سیری درکتاب « پیام قرآن » اثر ارزشمند حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)

یکی از روش های تفسیر قرآن که در دهه های اخیر مورد توجه بیشتری نسبت به گذشته قرار گرفته است، تفسیر موضوعی است. در این روش تفسیری، موضوع می تواند بر اساس یکی از موضوعات درون قرآنی، فراطبیعی و یا مرتبط با زندگی فردی و اجتماعی بشر انتخاب گردد.
تفسیر موضوعی بیان نکات و آموزههای مرتبط با یک موضوع خاص در آیات قرآن کریم است. مفسر در این شیوه، همه آیات پراکنده قرآن درباره یک موضوع خاص را گردآوری و به بررسی آن میپردازد.[١]
بسیاری از مفسران و محققان علوم قرآنی، بر اهمیت و جایگاه تفسیر موضوعی تأکید کردهاند؛ لذا آثار تفسیری فراوانی با رویکرد موضوعی تألیف شده است.
در این میان تفسیر موضوعی «پیام قرآن» از جمله آثار ارزشمند حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی است که با توجه به ویژگی های منحصر به فرد آن و موضوعات مختلفی که در آن مورد بررسی تفسیری قرار گرفته ، در ١٢جلد نگاشته شده و می تواند مورد استفاده همگان قرار گیرد.
در بریدهای از کتاب میخوانیم: «هنگامی که سخن از تفسیر قرآن به میان میآید فوراً نظرها به همان تفسیر معمولی (تفسیر ترتیبی) جلب میشود که آیات قرآن را به ترتیب مورد بحث وبررسی قرار میدهد و محتوا و حقیقت آنها را روشن میسازد.
لیکن برای قرآن انواع دیگری از تفسیر نیز وجود دارد از جمله «تفسیر موضوعی» که آیات قرآن را براساس موضوعات مختلف مربوط به اصول و فروع اسلام، ومسائل اجتماعی و... مورد مطالعه و بررسی قرار میدهد.
«پیام قرآن» در یک نگاه
قرآن كريم براي تمام اعصار زندگي بشر بوده و هر قدر كه از وجود قرآن مي گذرد معارف و علوم بيشتري از آن به دست مي آيد.
در این بین «پیام قرآن» مجموعه ای ارزشمند است که دريايى از مطالب را با استمداد از قرآن مجيد و با استفاده از يك روش كاملا تازه، در خود جاى داده و درهاى تازهاى از معارف اسلامى را به روى پويندگان اين راه مىگشايد و آنها را از مراجعه به بسيارى از متون بىنياز مىسازد.
در این اثر ارزشمند، که در حقیقت سبک تازه ای در زمینه تفسیر موضوعی است، ابتدا موضوعی مشخص شده، آیات مرتبط با آن آمده و سپس تفسیر و استنباطهایی مطرح شده است.
مولّف در ابتدا به بحث و بررسى پيرامون معرفت و شناخت در قرآن و خداجويى و خداشناسى پرداخته و در ادامه، مباحثى همچون اسماء و صفات الهى، عدل، معاد، برزخ و منازل آخرت، نبوت، امامت، ولايت و حكومت در قرآن مجيد را بررسى نموده است.
گشودن متشابهات قرآن و رفع ابهامهايى كه در بدو نظر در بعضى از آيات به چشم مىخورد، و نیز آگاهى از شرايط، خصوصيات، علل و نتايج موضوعات و مسائل مختلفى كه در قرآن مطرح است از جمله مهترین فواید این اثر محسوب می شود.
هم چنین به دست آوردن يك تفسير جامع درباره موضوعاتى مانند «توحيد»، «خداشناسى»، «معاد»، «عبادات»، «جهاد»، «حكومت اسلامى» و موضوعات مهم ديگر و در نهایت به دست آوردن اسرار و پيامهاى تازه قرآن از طريق انضمام آيات به يكديگر از دیگر کارکردهای «پیام قرآن» به شمار می آید.[٢]
گفتنی است در هر یک از مجلدات کتاب پیام قرآن، فهرست مطالب در ابتدا و فهرست آيات و روايات، در انتهاى همان جلد آمده است. در پاورقىها نیز علاوه بر ذكر منابع، برخى از كلمات و عبارات متن، توضيح داده شده است.
