سیری در کتاب «احکام پزشکی» اثر ارزشمند آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)

در عصر و زمانه ای قرار داریم که پیشرفت ها، تحولات و توسعه چشمگیر علوم، به نوبۀ خود عرصه های جدیدی رقم زده و ضرورت بهره گیری از اجتهاد عمیق و فقاهت را در حوزه های پیشرفت علوم بشری دوچندان کرده است.
در این میان حوزۀ پزشکی با قلمرو گستردۀ خود یکی از عرصه های پرابتلا و با اهمیت به شمار می آید؛ قلمرویی که محدودۀ آن با پیشرفت های سریع و فناوری شتابان معاصر، بر حجم پرسش های فراوان و مسائل خرد و کلان افزوده است؛ به عنوان نمونه احکام مرتبط با معالجات و جراحی های ترمیمی و زیبایی، آزمایش ‌ها و تحقیقات پزشکی، پزشکی قانونی، پیوند اعضا، داروها و تکنولوژی ‌های نوین، سلول‌ های بنیادین و انواع باروری ‌ها که به عنوان مسائل مستحدثۀ حوزه پزشکی مورد توجه قرار گرفته است.
بر این اساس وجود پرسش ها و مسائل مبتلابه پزشکی، فراروی فقه و فقاهت، ضرورت تدوین احکام و نظام فقهی جدید بر مدار نظریه پردازی و تولید علم را در این حوره ضروری ساخته است.
البته تعامل و ارتباط فقه و احکام پزشکی از جمله پاسخگویی فقهی به مسائل مورد ابتلا در این حوزه، از سبقۀ تاریخی برخوردار بوده و پیشرفت مسائل پزشکی با حضور پویای فقه در این عرصه توأم شده است؛ به نحوی که تحلیل مسائل پزشکی بر مدار آیات و روایات از جمله ابداع ها و نوآوری های پژوهش های حوزوی است که بسیاری از خلأهای موجود جامعه را ترمیم کرده است.
تحقق این مهم از این مسأله حکایت دارد که دین مبین اسلام با بهره گیری از قواعد جامع توانسته بر مبنای تبیین احکام مختلف مکلفین در روابط فردی و اجتماعی، نظام های فقهی مورد نیاز مردم را تدوین و ارائه نماید، که تراث ارزشمند فقهی اعصار گذشته و حاضر، مبین ظرفیت بی بدیل اسلام در همت و تلاش فقهای ژرف اندیش به شمار می آید.
فقهایی دغدغه مند و دور اندیش که با توان بی بدیل فقهی خویش، پاسخگویی به پرسش ها و مسائل شرعی جدید در موضوعات مختلف به ویژه احکام شرعی مرتبط با حوزۀ پزشکی را به منصۀ ظهور رسانده اند.
در این میان حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) از جمله فقهایی است که با سرپنجۀ فقاهت خویش به پرسش ها و مسائل شرعی جدیدی در حوزۀ پزشکی پاسخ گفته و با تبیین وتحلیل شایسته فقهی در قالب تألیف کتاب ارزشمند « احکام پزشکی»، پویایی فقه جواهری در مواجهه با توسعه شتاب آمیز در حوزۀ پزشکی را رقم زده است.
انگیزۀ تألیف
پژوهشگر و تنظیم کننده اثر در پیشگفتار کتاب اینچنین می نویسد: مدّت ها بود كه فكر جمع‏آورى نظريات فقهى‏ مرجع عاليقدر جهان تشيّع حضرت آيت اللَّه العظمى مكارم شيرازى (مدّ ظلّه العالى)، پيرامون مسائل و احكام پزشكى ذهن ما را مشغول داشت، و در برابر پرسش بسيارى از مقلدان و دوست داران معظّم له مبنى بر اينكه: «آيا استفتائات پزشكى حضرت آقا منتشر شده يا نه؟» پاسخ ما منفى بود، امّا اين امور انگيزه شروع كار را تقويت مى‏كرد، تا اينكه اين موضوع را خدمت آن مرجع بزرگوار مطرح نموده، و با كسب موافقت ايشان كار را آغاز كرده، و پس از فراز و نشيب‏ هاى زياد و مطالعات فراوان، اين كار به پايان رسيد.
