سیری در کتاب «چهل حدیث اخلاقی» اثر ارزشمند آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی)

مسائل اخلاقى در هر زمان از اهميت فوق العاده ‏اى برخوردار است، لیکن مسائل اخلاقی در زمان کنونی که عوامل فساد و انحراف در اين عصر بيشتر شده، جایگاهی دو چندان می یابد، در این میان نقش عالمان دلسوز برای گسترش اخلاق و پویایی جامعه انکار ناپذیر است.
از این رهگذر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)، که همواره نیاز مخاطبین را در نظر دارد، روایات و مباحث اخلاقی کتاب ارزشمند اصول کافی را مورد بحث قرار داده و با بیان شیوا و شیرین و جذاب خود مطالب ارزشمندی در شرح و تفسیر آن مطرح کردند، که در قالب تألیف کتاب «چهل حدیث اخلاقی» تقدیم علاقمندان آموزه ها و معارف اخلاقی اهل بیت (علیهم السلام) شده است.
چهل حدیث اخلاقی و سنت اربعین نویسی
گردآوری و شرح چهل حدیث، مسئله ‌ای است که بسیاری از عالمان دینی بدان پرداخته ‌اند. این کار ریشه در روایات دارد، مثلاً در بحارالانوار آمده است: « مَن حَفِظَ على امّتی أرْبَعینَ حَدیثا ینْتَفعونَ بِها فی أمْرِ دینِهِم، بَعثَهُ اللّهُ یومَ القِیامَةِ فَقیها عالِما؛ هر كه چهل حديثى كه مردم از آن بهره ببرند حفظ كند، خداوند او را فقيه عالم مبعوث مى‏كند».[1]
آیت الله العظمی مکارم شیرازی در شرح این روایت می نویسد: معنايش اين نيست كه آنها را حفظ كنيم، بلکه مقصود از حفظ، نگهدارى و ابلاغ است.
بر اثر همين حديث و نظاير آن بود كه دانشمندان اسلام هميشه اهميت فراوانى به حفظ و نگاهدارى احاديث، از خود نشان مى‏دادند و كتاب هاى زيادى در اين موضوع تأليف كردند، دسته ‏اى براى اينكه كاملاً بر طبق مضمون اين روايت عمل كرده باشند به نوشتن اربعين (چهل حديث) مبادرت كردند كه تا امروز نيز ادامه دارد.[2] ما هم خيلى خوشوقتيم كه خداوند توانا توفيق داد تا اين افتخار را به وسيله نقل چهل حديث در طى بحث هاى همين كتاب كوچك درك نماييم‏.
« چهل حدیث اخلاقی» در یک نگاه
کتاب «چهل حدیث اخلاقی» درس‌گفتارهایی از جلسات[3] سخنرانی آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در شرح و تفسیر چهل روایت کتاب ارزشمند اصول کافی است که با شواهدی از آیات و احادیث ائمه مستند شده است.
به بیان گردآورندۀ اثر، مباحث اخلاقی در کتاب ارزشمند اصول کافی به صورت وسیع و گسترده مطرح شده، تا آنجا که مرحوم کلینی حدود 400 صفحه در این باره بحث کرده و روایات مربوط به آن را به شکل زیبا و خوبی جمع آوری کرده است. چقدر به جا و شایسته است که این کتاب شریف، که از مهم ترین منابع حدیثی و جزء کتب اربعه[4] محسوب می شود، به عنوان کتاب درسی برگزیده شود تا طلاب عزیز و روحانیون گرامی و عموم دانش پژوهان دینی از چشمه سار احادیث حضرات معصومین(علیهم السلام) روح و جانشان را سیراب کرده و آن را در سفرهای تبلیغی و سخنرانی های دینی و مانند آن به مردم مؤمن و متدین نیز برسانند.
ساختار اصلی کتاب