ساختار کلی کتاب
این کتاب نفیس، با مقدمهاى از آيتالله العظمی مكارم شيرازى مدظله العالی آغاز و ابتدا مطالب در ده جلد تنظيم و به رشتۀ تحریر در آمد لیکن در ادامه دو جلد دیگر به آن ضمیمه شد. که أهم عناوین اصلی آن عبارتند از:
جلد اوّل. پیرامون علم و معرفت.
جلد دوّم. خداجوئی و خداشناسی: برهان نظم، برهان فطرت و آیات آن، خداشناسی در عوامل خلقت.
جلد سوّم. راههای معرفت و شناخت خدا: برهان تغییر و حرکت، برهان وجوب و امکان، برهان علت و معلول، برهان صدیقین و....
جلد چهارم. صفات جمال و جلال: اسماء الحسنی و اسم اعظم، تقسیم صفات خدا، علم خدا، شاخههای علم و....
جلد پنجم. معاد: تعبیرات کلی درباره معاد، هفتاد نام قیامت در قرآن، دلائل معاد، آیات إحیاء ارض، تطوّرات جنین و....
جلد ششم. منزلگاههای قیامت، نشانههای رستاخیز، نامه عمل، تجسم اعمال، نعمتهای جسمانی بهشت، لذّات روحانی و....
جلد هفتم. نبوت عامّه: فلسفۀ بعثت انبیا صلی الله علیه و آله، تعلیم و تربیت، نجات از ظلمات، بشارت و انذار، اصول کلی دعوت انبیاء صلی الله علیه و آله ، تکامل ادیان و....
جلد هشتم. نبوت خاصه: دلائل صدق پیامبر، اعجاز قرآن از دیدگاه علوم روز، اعجاز قرآن در وضع قانون، اعجاز قرآن از نظر اخبار غیبی، اعجاز قرآن از نظر علوم تضّاد و اختلاف و....
جلد نهم. امامت و ولایت: ولایت و امامت عامّه در قرآن، آیه اولی الامر، آیه صالح المؤمنین، آیه وزارت و آیات ۲۵ گانه، فلسفه انتظار، حقیقت انتظار و آثار سازنده آن، منتظران راستین و....
جلد دهم. حکومت اسلامی: نقش مطبوعات در حکومت اسلامی، نیروهای مسلّح در حکومت اسلامی، رابطه اقلّیتهای مذهبی، حکومت اسلامی و سازمان‎های اطلاعات، استراق سمع، هدف وسیله را توجیه میکند؟ و....
موصوعات دو جلد الحاقی نیز عبارتند از: «مبانی اخلاق در قرآن» و «اخلاق پسندیده و ناپسند در قرآن».
روش شناسی نگارش کتاب«پیام قرآن»
کتاب «پیام قرآن» به شیوه تفسیر موضوعی نوشته شده است؛[٣] در این اثر، تمام آیاتی که درباره یک موضوع در قرآن آمده، گردآوری شده، بدون پیشداوری در کنار هم قرار گرفته و یک به ‎یک تفسیر شدهاند. سپس در یک جمعبندی، رابطه این آیات با یکدیگر بررسی و از مجموع آنها، یک ترسیم کلی ارائه شده است. در این روش، مفسر از خود چیزی ندارد و همچون سایه به دنبال آیات قرآن میرود.[٤]
معظم له در مقدمه كتاب اینچنین می نویسد: يكي از اين روش های تفسیر موضوعی اين است كه ما قبل از هر چيز به گردآوري تمام آياتي كه درباره يك موضوع در سر تا سر قرآن وارد شده بپردازيم و بدون پيش داوري هاي قبلي، اين آيات را در كنار هم چيده و يك به يك تفسير كنيم و بعد در يك جمع بندي رابطه آنها را با يكديگر در نظر گرفته و از مجموع آنها به يك ترسيم كلي دست يابيم. در «پيام قرآن» اين روش را انتخاب كرده ايم.[٥]
گزارش محتوایی اثر
چرا قرآن كريم به صورت موضوعي نازل نشده است؟