«احکام پزشکی» در یک نگاه
کتاب احکام پزشکی حاصل نظریات فقهی مرجع عالیقدر جهان تشیع حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی)، پیرامون مسائل مهم و مورد ابتلاء در موضوع پزشکی در برابر پرسش بسیاری از مقلدان و دوست داران معظم له می باشد؛ اثری وزین و مجموعه ‌ای متمایز است که با دقت و تتبعی ستودنی مباحث مطرح در فقه پزشکی با روش اجتهادی فراهم شده که بی‌گمان گامی مهم در ارتقای مباحث فقه پزشکی برای دانشوران و پژوهشگران این حوزه قلمداد خواهد شد.
گفتنی است تدوین اثر به نحوی انجام گرفته است که نفع آن عام و بهره گیری از آن برای همگان آسان باشد.شایان ذکر است که معظم له این رساله را مورد تایید و عمل به آن را مجزی اعلام نموده اند.
ساختار اصلی کتاب
كتاب احکام پزشکی در بیست فصل مشتمل بر احکام دانشجویان رشته پزشکی، مسائل مربوط به تشریح، مسائل مربوط با معاینه و درمان، تحقیقات پزشکی و تبعات آن، دندان پزشکی، زنان و زایمان، جلوگیری از انعقاد نطفه، تلقیح و باروری مصنوعی، مسائل مربوط به سقط جنین، ازدواج،تغییر جنسیّت،مرگ مغزی، پیوند اعضا،خون و فرآورده های آن،پزشکی قانونی، وظیفه پزشک در برابر افراد مختلف،ضمان طبیب، احکام بیمارستان ها، احکام داروخانه ها و احکام بیماران می باشد.
ویژگی اثر
از ویژگی ‌های قابل ذکر این کتاب ، جامعیت آن است؛ فصول بیست گانۀ کتاب و فتاوای بررسی شده در آن، بر اساس اهميت، تازگي، كاربردي بودن آن در فقه پزشكي، انتخاب شده‌ و كاربرد گسترده و فراگيری در فقه پزشكي دارند.
گزارش محتوایی اثر
حکم تحصیل دختران در رشته های مناسب زنان
فصل اول کتاب شامل احکام مسائل تحصیلی، احکام نگاه و نظر، احکام پوشش، ضمان و موضوعاتی از این دست است.
سوال: اكثر پزشكان مجارى ادرار و كليه، مرد هستند؛ آيا گرفتن اين تخصّص جهت كم كردن ارتباطات غير هم جنس، براى خانم ها واجب است؟
جواب: با توجّه به اينكه نگاه به غير همجنس، در مورد عورت گناه سنگين ‏ترى دارد، لازم است به عنوان واجب كفايى گروهى از همجنس ‏ها اين دوره را بگذرانند.
سوال: جهت تشخيص بعضى از بيمارى ‏ها، از جمله بيماري هاى زنان، بيشتر از سونوگرافى استفاده مى‏شود، و متخصّص زن در آن كم است، آيا بر دانشجويان دختر واجب است كه در اين رشته تحصيل كنند؟
جواب: لازم است به عنوان واجب كفايى عدّه ‏اى در اين رشته تحصيل كنند.
حکم تشریح پیکر مسلمان‏
در فصل دوم کتاب حکم فقهی تشریح و برخی از فروع این مسأله بیان گردیده است.
سؤال: آيا مجازيم مسلمانى كه وصيت كرده بعد از وفاتش وى را تشريح كنند، تشريح نماييم؟
جواب: تشريح مرده مسلمان براى مقاصد پزشكى با چند شرط جايز است:
1. مقصود ياد گرفتن و تكميل اطلاعات طبّى براى نجات جان مسلمان بوده باشد، و بدون تشريح اين مقصود حاصل نشود.
2. دسترسى به مرده غير مسلمان نباشد.
3. به مقدار ضرورت و احتياج قناعت شود، و اضافه بر آن جايز نيست. با چنين شرايطى تشريح جايز، بلكه واجب است.