كتاب، مشتمل بر يك مقدمه، و چهل عنوان در شرح چهل حدیث می باشد که هر کدام در مقامات وفصولی بیان شده است؛ به عبارت دیگر معظم له در كتاب حاضر، با شماره گذاری احاديث، تعداد چهل حدیث را شرح داده است.
مولّف در شرح هر حديث، به ترتيب زير عمل مى‌كند:
1. ذكر متن اصلی حديث همراه با ذکر منبع
2. ترجمه آن
3. شرح کلمات حديث
4. شرح متن حديث، طى چند مقام.
در این کتاب با موضوعاتی همچون «نشانه های ایمان»، «قلب منور به نور ایمان»، «تفسیر عبادت»، «تفکر، برترین عبادت!»، «رابطه تفکر و عمل به خوبی ها»، «تلاش برای رسیدن به مکارم اخلاقی»، «غیرت و دیگر مکارم اخلاق»، «حد توکل و یقین»، «مقام یقین و رضا»، «کمیت یا کیفیت»، «گنج یتیمان» و «مقام یقین حضرت علی(علیه السلام)» آشنا می شویم.
«سرآمد طاعت ها»، «نشانه های مؤمن»، «توکل و آثارش»، «گفت وگوی امام سجاد(علیه السلام) و حضرت خضر(علیه السلام)»، «دعا و شکر و توکل»، «کظم غیظ»، «به غیر خدا امید نبند»، «وصیت نامه لقمان حکیم»، «خوف از خدا»، «خدا تو را می بیند»، «امید و عمل»، «خوف و تقوا»، «مؤمن بین دو خوف است»، «مقام رب» و «به اعمالت دل مبند» از دیگر موضوعات مطرح شده در کتاب چهل اخلاقی است.
گزارش محتوایی اثر
سیمای یقین در «چهل حدیث اخلاقی»
حدّ توکّل و یقین، مقام یقین و رضا،کمیّت یا کیفیّت،مقام یقین حضرت علی علیه السلام، اسلام و ایمان و یقین وصفات ده گانه پیامبران...از مهم ترین عناوینی است که مولف برای تبیین سیمای یقین به کار گرفته است.
بر مبنای اندیشۀ مولف، یقین از دو راه تحصیل می شود :1. دلایل نظری؛ اگر انسان درمورد مبدأ و معاد مطالعه کرده ودلایل معتقدان به خدا و روز جزا و منکران آن را بررسی کند، از این طریق به یقین می رسد.
2. کشف و شهود؛ گاه برای انسان حالت کشف و شهود حاصل می شود، یعنی از پس پرده غیب حقایق را می بیند، در این صورت خداوند با نور شهود در قلب و جان او حاضر می شود. چنین انسانی معاد را با چشم دل می بیند و آن را احساس می کند،
بنابر نظر صاحب اثر، راه رسیدن به شهود، صفای نفس وخودسازی و تصفیه باطن و اصلاح اخلاق در حدّ عالی است.
نشانه های مومن واقعی
مولف با موضوعاتی هم چون،نشانه های مؤمن، مؤمن بین دو خوف است، نشانه های ایمان، . قلب منوّر به نور ایمان، نشانه های سه گانه ایمان، برخی از نشانه های ايمان و مومن واقعی را مورد بررسی قرار داده است.
هم چنین معظم له با بیان روایتی از امام صادق علیه السلام، سیزده ویژگی برای مؤمن بیان کرده که چهار صفت، درحقیقت به رابطه انسان با خدا پرداخته، و چهار صفت بعدی به رابطه انسان با خود وهمنوعانش می پردازد. از جمله آن ویژگی ها این است که مومن خود را به زحمت و سختی می اندازد، ولی بر مردم چیزی را تحمیل نمی کند.
از این رو مولّف در مطلبی به سختی های اجتناب ناپذیر زندگی مؤمنان پرداخته که قسمتی از آن به این شرح است: «زندگی انسان، چه بخواهد و چه نخواهد، آمیخته با انواع سختی ها و مشکلات و حوادث تلخ و شیرین است، به گونه ای که نمی توان باور کرد که کسی در طول عمرش مشکلی نداشته باشد.

