اسلام مكتبی مبتنى بر «آگاهى و عمل» است لذا شناخت و معرفت نسبت به دین مبین اسلام به نحوی که هر مسلمان واقعی، حداقل اطّلاعات قانع كنندهاى از تعليمات اسلام در اصول و فروع داشته باشد و بتواند به پرسش «چیستی اسلام» و «علل پذیرش اسلام» پاسخ قانع كنندهاى هرچند فشرده و ساده ارائه نماید بسیار ضروری است.
در این میان کتاب«اسلام در یک نگاه» اثر ارزشمند حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله ) به خوبی پدیدار شناسی انسان از اسلام را تعمیق بخشیده و خدمتی ماندگار به شیفتگان دین مبین اسلام به شمار می آید.
انگیزۀ تألیف کتاب
مولف در مقدمه اثر باعنوان « چندیادآورى لازم»، اهداف و انگیزه های تألیف کتاب «اسلام در يك نگاه» را مورد توجه قرار داده است؛ در فرازی از آن می خوانیم: هدف از تأليف اين كتاب، ارائه طرح نسبتاً جامعى از اصول اساسى تعليمات اسلام بوده است، اميدواريم اين كتاب روشنى تازهاى در مباحث اسلامى بيفكند تا همگان بتواند اسلام را بعنوان يك مكتب بزرگ و خلّاق انسانى بشناسند و بيش از پيش به آن عشق بورزند.
معرفی اجمالی کتاب «اسلام در یک نگاه»
مولف در کتاب «اسلام در يك نگاه»؛ به‌صورت مختصر، عقايد اسلامى از توحيد تا معاد را بيان كرده است ؛ همچنين برخى از مهم‌ترين قوانين عبادى و عملى مانند نماز، روزه، خمس، حجّ، قرض الحسنه و... را تبیین کرده است.
در حقيقت اين كتاب عصارهاى است از كتابهاى متعدّدى كه توسط مولف دانشمند اثر در رشتههاى عقايد و فقه اسلام نوشته شده است؛کتابهایی از قبیل« آفريدگار جهان»(بحثهاى مربوط به اثبات وجود خدا)،«خدا را چگونه بشناسيم»( بحثهاى مربوط به صفات خدا)،«رهبران بزرگ و مسئوليتهاى بزرگتر»( بحثهاى مربوط به نتايج و آثار مذهب و شرايط و رسالت پيامبران( نبوّت عامّه))،« قرآن و آخرين پيامبر» (دلايل نبوّت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله( نبوّت خاصّه))،«آيين ما»( معرّفى مذهب شيعه) و« فيلسوف نماها»(نقد عقايد مادّىها و ماترياليستها).
لذا معظم له در فرازی از کتاب اینگونه می نویسد: بحثهايى كه در كتب مشروح اسلام در طىّ فصول متعدّدى مطرح شده، گاهى در اين كتاب طى چند فراز يا چند خط آوردهايم ولى با اين حال سعى شده روح علمى بحث در قالب عبارات حساب شده روشنى حفظ گردد.
ساختار کلی کتاب
«اسلام در یک نگاه» از مقدمه نويسنده و متن اصلى، شامل 3 بخش،تشكيل شده است که بخش های سه گانۀ آن عبارتند از:1.دین2. اصول اصلی اسلام 3. دستورات و مقررات اسلام.
هم چنین بخش اول کتاب دارای فصول چهارگانه ای است که عبارت است از: 1. نقش دين در زندگى انسانها2. ريشههاى حسّ مذهبى3. دین در برابر مكاتب فلسفى4. مذهب و آزادىهاى فردى.
بخش دوّم به سه فصل تقسیم می شود:1. خداشناسى2. معاد و رستاخيز3. نبوّت.
بخش سوّم و پایانی اثر دارای فصل های پنج گانه است:1. عبادتها و نيايشها 2. رابطه انسانها با يكديگر 3. اقتصاد اسلامى 4. جهاد و دفاع در اسلام 5. قضاوت و دادرسى و قوانين جزا در اسلام.
روش شناسی نگارش کتاب
گفتنی است در فراز آغازین کتاب، فهرست تفصيلى مطالب ذکر شده است، هم چنین مطالب کتاب، مستند است و مولف در ارجاعاتش، نام و نشان آيات و روايات و شماره جلد و صفحه منابع و... را به‌صورت پاورقى ذكر كرده است.
هم چنین روش شناسی محتوایی تألیف کتاب، كلامى و فقهى است و صاحب اثر از ادله روشن و متناسب با جوانان بهره برده است.