حکم اخذ وجه مازاد بر تعرفه توسط پزشکان (زیرمیزی)
فصل سوم کتاب به بیان احکام فقهی حق طبابت، هزینه های درمان و معاینات، تشخیص بیماری،احکام مختلف معالجه و درمان،نگاه، لمس،خلوت با اجنبیّه و انواع درمان اختصاص یافته است.
سؤال: برخى از جرّاحان خارج از تعرفه تعيين شده از بيماران پول دريافت مى‏كنند، و بيمار نيز به ناچار آن را مى‏پردازد. آيا اين كار مجاز است؟
جواب: در صورتى كه طبيب استخدام دولت باشد، در برابر انجام وظيفه خود نمى‏تواند پول اضافى بگيرد، ولى اگر در استخدام نبوده باشد، هر قدر با بيمار توافق كند مانعى ندارد؛ ولى بايد عدل و انصاف را رعايت كند.
حکم شبیه سازی انسان چیست؟
مولّف اثر در فصل چهارم کتاب به بیان حکم فقهی انجام آزمایش‌های پزشکی بر روی انسان ‌های داوطلب (سالم یا بیمار)، و بیان حکم شبیه سازی از لحاظ شرعی و مبانی اسلامی پرداخته است.
سؤال: با توجّه به پيشرفت علم پزشكى و ژنتيك، و موفقيّت انسان در توليد غير جنسى گوسفند، موش و مانند آن، و قابليّت اجراى اين عمل در توليد غير جنسى انسان و ترميم اعضا، لطفاً بفرماييد:
الف) آيا انجام چنين عملى (توليد انسان كامل از طريق شبيه‏سازى) شرعاً صحيح است؟
جواب: همان گونه كه قبلًا اشاره كرده ‏ايم اين كار ممكن است ذاتاً اشكالى نداشته باشد؛ ولى با توجّه به عوارض نامطلوب فراوان اجتماعى و اخلاقى كه بر آن مترتّب مى‏شود، شرعاً مجاز نيست؛ بعلاوه، اگر مستلزم نظر و لمس حرام به هنگام كشت سلّول مشابه در رحم انسان گردد، از اين نظر اشكال ديگرى متوجّه آن مى‏شود.
ب) آيا ساخت اعضا و پيوند آن به انسان، شرعاً صحيح است؟
جواب: اشكالى ندارد، مشروط بر اينكه مستلزم كار حرام خاصّى نبوده باشد.
حکم شرعی جلوگیری از بارداری
قلمرو فقهی اخلاق پزشکی و بررسی ضمان دندانپزشکان، حکم فقهي پزشکي سزارين انتخابي، پاسخ به سؤالات شرعی مخاطبان دربارۀ مسائل تحصیلی رشته زنان و زایمان، بیان احکام فقهي روش هاي پيشگيري از انعقاد نطفه و بیان مسائل مستحدثه پزشکی در زمینه پیشگیری از بارداری و سقط درمانی از جمله مباحث مطروحه ای است که مولف در فصل پنجم، ششم و هفتم کتاب بدان پرداخته است.
سؤال: جلوگيرى از انعقاد نطفه، شرعاً چگونه است؟
جواب: براى جلوگيرى از انعقاد نطفه هر وسيله ‏اى كه بى‏ضرر باشد، و باعث نقص مرد يا زن نشود، (مثل اينكه مرد يا زن براى هميشه از قابليت توليد مثل بيفتد) مجاز است؛ ولى اگر مستلزم نظر يا لمس حرام باشد جايز نيست، مگر در موقع ضرورت.
حکم فقهی رحم اجاره‌ ای
گونه های باروری و حکم شرعی آن ها و صور مختلف سقط جنین و و تبیین احکام فقهی آن در فصل هشتم و نهم مورد اشاره قرار گرفته است.