معظم له در مقدمه، بهمنظور تبيين و تشريح تفسير موضوعى، به دنبال يافتن پاسخ اين پرسش است كه چرا قرآن، به سبك موضوعى جمعآورى نشده و شبيه كتابهاى معمولى نيست و با تمام آنها تفاوت دارد.[٦]
ایشان در پاسخ، به اين نكته اشاره مىكند كه براى تهيه كتابهاى معمولى، مؤلف موضوعات مختلفى را كه در يك قدر جامع شريكند، در نظر مىگيرد و بعد از آن، هر فصل و هر باب را با توجه به مقدمات و نتايج آن، مورد بررسى قرار مىدهد، ولى قرآن چنين نيست، بلكه كتابى است كه در طول ٢٣ سال، با توجه به نيازها و شرايط مختلف اجتماعى و حوادث گوناگون و مراحل مختلف تربيتى نازل شده است و همگام با حيات جامعه اسلامى پيش رفته و درعينحال، بسته به زمان و مكان خاصى نيست.[٧]
معرفت و شناخت در قرآن
مولف در جلد اول کتاب«پیام قرآن» معتقد است نخستين مسئلهاى كه انسان در تمام بحثهاى علمى با آن روبهروست، مسئله شناخت و معرفت است و قرآن مجيد نهتنها مسئله شناخت و معرفت انسان را نسبت به جهان خارج يك امر ممكن مىشمرد، بلكه آن را از اهم واجبات معرفى كرده و با انواع بينات صريح، ظاهر و كنايى، پيروان خود را به فراگيرى علم و دانش و شناخت رازهاى هستى و اسرار عالم آفرينش دعوت مىكند..
به نظر معظم له، بررسى تعبيرات قرآن در اين زمينه افق تازهاى در برابر چشمان ما مىگشايد و مسئله معرفت و شناخت را در سطحى بسيار بالا بهعنوان يك وظيفه قطعى، منعكس مىنمايد..
خداجويى و خداشناسى در قرآن
در نگاه مولّف، بحث درباره «آفريدگار عالم هستى» و مبدأ اين جهان، از قديمىترين مباحث و از ريشهدارترين سؤالات انسان است و از آنجا كه هيچ حركتى بدون انگيزه نيست، طبعاً حركت در مسير شناخت مبدأ جهان هستى نيز نمىتواند بدون انگيزه باشد؛ به همين دليل فلاسفه و دانشمندان براى خداجويى، سه انگيزه اساسى ذكر كردهاند كه قرآن مجيد به همه آنها اشارههاى روشنى داشته و نويسنده به بررسى آن پرداخته است كه عبارتند از: انگيزه عقلى، فطرى و عاطفى.
براهين خداشناسى، از جمله برهان نظم، نشانههاى او در آفرينش انسان، نشانههاى او در تطورات جنين، نشانههاى او در عالم حيات، نشانههاى او در آفرينش روح، نشانههاى او در هدايت فطرى و غريزى، نشانههاى او در مسئله خواب و بيدارى، نشانههاى او در پهنه آسمان و زمين، نشانههاى او در آفرينش خورشيد و ماه و ستارگان، نشانههاى او در آفرينش شب و روز، نشانههاى او در آفرينش كوهها، نشانههاى او در پيدايش ابر و باد و باران و... از جمله مباحثی است که در جلد دوم کتاب پیام قران مورد واکاوی دقیق قرار گرفته است.
طرق «معرفة الله» در قرآن
از جمله مباحث مهم در جلد سوم «پیام قرآن» این است که گرچه راهها بهسوى خدا هرگز محدود نيست و به گفته بعضى از دانشمندان، به تعداد خلايق، راه به سوى او وجود دارد، ولى عمدتاً پنج راه عقلى و يك راه فطرى براى اثبات ذات پاك خداوند وجود دارد كه نويسنده در اين جلد، به تبيين و توضيح آنها پرداخته است. اين طرق عبارتند از: برهان نظم، حركت، وجوب و امكان (فقر و غنى)، علت و معلول، صديقين و فطرت.