از سوی دیگر رویکرد مولف در طرح اصول عقايد اسلامى، از مباحث استدلالی بهره گرفته است به نحوی که سعی شده هيچ موضوعى بدون دليل ذكر نشود ؛ هم چنین در طرح فروع و احكام تا آخرین حد ممکن به فلسفه تربيتى و اجتماعى آنها اشاره شده است تا معرفت بينشی مخاطب ارتقاء یابد.
در طرح بحثهاى كتاب نیز علیرغم آنکه از آيات و احاديث پيشوايان استفاده فراوان شده، لیکن از ذكر عبارات عربى آنها براى احتراز از سنگينى بحث جز در موارد خاصى اجتناب شده است.
گزارش محتوایی اثر
نفی تبعیض نژادی و قومی در اسلام
از جمله فرازهای مهم در کتاب می توان به نفی تبعیض نژادی و قومی در اسلام اشاره کرد؛ به نحوی که مولف در فرازی از کتاب حذف هرگونه تبعيض ناروا را به عنوان یکی از مهمترین مبانی در تعریف «دين» بر شمرده است.
هم چنین در فراز دیگر از کتاب می خوانیم: دين با هرگونه اختلافى كه بر اساس اختلاف رنگ‌ها، نژادها و طبقات اجتماعى باشد مبارزه مى‌كند؛ چه، اينكه مذهب همه انسانها را بندگان خدا و همه جا را كشور خدا و همه را به‌طور يك‌سان مشمول لطف و محبّت او مى‌داند و همه را يك واحد معرفى مى‌كند.
تعليمات اسلام با صراحت مى‌گويد تنها امتيازى كه مى‌تواند انسانى بر انسان ديگر داشته باشد امتيازى است كه نه بر پايه خون و نژاد و زبان و طبقات باشد، بلكه امتيازى است كه از درون ذات و روح و فكر انسان مى‌جوشد؛ امتيازى است كه از تقوا و پرهيزكارى، پاكى و درستى و ديگر صفات عالى انسان و درون‌ذاتى سرچشمه مى‌گيرد؛ «اى مردم ما شما را از يك پدر و مادر آفريديم (بنابراين خون و نژاد همه يكى است) و شما را به گروه‌ها و قبيله‌ها تقسيم كرديم تا يكديگر را (با اين تفاوت‌هاى جسمى) بشناسید (ولى اينها ملاك افتخار شما نيست) گرامى‌ترين شما آن‌كس است كه پرهيزكارترين باشد».[1]
و به اين ترتيب نقش مذهب در جهانى كه هنوز مسئله «رنگ و پوست» بدن تا چه رسد به مسئله طبقات در آن حل نشده كاملاً روشن مى‌گردد.
دانشمندان جهان از خدا می گویند؟
از جمله رویکردهای مهم مولف در کتاب« اسلام در يك نگاه» نگاه استدلالی به مباحث اعتقادی از جمله در اثبات وجود خدا است.
حال در فرازی از کتاب می خوانیم: با توجّه به استدلالات علمى گذشته، براى اثبات وجود خدا ممكن است اين پرسش پيش آيد كه چرا بسيارى از دانشمندان و بنيان‌گذاران علوم طبيعى، راه انكار را پيموده‌اند؟ پاسخ اين پرسش چندان مشكل نيست؛ چراكه كمتر دانشمندى را مى‌توان يافت كه در اعماق سخنان خود، به وجود يك عقل كل و يك مبدأ علم و قدرت معتقد نباشد، اگرچه در نام‌گذارى و تعبير از آن، الفاظى غير از «خدا» و «اللّه» را به كار برد.
به گفته «فليسين شاله»، فيلسوف معروف: «هيچ بى‌خدايى وجود ندارد؛ هركس به‌طرزى به او مى‌انديشد و هركس به‌گونه‌اى او را درك مى‌كند». كسى كه به هنگام بحث درباره ساختمان قلب مى‌گويد «طبيعت، براى اين منظور در ميان بطن‌ها، و دهليزهاى قلب، دريچه‌اى قرار داده تا خون از بطن‌ها به دهليزها بازنگردد و جريان آن به هم نخورد» و به اين ترتيب براى طبيعت «هدف، قصد، برنامه و عقل» قائل مى‌شود، آيا مى‌توان گفت منظورش از كلمه «طبيعت» عوامل فاقد شعور و ارزش است؟! يا بايد گفت منظور او «خدا»است، اگر چه كلمه طبيعت را به‌جاى آن به كار برده است. نظير اين تعبيرات را -كه همه گواه بر ايمان به وجود يك عقل كل است در كلمات غالب دانشمندان مادّى مى‌يابيم كه براى طبيعت، هدف، برنامه، اراده و قصد را قائل شده‌اند و اينها همه گواه بر اين است كه منظورشان از كلمه «طبيعت»، عوامل فاقد شعور و قصد نيست، بلكه آنها در واقع نام طبيعت را بر «خدا» نهاده‌اند.
