لزوم تحكيم باورها و اعتقادات جامعه از طريق تبيين عقلانی مبانی تشیع، اصلی انکار ناپذیر در پویایی معرفتی اجتماع به شمار می آید، از این رو از دیر باز علماي شيعه براي دفاع از اعتقادات مهم شیعه، کتاب هايي به رشتۀ تحریر درآورده اند.
در این میان آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله العالی) در زمرۀ عالمانی قرار دارد که با تألیف آثار متعدد اعتقادی هم چون کتاب ارزشمند «اعتقاد ما»، عمر شریفان صرف دفاع از اعتقادات شیعه شده است.
«اعتقاد ما» در یک نگاه
کتاب «اعتقاد ما» شامل مطالب كوتاهی درباره اصول دین است؛ یک مجموعه کامل از مباحث اعتقادی که می توان آن را به عنوان درسنامۀ کامل اعتقادی برای غالب مردم در نظر گرفت.
نسخه ای که در بردارنده تمام مایحتاج کسانی است که به دنبال اقناع و اغنای ذهن خود بوده و قصد چینش اعتقادات صحیح را برای خویشتن دارند، لذا باید مجموعه ای متقن و منطقی را به آن ها ارایه داد.
و اینچنین «اعتقاد ما» مجموعه ای دقیق و مستدل و در عین حال جالب و شیرین از اعتقادات خالص اسلامی است برای همگان به ویژه جوانان که به عنوان اولین گام در پی مطالعه جامع در زمینه اعتقادات تشیع هستند.
این مجموعه گرانسنگ با بیانی شیوا وادله ای گویا وهمچنین مثال ها و شواهدی روشن در ضمن بحث، اصول اعتقادات را برای مخاطب کتاب که آحاد مردم هستند تبیین می نماید.
انگیزۀ تألیف
مولّف اثر در فراز ابتدایی کتاب با عنوان «هدف از تأليف اين كتاب و رسالت آن»، به علل و انگیزۀ تألیف کتاب اشاره نموده و بدین مسأله تأکید کرده، که به علت گسترش اسلام در جوامع بشری، مردم دنيا مىخواهند بدانند اسلام چه مىگويد؟ و چه پيام تازه اى براى مردم جهان دارد؟
نویسنده در ادامه به تمایز های ناچیز میان مذاهب اسلامی اشاره نموده و بر این نکته تأکید می کند: تفاوت ها هرگز در آن حد نيست كه مانع از همكارى نزديك ميان پيروان اين آيين گردد. بلكه آن ها مىتوانند در سايه همكارى و همگامى، موجوديّت خود را در برابر طوفان هايى كه از شرق و غرب مىوزد حفظ كنند و به مخالفان مشترك اجازه ندهند نقشه هاى خود را عملى سازند.
طرح این دو نکته از سوی مولف، ضرورت شرح اسلام را آن چنان كه هست، بدون هر گونه پيرايه و با تعبيراتى روشن و قابل درك برای فرونشاندن عطش مردم، ضروری ساخته است.
معظم له در پیشگفتار اثر می نویسد: با توجّه به دو نكته بالا بر اين شديم كه عقايد اسلامى را در اصول و فروع به ضميمه ويژگى هاى مذهب شيعه، در اين كتابچه مختصر گردآورى كنيم.
ساختار اصلی کتاب
این مجموعه در شش قسمت مختلف با دقت و ابتکار خاصی تهیه شده است.
بخش اوّل: خداشناسى و توحيد، بخش دوم: نبوّت پيامبران الهى، بخش سوم: قرآن و كتب آسمانى، بخش چهارم: قيامت و زندگى پس از مرگ، بخش پنجم: مسأله امامت، بخش ششم: مسائل گوناگون.
لازم به ذکر است در هر بخش، آیات و روایاتی به منظور اثبات مطالب یاد شده آمده است.