سؤال: رحم بانويى به هر علّت قادر بر نگاهدارى جنين نيست، و آن را سقط مى‏كند. با آميزش تخمك وى و نطفه شوهرش در آزمايشگاه، و انتقال جنين به رحم زن ديگرى كه شوهر ندارد (و به اصطلاح مادر جانشين، يا مادر قائم مقام ناميده مى‏شود) بچّه رشد نموده، و به موقع، متولّد مى‏شود، و برابر قرار داد اجرت معيّنى به مادر جانشين داده مى‏شود، تا كودك تحويل زن و شوهر گردد. آيا اين كار جايز مى‏باشد؟
جواب: اين كار ذاتاً مانع شرعى ندارد، ولى مستلزم مسائل جنبى حرامى از قبيل لمس و نظر كردن است. بنابراين، هرگاه اين كار به وسيله محرمى مانند شوهر انجام شود، به اين صورت كه نطفه خود و يكى از دو همسرش را بگيرد، و تركيب نمايد، و در رحم همسر ديگر (هرچند عقد موقّتى با او خوانده باشد) كشت كند، مرتكب حرامى نشده ‏اند. در غير اين صورت، براى مجاز بودن اين محرّمات جنبى بايد ضرورتى وجود داشته باشد.
حکم شرعی ترمیم پرده بکارت
مولف در فصل دهم احکام شرعی ازدواج مبتلایان به ایدز، ترمیم پرده بکارت، آزمایش پرده بکارت، آزمایش های قبل از عقد، بیماری ها و عیوب فسخ نکاح، عیوب و بیماری های قابل درمان، بیماری ها و عیوب جایگزین، برخی از عیوبی که حق فسخ نمی آورد، حکم ازدواج بعد از تغییر جنسیّت واقعی و نفقه زوجه بیمار را بیان کرده است.
سؤال: بعضى از زنان با مراجعه به پزشك در خواست دوختن يا ايجاد پرده بكارت‏ به صورت جرّاحى ترميمى دارند. اين عمل از ديدگاه پزشكى يك اقدام طبّى همانند ساير موارد، نظير اصلاح عيوب ظاهرى بينى، صورت، شكم، و اندام ها است، و از ديدگاه بيماران همانند كسانى كه داراى يك اشكال در صورت، دست و ساير قسمت هاى بدن مى‏باشند، و از معالجه آن منتفع مى‏گردند، مى‏تواند براى فرد متقاضى منافع اجتماعى داشته باشد. اشتغال به عمل فوق، از نظر شرع مقدّس چگونه است؟
جواب: در صورتى كه اشخاص مزبور واقعاً ضرورتى براى اين كار احساس‏ كنند، و قصد تدليس نداشته باشند، جرّاحى فوق شرعاً اشكالى ندارد.
حکم شرعی تغییر جنسیت
 معظم له در فصل یازدهم، احکام فقهی مرتبط با تغییر جنسیت را بیان کرده است.
سوال: تغيير جنسيّت از نظر شرع چگونه است؟
جواب: تغيير جنسيّت ذاتاً خلاف شرع نيست، ولى بايد از مقدّمات مشروع استفاده شود؛ يعنى نظر به عورت و لمس آن لازم نيايد، مگر اينكه به حدّ ضرورت، همچون ضرورت مراجعه به طبيب رسيده باشد، كه در اين صورت جايز است.
اهدای عضو چه حکمی دارد؟
بیان احکام و مسائل مختلف فقهی مرگ مغزی، احکام فقهی پیوند اعضا، بررسی مسایل فقهی خون و فرآورده های آن و احکام شرعی خرید و فروش خون از جمله موضوعاتی است که در فصل دوازدهم، سیزدهم و چهاردهم بدان اشاره شده است.
سوال: به نظر حضرت عالى، پيوند عضو از فردى كه دچار مرگ مغزى شده چه حكمى دارد؟
جواب: هرگاه مرگ مغزى به طور كامل و مسلّم باشد، و هيچ گونه احتمال بازگشت به زندگى عادى وجود نداشته باشد، برداشتن بعضى از اعضا (خواه مانند قلب باشد يا كليه يا عضو ديگر) براى نجات جان مسلمانى، مانعى ندارد.
حکم شرعی کالبد شکافی در پزشکی قانونی
احکام شرعی کالبد شکافی و پزشکی قانونی و حکم شرعی مسئولیت های قانونی پزشکان در برابر بیماران در فضل پانزدهم و شانزدهم بیان شده است.