اسماء و صفات و عدل الهى در قرآن
در جلد چهارم این مسأله مطرح شده است که صفات خداوند همچون ذاتش بىنهايت است و اسماء او كه بيانگر آن صفات است نيز به شماره نمىآيد؛ زيرا هر اسمى از اسماء او، روشنگر كمالى از كمالات ذات مقدس اوست و يك وجود لايتناهى، كمالاتش نيز لايتناهى است و طبعا صفات كماليه و نامهايى كه از آن حكايت مىكند، بىنهايت است، ولى بااينحال قسمتى از اين اسماء و صفات، جنبه ريشهاى دارد و بقيه، شاخههايى از آن است. در اين جلد، ضمن تبيين و توضيح اين مسئله، به موضوع عدل الهى در قرآن نيز پرداخته شده است.
معاد در قرآن
مولّف در ابتداى جلد پنجم، به اهميت بحث معاد از ديدگاه قرآن، اشاره كرده است. به عقيده معظم له ، يك نظر اجمالى به آيات قرآن مجيد، نشان مىدهد كه در ميان مسائل عقيدتى، هيچ مسئلهاى در اسلام، بعد از توحيد، به اهميت مسئله معاد و اعتقاد به حيات پس از مرگ و حسابرسى اعمال بندگان و پاداش و كيفر و اجراى عدالت نيست.
از دیدگاه مولف، وجود حدود ١٢٠٠ آيه درباره معاد ، قريب به يكسوم آيات قرآن را تشكيل مىدهد و اينكه تقريبا در تمام صفحات قرآن بدون استثناء، ذكرى از معاد به ميان آمده و اينكه بسيارى از سورههاى اواخر قرآن بهطور كامل يا بهطور عمده، درباره معاد و مقدمات و علائم و نتايج آن سخن مىگويد، شاهد گوياى اين مدعى است.
نبوت عامه
مولف اثر در جلد هفت کتاب «پیام قرآن» اهمیت نبوت عامه را مورد توجه قرار می دهد و توجه به اصول کلی دعوت انبیا را یکی از نکات مهم بر می شمرد که از هماهنگی خاصی برخوردار بوده، و نشان میدهد تا چه حد سلسله جلیله پیامبران خدا به صورت یک خیل عظیم متحد و منسجم در میان انسانها عمل میکردهاند.
به تعبیر دیگر: میتوان آنها را با هیئت علمی یک دانشگاه تشبیه کرد که با برنامهریزی دقیق، تعلیم دانشجویان را از نخستین تا آخرین کلاس بهطور منسجم و هماهنگ کلاس به کلاس انجام میدهند.
مسلم است که این هماهنگی هرگز منافاتی با نسخ ادیان به وسیله یکدیگر ندارد، همانگونه که برنامههای کلاسی یک دانشگاه سال به سال عوض میشود، کتابهای سال اول کارآیی برای سال دوم ندارد و کتابهای سال دوم مناسب سال سوم نیست، در عین حال اصول کلی تمامی آنها هماهنگ است، همچنین این مسئله منافاتی با تفاوت درجات انبیا به خاطر تفاوت مسئولیتهای آنها ندارد.
به بیان معظم له این هماهنگی در اصول کلی از یکسو ما را به خطوط اساسی ادیان الهی آشنا میسازد، و بر آنها تاکید میکند، و از سوی دیگر حقانیت دعوت آنها را واضح میکند و از سوی سوم این مسئله میتواند معیاری برای شناخت پیامبران راستین از مدعیان دروغین باشد، زیرا هماهنگی آنها با پیامبران شناخته شده پیشین به عنوان یک قرینه قابل قبول مطرح خواهد شد.
ویژگی ها و امتیازات کتاب «پیام قرآن»
بهره گیری از احادیث به منظور روشنگری مباحث قرآنی
شکی نیست که تفسیر آمیخته به معارف اهل بیت علیهم السلام نسبت به تفاسیر گسسته از عترت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، آثار مطمئن به شمار آمده و مفسران و خوانندگان را از لغزش در وادی های نگران کننده باز می دارند. چه بسا برداشت های قرآنی که به دلیل بریدگی از مکتب ولایت، نتوانسته روشنگر راه و زندگی مسلمانان شود و آنان را به سرگردانی فزون تر رانده است.