ویژگی ها و امتیازات کتاب «اعتقاد ما»
در بیان ویژگی ها و امتیازات کتاب می توان به رویکرد دقیق و علمی و در عین حال روان مولّف اشاره نمود که این مسئله به جاذبه های این کتاب افزوده است.
هم چنین انعکاس فشرده و عصاره همه مطالب لازم در آن اثر فاخر، زحمت مطالعه كتاب هاى متعدّد را از دوش خوانندگان جستجوگر برداشته است.
از سوی دیگر بحث های موجود در کتاب، روشن و خالى از هر گونه ابهام است و مولّف حتّى از به كارگيرى اصطلاحاتى كه تنها مناسب محيط هاى علمى و حوزوى است اجتناب ورزیده است، در عين حال اين كار چيزى از تعميق بحث ها نکاسته است.
علیرغم آنکه هدف مولّف از تألیف این اثر، شرح فشرده اي از عقايد شيعه اماميه بود و نه بيان همۀ ابعاد به ویژه دلايل آن، ولى در موارد حسّاس تا آن جا كه طبيعت چنين نوشتار فشرده اى اجازه داده است، بحث ها آميخته با دلايلى از كتاب و سنّت و دليل عقل می باشد.
نویسنده در این اثر ممتاز، از هر گونه پردهپوشى و مجامله و پيشداورى اجتناب کرده است، تا بتواند واقعيّت ها را آن چنان كه هست، منعكس نمايد، در عین حال موازين ادب و عفّت قلم نیز نسبت به همه مذاهب در تمام بحث ها مراعات شده است.
گزارش محتوایی اثر
خداشناسى در یک نگاه
نشانه های موجود در طبیعت، آشکارا هر صاحب خردی را به سوی پروردگار رهنمون می سازد؛ لذا مولّف بر ضرورت خداشناسی از راه تفکر در جلوه های آفرینش تأکید کرده است.
بحث در حوزۀ صفات الهی (صفات جمال و صفات جلال)ز جمله مباحث محوری در خداشناسی است که نویسنده به آن اشاره کرده است.
تبیین معنای نامتناهی بودن خداوند و جسمانی نبودن خدا به عنوان مهم ترین مباحث خداشناسی در باب صفات سلبیه حضرت حق تعالی، با دلایل عقلی و نقلی مورد بررسی قرار گرفته است.
مولّف در ادامه با بیان اهمیت و جایگاه معرفة اللَّه و مسألۀ توحید، به اقسام توحيد اشاره کرده و در ادامه به مسئله اختیار انسان اشاره کرده و نظریۀ « جبر و تفویض » را مورد نقد قرار داده است.
معظم له در رد موضوع جبر و تفویض می نویسد: هر اثرى در جهان هستى از اراده و مشيّت خدا سرچشمه مىگيرد؛ ولى اين سخن به آن معنى نيست كه ما در اعمال خود مجبوريم، بلكه به عكس ما در اراده و تصميمگيرى هاى خود آزاد هستيم لیکن اعمال ما مستند به اوست بىآنكه از مسئوليّت ما در برابر كارهايمان بكاهد.
در غیر این صورت نه بعثت انبياء و نازل شدن كتب آسمانى مفهوم داشت، و نه تكاليف دينى و تعليم و تربيت، همچنين پاداش و كيفر الهى نيز نامفهوم و خالى از محتوا مىشد.
هم چنین مولّف در این اثر به معجزات پيامبران، اعتقاد به وجود فرشتگان الهی، عبادت خداوند ، ناممکن بودن علم به کُنه ذات الهی و نفی تعطیل و تشبیه در شناخت خداوند و معرفت صفات الهی به عنوان براهین خداشناسی در اثبات وجود خدا پرداخته است.
ویژگی پیامبران الهی
نویسنده در بخش دوم کتاب به ویژگی پیامبران الهی و صفات خاص آن ها در عناوینی هم چون معصوم بودن انبيا در تمام عمر، آن ها بندگان فرمانبردار خدا هستند، معجزات و علم غيب، مقام شفاعت پيامبران، مسأله توسّل و نفى امتيازات قومى و نژادى پرداخته است.