تحريف‌ناپذيري قرآن
قرآن کتابى است دست‌نخورده؛ زيرا نظام و تركيب‌بندى خاصّ آن به‌گونه‌اى است كه نمى‌توان چيزى بر آن افزود و يا از آن كم كرد و اگر كسى چنين كند، بسيار زود شناخته خواهد شد. علاوه بر اين جمع كثيرى از ياران پيامبر صلی الله علیه و آله از همان آغاز نزول قرآن، تمامى آيات آن را مى‌نوشتند، تا از دستبرد و تحريف مصون بماند. اين عدّه كه نامشان در تواريخ ثبت شده است به نام «كُتّاب وحى» يا «كاتبان وحى» معروفند و على علیه السلام يكى از معروف‌ترين آنان بود. از اين گذشته به شهادت تاريخ، صدها نفر از مسلمانان در زمان خودِ پيامبر صلی الله علیه و آله و هزاران نفر در قرون بعد آيات قرآن را حفظ كرده، در هر مناسبتى براى مردم مى‌خواندند. اين عده را «حافظان قرآن» مى‌نامند.
سیر منطقی و استدلالی مسألۀ امر به معروف و نهی از منکر
از جمله فرازهای مهم کتاب می توان به ارائۀ سیر منطقی و استدلالی امر به معروف و نهی از منکر اشاره نمود.
در اسلام به همه افراد به‌عنوان يك وظيفه واجب دستور داده شده كه دعوت به‌سوى حق و مبارزه با فساد كنند. اين دو وظيفه كه در فقه اسلام به نام «امر به معروف» و «نهى از منكر» معروف است، همه مسلمانان را ملزم مى‌كند كه بر وضع اجتماع خود نظارت صحيح و دائمى داشته باشند و اگر كسى از راه حق و عدالت منحرف گرديد، به راه راست دعوت كنند و اگر مرتكب خلاف، گناه يا تجاوزى شد، از آن كار بازدارند. اهمّيت امر به معروف و نهى از منكر به‌قدرى است كه از فروع مهمّ اسلامى شناخته شده و قرآن مجيد درباره آن مى‌فرمايد:«كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ[2]؛ شما بهترين امتى بوديد كه به سود مردم در جهان قدم گذارديد؛ چراكه شما امر به معروف و نهى از منكر مى‌كنيد»... اجراى اين دو وظيفه مهم كه در واقع از آثار و حقوق متقابل زندگى دسته‌جمعى است، به هر مسلمانى اجازه مى‌دهد كه... خود را در برابر همه افراد اجتماع مسئول دانسته و اجتماع هم خود را در برابر هر فرد مسئول ببيند، در موقع لزوم انتقاد كرده و به هنگام نياز پيشنهاد دهند و خلاصه در ساختن اجتماع خود از هر نظر سهيم باشند؛ چراكه در زندگى دسته‌جمعى خوشبختى و بدبختى افراد اجتماع به هم پيوسته است و نمى‌توانند در برابر رفتار يكديگر بى‌تفاوت بمانند.
مفهوم شناسی واژۀ «جهاد»
در منابع اسلامى غالباً كلمه «جهاد» همراه با كلمه «في سبيل اللّه» آمده است كه معناى آن، روى‌هم‌رفته «جهاد در راه خداست». به همين جهت، جهاد نمى‌تواند به‌خاطر هوا و هوس، توسعه‌طلبى، استعمار، به دست آوردن غنايم جنگى و مانند آن باشد، بلكه بايد تنها براى خدا و اهداف الهى و خالص از هرگونه غرض شخصى و مادّى و خودخواهى صورت گيرد. روى‌هم‌رفته مى‌توان اهداف جهاد اسلامى را در چند موضوع خلاصه كرد و با توجّه به اين هدف‌ها پاسخ ايرادهاى مخالفان داده خواهد شد:دفاع از آيين حق و موجوديّت آن؛درگيرى با عوامل مزاحم؛ مبارزه با ظلم و فساد.
لازم به ذکر است اين اثر نفیس در سال 1383، در یک جلد و در 111 صفحه در قطع رقعی توسط انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام منتشر شده که تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] سورۀ حجرات؛آیۀ13.
[2] سورۀ آل عمران؛آیۀ110.