حال در تفسیر موضوعی پیام قرآن در هر باب می توان احادیث گوناگون و بسیاری را نگریست که هر کدام به گونه ای، روشنگری پیرامون موضوعی قرآنی را مورد نظر می دهد.
به عنوان نمونه در حدیثی می خوانیم: هنگامی که وحی بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل می شد، صدای زمزمه آرامی نزدیک صورت خود می شنید» و باز در حدیثی آمده است که وقتی وحی بر آن حضرت نازل می شد، حتی در روزی که هوا کاملا سرد بود، از پیشانی مبارکش عرق جاری می شد.
از روایات استفاده می شود که وحی به اشکال مختلفی بر پیامبر اکرم نازل می شد و هر کدام اثاری به همراه داشته است و نیز استفاده می شود که جبرئیل گاه به صورت اصلی که خدا او را بر آن صورت آفریده بود، بر پیامبر نازل می شد و این احتمالاً در طول عمر پیامبر تنها دوبار انجام شد. همان گونه که در سوره نجم بنابر بعضی از تفاسیر به آن اشاره شده و گاه فرشته به صورت «دحیه کلبی»[٨] نمایان می گشت.
کوتاه بودن مباحث و مطالب تفسیری
در تفسیر پیام قرآن سعی شده است که هر گفتاری که به مناسبتی پیرامون آیه یا آیاتی آمده است، کوتاه باشد. عنوان هایی که در این تفسیر به چشم می خورد، همه کوتاهی و گذرابودن بحث ها را می نمایاند: اشاره، متن آیات، ترجمه آیات، شرح مفردات (واژگان موضوع موردنظر) تفسیر و جمع بندی و توضیحات.
به عنوان نمونه ،در گفتار مربوط به موضوع «وحی» تحت عنوان «پنجمین منبع معرفت؛ وحی آسمان» چنین آمده است:الف) اشاره ب) آیات ج) ترجمه د) شرح مفردات: وحی، انزال و تنزیل، تبیین و تکلم. ه) تفسیر و جمع بندی: «آفتاب عالم تاب وحی».
در این بخش برداشت های کوتاه و جداگانه از دوازده آیه که مرتبط با موضوع وحی است با عنوان توضیحات، ارائه شده است:١ اقسام وحی در قرآن مجید.٢ حقیقت وحی چیست؟.٣ وحی در میان فلاسفه غرب و شرق.٤ فرضیه غریزی بودن وحی.٥ پیامبر چگونه یقین می کند که وحی از سوی خداست؟.٦ قرآن غنی ترین منبع معرفت در احادیث اسلامی.٧ وحی غیر پیامبران (وحی الهامی).٨ چگونگی نزول وحی بر پیامبر.٩ الهامات غریزی.
برکسی که با تفاسیر گوناگون ترتیبی و موضوعی و مانند آن سر و کار دارد، پوشیده نیست که روش موضوعی پیام قرآن، جاذبه ویژه ای داشته و به ویژه در عصر حاضر که فراغت برای مطالعه و دین پژوهی و قرآن پژوهی مسلمان به کمترین زمان خود کاهش یافته است، اقبال نیکویی خواهد داشت و به مطالعه آن رغبت پیدا خواهد کرد.
نقد و تحلیل اقوال مفسران و دیگران
از جمله ویژگی های مهم تفسیر موضوعی پیام قرآن عبارت است از نقل و نقد آرای کسانی که برداشت های ناصواب از آیات قرآنی داشته اند. خوانندگان این تفسیر ضمن آشنایی با نام و گفتار آنان پی می برند که نادرست های تفسیری کدامند.
به عنوان در فرازی از آن اثر فاخر می خوانیم: علامه «اقبال لاهوری» از غریزی بودن وحی سخن رانده است. حال آنکه عصاره این فرضیه این است که وحی نوعی معرفت ناخوداگاه شبیه غرایز و مادون معرفت خود آگاه است که از طریق حس و تجربه و عقل به دست می آید و با تکامل تفکر و عقل دستگاه وحی ضعیف می شود و عقل جای آن را می گیرد و خاتمه یافتن نبوت به وسیله پیامبر اسلام نیز از همین جا سرچشمه می گیرد.
این فرضیه از جهاتی از فرضیاتی که دانشمندان و نویسندگان غربی در زمینه وحی دارند، ضعیف تر و پایین تر است، زیرا اولاً دانشمندان غربی وحی را مافوق درک حسی و عقلی انسان می دانستند، در حالی که طبق این فرضیه دستگاه وحی مادون حس و عقل است ؛ ثانیا متفکرات غربی هرگز وحی را از جنس غریزه موجود در حیوانات نمی شمرده اند در حالی که طبق این فرضیه از همان جنس است. ثالثا برای یک مسلمان که آشنا به قرآن است این مطلب کاملا واضح است که وحی از نظر قرآن نوعی ارتباط با علم خداوند است و دریافت معارف فوق العاده عظیمی که انسان هرگز نمی تواند با پای عقل به آن برسد از این دریای بیکران است...
هم چنین نقد و رد احادیث ناسازگار با معارف اسلامی نیز در تفسیر موضوعی پیام قرآن به چشم می خورد. به عنوان مثال تفسیر موضوعی پیام قرآن، حدیث معروفی که از سوی «سید قطب» در تفسیر «فی ظلال القرآن» و متون روایی دیگر مربوط به اهل سنت از قبیل «صحیح بخاری» و «صحیح مسلم» درباره نخستین جلوه وحی بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در غار حرا نقل شده است را رد می کند و در شمار مجعولات ذکر می کند.
جوانان؛ مخاطبان اصلی تفسیر «پیام قرآن»
آموزه ها و پیام های تفسیر موضوعی پیام قرآن نشان می دهد، مخاطبان اصلی این اثر قرآن پژوهانه، جوانان مسلمانانی هستند که به رغم گرایش های مذهبی در سطحی از مطالعات دینی و فلسفی و اجتماعی نیستند که خواننده آثار دشوار و مباحث سنگین باشند.
از این رو آنان به سهولت می توانند از رهگذر این تفسیر موضوعی که ساده و آسان نگاشته شده است، به شناخت هایی از موضوعات قرآنی دست یابند. البته طلبه های جوان نیز از این طریق می توانند آگاهی های تفسیری شان را ارتقا بخشیده و ذهن خود را برای تدبر و تعقل در آیات کریم آماده سازند.
در مجموع می توان گفت تفسیر موضوعی پیام قرآن، یک دوره کامل معارف و عقاید است که می توان به صورت کتاب درسی یا کمک درسی در حوزه و دانشگاه مورد توجه قرار گیرد.
گفتنی است اين اثر نفیس نخستین بار در سال ١٣٧٤ در ده جلد و در قطع وزیری توسط انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام به رشتۀ تحریر در آمده که تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.
هم چنین تفسیر پیام قرآن به زبان عربی نیز ترجمه شده و با نام «نفحات القرآن» منتشر شده است؛ خلاصۀ آن اثر نیز در ٣جلد و با عنوان «برگزیده پیام قرآن» منتشر شده و در اختیار شیفتگان و علاقمندان به معارف قرآن کریم قرار گرفته است.
پی نوشت:
[١] پیام قرآن؛ ج۱؛ ص۲۱.
[٢] مقدمه؛ ج ٤؛ ص ١٦.
[٣] مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی قرآن؛ ص۹۶.
[٤] پیام قرآن؛ ج۱؛ ص۲۹-۳۰.
[٥] همان.
[٦] پيشگفتار؛ ج ٤؛ ص ١٣.
[٧] همان.
[٨] دحية بن خليفه كلبى از صحابه رسول خدا صلى الله عليه و آله ؛ که به نيكوروى و به حسن و جمال مشهور بود و جبرئيل بعضاً به شكل او بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل مىشد.