در بخشی از کتاب می خوانیم: پيامبران خدا مخصوصاً پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله هيچ گونه امتياز «نژادى» و «قومى» را نمىپذيرفتند، بلكه تمام نژاد ها و زبان ها و اقوام و ملّت هاى جهان، همه و همه در نظرشان يكسان بود.
جایگاه قرآن
بخش سوم کتاب به اهمیت و جایگاه قرآن کریم اختصاص یافته است، فلسفه نزول كتاب هاى آسمانى، قرآن برترين معجزه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، عدم تحریف قرآن، قرآن و نياز هاى مادّى و معنوى انسان ها، تلاوت، تدبّر، عمل، سنّت، برخاسته از «كتاب اللَّه» است و سنّت امامان اهل بيت عليهم السلام، همه و همه بیانگر اهمیت والای قرآن کریم در هدایت جامعه است.
در بخشی از کتاب می خوانیم: آنچه مورد نياز انسان براى زندگى معنوى و مادّى است، اصول آن در قرآن مجيد بيان شده است، براى اداره حكومت و مسائل سياسى، روابط با جوامع ديگر، اصول همزيستى، جنگ و صلح، مسائل قضايى و اقتصادى و غير آن ضوابط و قواعد كلّيه اى بيان شده كه به كار بستن آن ها، فضاى زندگى ما را روشن مىسازد. بنابراین هرگز «اسلام» از «حكومت و سياست» جدا نمىباشد.
معادشناسی
ارکان اصلی مباحث بخش چهارم کتاب (قيامت و زندگى پس از مرگ)، از محور هایی ذیل تشکیل شده است:
1.بدون معاد زندگى نامفهوم است2. دلايل معاد روشن است3. معاد جسمانی4.عالم عجیب پس از مرگ5. معاد و پرونده اعمال6. شهود و گواهان در قیامت7.صراط و میزان اعمال8.شفاعت در قیامت9. عالم برزخ10. پاداش های معنوی و مادی .
از ویژگی های این بخش می توان به بررسی ویژه ادله امکان و وقوع معاد اشاره کرد.
مولّف در بیان دلايل معاد به سه دلیل هدفمندی در زندگی، عدل الهی و رحمت بىپايان الهى اشاره کرده است
هم چنین نویسنده با بررسی آیات قرآن روحانی و جسمانی بودن معاد را تبیین نموده و معتقد است نه تنها روح انسان، بلكه جسم و روح با هم در آن جهان باز مىگردد، و حياتى نوين از سر مىگيرند، چرا كه آنچه در اين جا انجام شده است با همين جسم و روح بوده، و پاداش ها و كيفر ها نيز بايد نصيب هر دو شود.
حقیقت امامت
یکی از مهم ترین اصول اعتقادی مورد بحث میان مذاهب اسلامی، مساله امامت است. امری که به اعتراف بزرگان مسلمین، مهم ترین جایگاه را در جامعه مسلمانان دارد. لذا نویسنده در بررسی این امر خطیر، دقت های لازم در این وادی لحاظ نموده است.
خالی نماندن زمین از حجت های الهی،حقیقت امامت و اوصاف و کارکرد های امام از أهم مباحث محتوایی این بخش از کتاب به شمار می آید.
معظم له در بیان حقیقت امامت، آن را نه یک مقام حكومت ظاهرى، بلكه يك مقام بسيار والاى معنوى و روحانى بر شمرده که علاوه بر رهبرى حكومت اسلامى، هدايت همه جانبه فكر و روح مردم را در امر دين و دنيا بر عهده دارد.