مشکلات جسمی، روحی، فردی، اجتماعی، خانوادگی، فامیلی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، طبیعی، انواع بیماری ها، زلزله ها، سونامی ها، جنگ ها، قحطی ها و خشکسالی ها و مانند آن در زندگی بشر وجود دارد و لازمه زندگی وی شده است»
به فکر آینده باش
در بخش پایانی این کتاب نیز موضوعاتی همچون «حسن ظن به خدا»، «ویژگی های سیزده گانه مؤمن»، «ارکان ایمان»، «حجاب های معرفت»، «نشانه های سه گانه ایمان»، «اسلام و ایمان و یقین»، «صفات ده گانه پیامبران»، «طعم ایمان»، «قدرت فوق العاده خداوند»، «مقام رضا»، «عوامل رسیدن به مقام صدیقین»، «افسوس گذشته» و «غذای حلال» به چشم می خورد.
مولف در بخش پایانی کتاب می نویسد: بسیار اتّفاق می افتد که انسان درباره حوادث گذشته که انجام شده و کار از کار گذشته، تأسف می خورد که ای کاش چنین و چنان می شد، مثلاً جوانی عاشق دختری شده و دوست دارد با او ازدواج کند، ناگهان مطّلع می شود که او با دیگری ازدواج کرده است.
آه وافسوسش شروع می شود که ای کاش نصیب او می شد، در حالی که برای آنچه گذشته و ما از فلسفه آن آگاه نیستیم افسوس نخوریم ..به تعبیر مولّف، گذشته را نمی توان تغییر داد، امّا درمورد آینده می توان کاری کرد. بنابراین، وقت و نیرویت را به سمت کاری که شدنی است هدایت کن وآینده ات را بساز.
وضعیت کتاب
لازم به ذکر است اين اثر، همچون ساير تألیفات نویسنده، كتابى است مملو از مطالب اخلاق علمى و عملى، نکات و لطایف و ظرافت های روایی و تفسیری و قرآنی .
هم چنین براى كتاب حاضر، علاوه بر فهرست تفصيلى مطالب که در آغاز آن ذكر شده، فهرست منابع و مأخذها نیز در پایان کتاب فراهم شده است، لذا اين اثر ارزشمند، مستند است و نویسنده، ارجاعات و استناداتش را به‌صورت پاورقى ذکر کرده است.
گفتنی است اين اثر نفیس با تنظیم و تدوین حجه الاسلام علیان نژادی، نخستین بار در سال 1393در یک جلد و در 208 صفحه، توسط انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام به رشتۀ تحریر در آمده که تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
 
 
 

[1]  بحارالانوار، ج 2، ص 156، ح 8.
[2]  مرحوم شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعة( جلد 1، صفحه 409 تا 435) از هشتاد و اندى كتاب به نام« اربعين» نام برده است، و اينها غير از كتاب هائى است كه به نام« چهل حديث» نوشته شده است و حاجى خليفه در كشف الظنون( جلد 1، صفحه 52 تا 61) به عنوان اربعين حديث، 73 جلد كتاب معرفى كرده است.
[3] این جلسات در سال تحصیلی 88 - 89 در شش ماه اوّل سال صبح های چهارشنبه ودرشش ماه دوم سال در شب های چهارشنبه در مدرسه الامام امیرالمؤمنین علیه السلام برگزار می شد و بخش کمی از روایات در روزهای چهارشنبه سال تحصیلی 90 - 91 در درس خارج فقه حضرت استاد، در مسجد اعظم مورد بحث قرار گرفت.
 
[4] سه کتاب دیگر، عبارت اند از «تهذیب الاحکام»، «الاستبصار» و «من لا یحضره الفقیه»،که دو کتاب اوّل نوشته شیخ طوسی رحمه الله و کتاب سوم نوشته شیخ صدوق؛ است ونویسندگان کتب اربعه به «محمّدون ثلاث» مشهورند.