است؛ سپس مؤلف با ذکر آرای دیگر فقها، نتيجه سابق را مجدداً گوشزد نموده است.
لازم به ذکر است اين كتاب نفیس ، نسخه ويرايش شده کتاب مولف با عنوان «تحقيقى جديد درباره رمى جمرات» است که در سال ١٣٨١ش، منتشر شده است؛ چاپ جدیدكتاب با عنوان «رمی جمرات در گذشته و حال» نخستين بار در سال ١٣٨٤ در یک جلد و در ١١٢صفحه، در قطع رقعی توسط انتشارات امام علی بن ابی طالب به زیور طبع آراسته شده که تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.
 پی نوشت:
[١] رمى جمرات در گذشته و حال؛ ص١٠٩-١١٢.
[٢] همان ؛ ص١٣.
[٣] همان؛ص٢١.
[٤] ر.ک:همان؛ ص١٨ -١٩.
[٥] همان؛ص٢٢.
[٦] همان ؛ ص٦٢.
[٧] همان؛ص٦٥.
[٨] همان؛ص٧٣.
[٩] همان؛ص٧٤.
[١٠] همان؛ص١٠٣.
[١١] همان؛ص١٠٧.
[١٢] همان؛ص١٠٨.