سرفصل های بخش پنجم کتاب عبارتند از:
1.هميشه امامى وجود دارد2.حقيقت امامت3.امام از گناه و خطا معصوم است4.امام پاسدار شريعت است5.امام آگاه ترين مردم به اسلام است6. امام بايد منصوص باشد7.امامان به وسيله پيامبر صلى الله عليه و آله تعيين شده اند8. نصب على عليه السلام از سوى پيامبر صلى الله عليه و آله9.تأكيد هر امام بر امام بعد از خود10.على عليه السلام افضل صحابه بود11. صحابه در برابر داورى عقل و تاريخ12.علوم ائمه اهل بيت عليهم السلام از پيامبر صلى الله عليه و آله است
مسائل متفرقه اعتقادی
مولّف علاوه بر بحث هاي مطروحه در فصول پيشين که اصول اعتقادات شیعه را در مباحث اساسى دين اسلام روشن مىسازد، به ويژگى هاى ديگر در اعتقادات امامیه در قالب «مسائل گوناگون» در در بخش پایانی کتاب اشاره کرده است.
مسأله حسن و قبح عقلى، عدل الهى، آزادى انسان، دليل عقل، نفى تكليف ما لا يطاق، فلسفه حوادث دردناك، منابع چهارگانه فقه، انفتاح باب اجتهاد، تقیه و فلسفه آن، زيارت قبور پيامبران و امامان، تاريخچه تشيّع، نقش شيعه در علوم اسلامى از أهم سرفصل های بخش پایانی کتاب به شمار می آید.
آخرین سخن
آنچه در این مجموعه آمده، فشرده اى است از عقايد پيروان مكتب اهل بيت عليهم السلام و شيعيان، در اصول و فروع اسلام كه بدون كم ترين تغيير و تحريف با تکیه بر مدارکی از آيات قرآن و روايات اسلامى و كتب مختلف دانشمندان اسلام بيان شده است.
بی شک مطالعۀ این اثر ارزشمند منبع خوبى است برای همه فِرَق اسلامى و حتّى غير مسلمانان، و نیز می تواند به خوبی از عهدۀ رفع شبهات افراد ناآگاه، مشکوک و مغرض و کتاب های غیر معتبر برآید.
نویسنده در آن اثر گرانسنگ، عقايد شيعه را به روشنى و با نهايت دقّت از منابع دست اوّل بيان کرده و بر این مسأله تأکید کرده است که موارد تفاوت ميان پيروان اين مكتب و ساير فِرَق مسلمين چنان نيست كه مانع از همكارى مشترك، ميان پيروان اين مذهب و ساير مذاهب اسلامى گردد، چرا كه نقاط مشترك در ميان همه مذاهب اسلامى بسيار فراوان است.
با توجه به اوصافی که برای این مجموعه شمرده شد، می توان گفت که می شود این کتاب را جزو بهترین ها برای آغاز مطالعه جوانان و اهل معرفت اعتقادی در هر شغل و جایگاه اجتماعی و در هر مقطع سنی برشمرد.
گفتنی است اين كتاب نفیس نخستین بار در سال 1375ش، در یک جلد و در 128صفحه و در قطع رقعی توسط انتشارات نسل جوان، به زیور طبع آراسته شده است.
لازم است بدانیم که علاوه بر چاپ این کتاب به زبان فارسی، با توجه به جایگاه ارزشمند این مجموعه در بین مخاطبان خود در کشورهای مختلف و نیز با توجه به شهرت مولّف این اثر و تبحر ایشان در تالیف کتبی از این دست، این کتاب به زبان های عربی، انگلیسی، اسپانیولی،اردو و بسیاری از زبان های دیگر دنیا ترجمه و منتشر شده است.
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
سیری در کتاب «اعتقاد ما» اثر ارزشمند آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی)
لزوم تحكيم باورها و اعتقادات جامعه از طريق تبيين عقلانی مبانی تشیع، اصلی انکار ناپذیر در پویایی معرفتی اجتماع به شمار می آید، از این رو از دیر باز علماي شيعه براي دفاع از اعتقادات مهم شیعه، کتاب هايي به رشتۀ تحریر درآورده اند.