سؤال: يكى از وظايف پزشكى قانونى تشخيص و تعيين علّت تأمّه مرگ امواتى است كه بنا به دلايلى، از جمله بيم وقوع و يا وقوع جنايت، بايد علّت تامّه مرگ آنان براى محاكم قضايى روشن گردد، با توجّه به اينكه انجام عمل كالبد شكافى راهى است براى كشف حقيقت و احقاق حقّ اولياى دم، آيا انجام اين عمل شرعاً جايز است؟
جواب: چون شارع مقدّس راضى به هدر رفتن و پايمال شدن خون مسلمان نيست، در اين گونه موارد بر حاكم شرع لازم است امر به كالبد شكافى كند، تا مشكل حل شود.
حکم شرعی قصور پزشکی منجر به فوت
فصل هفدهم کتاب به احکام فقهی ضمان پزشک، ضمان آزمایشگاه و ضمان بیمارستان اختصاص یافته است.
هم چنین مراکز درمانی و پزشکى، مجموعه­ی پزشکان، پرستاران، کارکنان و بیماران و داروخانه ها مخاطبان اصلی فتاوای معظم له در فصل هیجدهم و نوزدهم کتاب به شمار می آیند.
سؤال: چنانچه سهل‏انگارى طبيب در عمل جرّاحى موجب آسيب وارد شدن به بيمار گردد لطفاً بفرماييد:
1. آيا طبيب ضامن پرداخت ديه است؟
2. اگر به واسطه سهل انگارى در عمل جرّاحى قلب، نياز به عمل جرّاحى و درمان بعدى شود، آيا طبيب سهل‏انگار بايد هزينه آن را بپردازد، يا همان ديه كافى است؟
3. اگر سهل انگارى طبيب منتهى به فوت‏ بيمار شود، قتل چگونه قتلى خواهد بود؟
جواب: 1. آرى ضامن است.
2. هرگاه هزينه بيش از ديه باشد، بايد علاوه بر ديه تفاوت آن را نيز بپردازد.
3. معمولًا از قبيل قتل شبه عمد است.
آیا تزریق آمپول و سرُم روزه را باطل می ‌کند؟
فصل پایانی کتاب به احکام شرعی طهارت و نجاست، احکام وسواس، احکام وضو، احکام غسل، احکام تیمّم بیماران، احکام نماز، نماز مسافر، نماز قضا، نماز جماعت، نماز جمعه، بیماری و سقوط نماز، احکام روزه، احکام حجّ بیماران، احکام معاملات بیماران، روش های پیشگیری از بیماری،مراجعه به پزشک غیر همجنس، تمایلات هم جنس گرایانه، احکام وصیّت، احکام حدود و تعزیرات، احکام قصاص، احکام دیات،احکام حفظ جان، احکام ضرورت و اضطرار خوردنی های غیر مجاز و احکام متفرّقه اختصاص یافته است.
سؤال: حکم تزریق آمپول و سرم از طريق رگ که (1. فقط جنبه تقويتى داشته باشد، 2. جنبه درمانى و تقويتى داشته باشد، 3. جنبه غير تقويتى داشته باشد) در حین روزه‌داری چیست؟
جواب: تمام تزريقات مذكور براى روزه‏دار اشكال دارد؛ ولى تزريق در عضله مانعى ندارد.
گفتنی است این مجموعه پاسخگوی نیاز ها و پرسش های فقهی دانشجویان رشته پزشکی و پزشکان و بیماران خواهد بود، بنابراین مطالعه دقیق آن به همگان، مخصوصاً این سه گروه توصیه می شود.
امید آن که این‌گونه تلاش ‌های علمی زمینه‌ساز رشد و تعالی جامعه پزشکی کشور و چراغی فراراه همه کوشندگان و جویندگان طریق دانش و معرفت باشد.
لازم به ذکر است اين كتاب نفیس با تنظیم و تدوین حجه الاسلام علیان نژادی در سال 1387، در یک جلد و در 240صفحه، در قطع رقعی توسط انتشارات امام علي بن ابي طالب (علیه السلام)به زیور طبع آراسته شده و تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir