ابعاد حمایت از حقوق مصرف کننده در سیرۀ اهل بیت (ع) از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

اقتصاد در دنياى امروز مطلقاً از مسائل اخلاقى، بيگانه است وتنها بر محور درآمد بيشتر از طريق زحمت كمتر دور مى‏زند، امّا در اسلام مسائل اخلاقى با مسائل اقتصادى مانند تار و پود به هم آميخته است و فعاليت‏ هاى اقتصادى كه به زيان جامعه يا گروهى از مردم‏ تمام مى‏شود، از نظر اسلام ممنوع است.[1]

فعّاليّت ‏هاى اقتصادى بر مبنای آيه شريفه‏ «لاتَظْلِمُونَ وَ لاتُظْلَمُونَ؛[2] نه ستم مى‏كنيد و نه بر شما ستم وارد مى‏شود»، باید به گونه ‏اى تنظيم شود كه هيچ يك از فروشنده و خريدار مورد ستم قرار نگيرند.^[3] لذا احتكار و انبار كردن مواد مورد نياز مردم براى درآمد بيشتر، تحريم و در مورد سود كالا توصيه شده است كه به حداقل آن كه زندگى فروشنده را تأمين مى‏كند قناعت شود هم چنین ايجاد بازار سياه در اسلام منع شده است.[4]

در این میان، حمایت از حقوق مصرف کنندگان یکی از مباحث مهمی است که در سیرۀ اهل بیت(علیهم السلام) به شیوه های مختلف مورد توجه قرار گرفته است که در این نگاشته مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرد.

وای بر کم‌فروشان

كم فروشى يكى از بزرگترين گناهان شمرده شده و كم فروشان كه حق مردم را به طرز ناجوانمردانه ‏اى پايمال مى‏كنند. به عذاب شديد الهى تهديد شده ‏اند.

در قرآن مجید می خوانیم: «وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ الَّذِينَ إِذَا اكْتالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ، وَ إِذا كالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ، أَ لا يَظُنُّ أُولئِكَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِيَوْمٍ عَظِيمٍ‏؛ واى بر كم‏فروشان! آنها كه به هنگام خريد، حق خود را بطور كامل مى‏گيرند، و به هنگام فروش از كيل و وزن كم مى‏گذارند، آيا آنها گمان نمى‏كنند كه در روز عظيمى برانگيخته خواهند شد، روز رستاخيز در دادگاه عدل خدا».[5]

اگرچه كم فروشى مسئله كيل و وزن را تداعى مى‏كند اما همۀ كم فروشانی كه در هر زمينه ‏اى حق خود را از مردم به طور كامل مى‏گيرند و گاه بيشتر از حق خود؛ اما در پرداختن حق مردم كوتاهى مى‏كنند و بخل مى‏ورزند را شامل می شود.[6]

در روایتی از امام صادق (عليه السلام) که فرمود: خداوند «وَيْل» را درباره هيچكس در قرآن قرار نداده، مگر اينكه او را كافر نام نهاده، استفاده مى‏شود كه كم‏فروشى بوى كفر مى‏دهد، و اگر دقيق شويم مى‏توان فهميد كه فرد كم‏فروش، به رزّاقيت خداوند كافر است.[7]

تاسف آور این است كه گاه مى‏بينيم غير مسلمانان در رعايت اين اصل از بعضى از مسلمانان وظيفه‏ناشناس، پيشقدم ترند، و سعى مى‏كنند اجناسشان را درست با همان وزن و پيمانه ‏اى كه روى آن نوشته ‏اند بى كم و كاست به بازارهاى‏ جهانی بفرستند و اعتماد ديگران را از اين راه جلب كنند.[8]

البته اصلاح این مسأله، چون مولاى متقيان على (عليه السلام) را مى‏طلبد كه هر روز صبح در بازار كوفه در حالى كه تازيانه در دست داشت مى‏گشت،[9] و كيل‏ها وترازوها را كنترل مى‏كرد و بازاريان را به دقت در پيمانه‏ و ترازو فرمان مى‏داد: «...وَ هُوَ يَطُوفُ بِالسُّوقِ، فَيَأْمُرُهُمْ بِوَفَاءِ اَلْكَيْلِ وَ اَلْمِيزَانِ ‏».^[10]

تأکید بر سود متعارف در راستای مشتری مداری

توأم بودن مسائل اخلاقى با مسأله سود در معامله، در اسلام كاملًا مشهود است؛ به تعبیر اميرمؤمنان على عليه السلام سود معامله بايد به شكلى باشد كه نه به توليد كنندگان و فروشندگان زيان برسد و نه براى مصرف‏كنندگان؛ يعنى رعايت عدالت‏ در اين زمينه بشود.[11]

جالب توجه اينكه در اسلام توصيه شده فروشندگان تنها به مقدار نياز خود براى زندگى، در كالاها سود در نظر بگيرند. حتى در روايات متعدد سود بيشتر به عنوان ربا شمرده شده است، چنان‏كه در حديثى از امام صادق عليه السلام آمده است: «على المؤمنِ رِبا، إلّا أنْ يَشْتريَ بأكْثَرَ مِن مائةِ دِرْهَمٍ فاربَحْ علَيهِ قُوتَ يَومِكَ، أو يَشْتَرِيَهُ للتِّجارةِ فارْبَحُوا علَيهِم وارْفُقوا بهِم‏؛[12] سود گرفتن مؤمن از مؤمن رباست، مگر اين كه جنسى را به بيشتر از صد درهم بخرد در اين صورت به اندازه خوراك روزانه ات روى قيمت آن بكش. يا اين كه براى تجارت كردن بخرد كه در اين صورت نيز از آنان سود بگيريد ولى مدارا كنيد».[13]

در این روایت توصیه شده در معاملات كوچك كه طبعاً افراد نيازمند و فقير به سراغ آن مى‏آيند؛ از آنها هيچ سودى نگيرند و به اصطلاح به صورت «رأس المال» بفروشند.[14]

هم چنین كسانى كه قدرت بيشترى براى خريد دارند؛ نسبت به آنها سود عادلانه ‏اى به اندازه نياز روزانه بر اصل سرمايه اضافه شود.[15]

و در نهایت گروهى كه به عنوان تجارت، جنسى را از ديگرى خريدارى مى‏كنند؛ در مورد آنها نيز به سود عادلانه آميخته با ارفاق توصيه شده است.[16]

سیرۀ عملی امام صادق عليه السلام مویّد این مدعاست؛ آن حضرت 1000 دينار، به غلامش داد که با آن معامله ‏اى كند تا سود آن را صرف مخارج و هزينه ‏ها كند، پس از آنکه غلام، دو كيسه 1000 دينارى تقديم امام نمود، و عرض كرد: هزار دينار اصل سرمايه، و هزار دينار ديگر سود آن است. امام با تعجّب و عصبانيّت فرمود: از مردم صد درصد سود گرفته ‏اى! سپس اصل سرمايه را برداشت، و سود را بازگرداند،[17] سپس فرمودند: «مِجالَدَةُ السُّيوفِ اهْوَنُ مِنْ طَلَبِ الحلال؛ فرود شمشيرها بر كالبد و بدن در مبارزه، آسان تر از طلب حلال است».^[18]

آرى، اسلام سفارش مى‏كند كه سود بايد عادلانه باشد.[19]حتی در مواردی که فروشندگان، كالايى را براى فروش (مثلا) به قيمت صد تومان خريده ‏اند، كه با بیست درصد سود، آن را 120 تومان می فروشند، لیکن پس از مدتى همان كالا را بايد 150 تومان بخرند، در اين گونه موارد بهتر اين‏ است‏ كه اجناسى را كه ارزان خريده ‏اند، با سود عادلانه ارزان بفروشند و اجناسى كه گران مى‏خرند، با سود عادلانه گران بفروشند.[20]

حمايت از مضطر در معاملات اضطراري

مضطر كسى است كه به علت ضرورت، اقدام به فروش ضروریات اموالش مى‏كند؛ به عبارت دیگركسى كه به اصطلاح، كارد به استخوانش رسيده و اموال خود را به قيمت نازل مى‏فروشد، مثل اين‏كه فرزندى دارد كه به بيمارى سختى مبتلا شده و يا در تجارت ورشكست گرديده و براى حفظ آبروى خود ناچار است خانه ‏اش را بفروشد و به طلبكاران دهد. اين‏گونه معاملات قطعاً باطل نيست، ولى از آن‏جا كه مسلمانان بايد در مشكلات به يارى هم برخيزند چنين معاملاتى مكروه است به ويژه اين‏كه در بسيارى از موارد متاع خود را به زير قيمت مى‏فروشند.[21]

اخوت اسلامى حکم می کند، به چنين افرادى وام دهند يا كمك بلاعوض كنند تا آن‏ ها مجبور نشوند ضروريات زندگى خود را بفروشند. به همين دليل معامله با مضطر، مكروه شمرده شده است، به نحوی که امام صادق عليه السلام اين جمله را در ذیل یک روایت آورده است: «أَقْوَامٌ يُبَايِعُونَ اَلْمُضْطَرِّينَ أُولَئِكَ هُمْ شِرَارُ اَلنَّاسِ‏؛^[22] كسانى كه با مضطرين معامله مى‏كنند (و رحم ندارند) بدترين مردم‏اند».[23]

بی شک معامله با چنين كسى مكروه است و بايد به‏جاى خريدن اموال آن ‏ها به قيمت كم، به آن‏ ها كمك كرد.[24]

برخورد با غش و تقلب در کالاها

«غشّ» در لغت به معناى ناخالصى‏[25] و در اصطلاح روايات و فقها به معناى آميختن جنس مورد معامله با امورى است كه بر مشترى پنهان است؛ مانند آميختن آب با شير، يا آميختن جنس نامرغوب با جنس مرغوب و عرضه آن به قيمت مرغوب (مثل مخلوط كردن روغن‏ نامرغوب با روغن مرغوب). گذاشتن بعضى از اشياء (مانند ابريشم) در مكان سرد و مرطوب كه سبب سنگين‏تر شدن آن مى‏شود.[26]

 تقلّب و غشّ‏ در معامله، حرام است، و روشن است كه علت ممنوع بودن اين نوع معاملات، مراعات حقوق مصرف کننده است؛[27] چرا که غش، كم گذاردن ظالمانه از حقوق مردم است و تضييع حقوق ديگران را در پی دارد.[28]

به‏قدرى به اين موضوع اهميت داده شده كه مطابق برخى از روايات كسى كه در معامله با مسلمانان مرتكب غش و تقلّب شود، مسلمان نيست.[29]

از بعضى روايات اسلامى دیگر استفاده مى‏شود كه پيامبر صلی الله علیه و آله شخصاً در مسائل مربوط به احتكار و تقلّب و غشّ در معامله و مانند آن نظارت مى‏كرد.[30]

از جمله اینکه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله از كنار مردى مى‏گذشت كه طعام خوب و بد را با هم آميخته بود، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «چرا اين كار را كردى؟ عرض كرد: «هدفم اين بود همه به فروش برود»، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «مَيِّزْ كُلِّ واحِدٍ مِنْهُما عَليحِدّة، لَيْسَ فى دينِنا غِشّ‏!؛ هر كدام را جدا كن (و قيمت جداگانه ‏اى براى هر يك بگذار) در دين و آيين ما تقلّب نيست»!^[31]

هم چنین امام باقر عليه السلام نقل مى‏كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در بازار مدينه عبور مى‏كرد، طعامى را ديد. به صاحب آن گفت: طعامت چقدر خوب و تميز است! آن‏گاه از قيمتش پرسيد؟ در همين حال، خداوند به آن حضرت وحى كرد كه دستش را در آن طعام فرو برد (و آن را زير و رو نمايد)، رسول خدا صلى الله عليه و آله چنين كرد و از ميان آن، جنس ‏هاى نامرغوب را بيرون آورد (روشن شد كه فروشنده تقلّب كرده است)، آن‏گاه فرمود: «ما أراكَ إلّا وقد جَمَعتَ خِيانَةً وغِشّا لِلمُسلِمينَ‏؛ تو خيانت و تقلّب با مسلمانان را با هم جمع كردى».^[32] چنين معامله ‏هايى حرام است و بركت را از بين مى‏برد و پول حاصل از آن نيز حرام و نامشروع است و هر گونه تصرّف در آن، حتّى تهيّه آب براى وضو و غسل و خريدن لباس براى نماز و طواف و فراهم آوردن‏موادّ غذايى براى روزه گرفتن و مانند آن جايز نيست.[33]

حضرت علی علیه السلام نیز براى فروشندگان خاص، دستور ويژه ‏اى مى‏داد؛ مثلًا مطابق روايتى وارد بازار می شد و به قصابان می فرمود: «يَا مَعْشَرَ اَللَّحَّامِينَ مَنْ نَفَخَ مِنْكُمْ فِي اَللَّحْمِ فَلَيْسَ مِنَّا؛ اى قصّابان! هر كس از شما كه در گوشت بدمد (تا فربه جلوه كند) از ما نيست».^[34]

در عصر و زمان ما نیز كار بسيار زشتى در سرتاسر كشور رواج پيدا كرده، و آن اين است كه در رديف اوّل و قسمت بالاى جعبه‏ هاى ميوه، ميوه‏ هاى مرغوب، و در رديف ‏هاى زيرين كه ديده نمى‏شود ميوه‏ هاى نامرغوب چيده مى‏شود و كلّ جعبه به عنوان ميوه مرغوب و درجه يك فروخته مى‏شود. اين كار نوعى بخس و كم فروشى و غش در معامله محسوب می شود.^[35]

و یا نورپردازى‏ هاى گسترده ای که بر روى اجناس كه جلوه ‏هاى كاذبى به آنها مى‏دهد نيز، از اقسام غش محسوب مى‏شود.[36]

مقابله با بازار سیاه

يكى ديگر از اسباب شيوع فقر در جامعه بشرى اجحاف ‏هايى است كه از سوى توليدكنندگان و فروشندگان و واسطه ‏ها نسبت به مصرف كنندگان‏ مى‏شود؛ آنها با انواع حيله‏ ها و ايجاد بازار سياه‏، درآمد كم قشرهاى نيازمند را از طريق قيمت هاى غيرعادلانه تملك مى‏كنند و آنها را به خاك سياه فقر مى‏نشانند.[37]

بازار سياه كه در اصطلاح فقهى «احتكار» نام دارد، از امورى است كه در اسلام به شدت از آن نهى شده است.^[38] چرا که نرخ‏ ها به صورت ساختگى بالا مى‏رود و سبب فشار بر طبقه ضعيف جامعه مى‏گردد.^[39]

اميرمؤمنان على عليه السلام در عهدنامه معروف مالك اشتر در يكى از دستورات خود به مالك مى‏فرمايد:« فَامْنَعْ مِنَ الاِحْتِکَارِ، فَإِنَّ رَسُولَ اللهِ ـ صلى الله عليه وآله ـ مَنَعَ مِنْهُ. وَلْيَکُنِ الْبَيْعُ بَيْعاً سَمْحاً بِمَوَازِينِ عَدْل وَأَسْعَار، لاَ تُجْحِفُ بِالْفَرِيقَيْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَالْمُبْتَاع‏؛ (به موجب اين فرمان) از احتكار جلوگيرى كن، زيرا رسول خدا از آن جلوگيرى كرد و بايد داد و ستد با سهولت و با موازين عدل و انصاف و نرخ ‏هايى كه به هر دو گروه فروشنده و خريدار اجحاف وارد نمى‏كند، باشد».[40]

در روايت ديگرى از همان حضرت مى‏خوانيم كه رسول خدا صلى الله عليه و آله روزى از كنار گروهى از محتكران گذشت و از احتكار آنها با خبر شد، دستور داد اموال آنها را به بازار بياورند^[41] و در معرض ديد مردم قرار بدهند تا نيازمندان به قيمت عادلانه خريدارى كنند.^[42]

و یا اینکه عده ‏اى خدمت امام صادق عليه السلام رسيدند، عرض كردند: يابن رسول الله! به منظور تجارت و فروش كالاهايمان كاروانى تشكيل داده و به همراه دوستان تاجر به سمت كشور مصر حركت كرديم. در اثنای سفر متوجه شديم كه بازار آنجا سخت نيازمند كالاهاى ماست. بدين‏ جهت تمام تجار كاروان تفاهم كردند كه كالاها را به قيمت بالا فروخته، و به كمتر از فلان مقدار سود رضايت ندهيم، و به همين شكل عمل كرديم و سود سرشارى نصيب ما شد. كار ما چه حكمى دارد؟حضرت فرمود: مرتكب كار حرامى شده ‏ايد.^[43]

مبارزه با پدیده واسطه گری

اسلام به پدیده واسطه گری که توليد كننده را از مصرف‏ كننده‏ جدا می سازد و گروهى بدون كارى مثبت و به صرف واسطه‏گرى سود می برند، روى خوش نشان نداده است. اين همان چيزى است كه در فقه به عنوان «بيع الحاضر للبادى» مطرح است.[44]

منظور از این عنوان، یعنی افراد شهرنشين، اجناسى را از روستاييان بخرند و به ديگران بفروشند؛[45] كه در نتيجه با واسطه‏گرى، اجناس گران ‏تر به دست مشتريان مى‏رسد. همان چيزى كه امروز جامعه ما و بسيارى از جوامع به آن گرفتارند كه سرمايه‏داران با پول نقد به سراغ توليدكنندگان عمدتاً روستايى مى‏روند و فرآورده‏ هاى آنها را به ثمن بخس مى‏خرند، گاه نگه‏دارى مى‏كنند و در انتظار گران شدن هستند (كه مسئله احتكار نيز بر عمل واسطه‏گرى ناسالم اضافه مى‏شود) و گاه بلافاصله آن را به بازارهاى شهر منتقل ساخته و با سود بسيار آن را مى‏فروشند.[46]

در روايتى از رسول خدا صلى الله عليه و آله آمده است كه فرمود: «لاَ يَبِيعُ حَاضِرٌ لِبَادٍ ذَرُوا اَلْمُسْلِمِينَ يَرْزُقِ اَللَّهُ بَعْضَهُمْ مِنْ بَعْضٍ؛ شهرى اجناس روستايى را نفروشد؛ خداوند بعضى از مسلمانان را به وسيله بعضى ديگر روزى مى‏دهد».[47]

«تلقّى ركبان» از دیگر مسائلی است كه گروهى سودجو كه از قيمت اجناس در يك شهر با خبرند در بيرون شهر به استقبال كاروان‏ هاى تجارتى بروند و جنس ‏ها را از آنها به قيمت ارزان بخرند و به انحصار خود درآورند و با قيمت بالا در شهر بفروشند.^[48]

اين عمل از يك سو به صاحبان كالا ضرر مى‏زند كه از قيمت اجناس در آن شهر باخبر نيستند،^[49] از سوى ديگر اين كار سبب انحصارى شدن و ايجاد بازار سياه براى مصرف كنندگان مى‏شود.^[50]

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این زمینه می فرماید: «لا يَبِيعُ بَعْضُكُمْ علَى بَيْعِ بَعْضٍ، ولَا تَلَقَّوْا السِّلَعَ حتَّى يُهْبَطَ بهَا إلى السُّوقِ‏؛ برخى از شما در معامله ديگرى وارد نشود و به سراغ متاع (در خارج شهر) نرويد، تا وارد بازار شود».^[51]

اگر واسطه متعدد شود و هر گروهى بخواهند بدون انجام كارى مثبت بهره بگيرند و بر بهاى اجناس بيفزايند، انحراف محسوب مى‏شود،[52] حال آنکه با حذف واسطه يا لااقلّ كم شدن واسطه ‏ها، هم توليد كننده روستايى سود بيشترى مى‏برد و هم اجناس، با قيمت مناسب‏ترى به دست مصرف كنندگان مى‏رسد.[53]

سخن آخر: (رعایت حقوق مصرف کنندگان در فضای رقابت سالم، امکان پذیر خواهد بود)

در خاتمه باید تأکید کرد نظام اقتصادى اسلام در راستای نهى از انحصارگرايى در بازار به رقابت سالم در بازار توصيه مى‏كند.[54]

اینگونه است که حضرت علی علیه السلام در دوران حكومت خود براى برقرارى اين رقابت سالم و جلوگيرى از برترى‏جويى ‏ها و اختصاص‏طلبى‏ ها براى تك تك شغل‏ ها، بازار مختصّ به آن را قرار داد؛ بازارى براى قصابان و بازارى براى خرمافروشان و نيز براى هر كدام از ماهى‏فروشان، بزازان، صرافان، خياطان، روغن‏فروشان، نانوايان و... .^[55]

البته تحقّق چنين بازارى شرايطى را مى‏طلبد از جمله اینکه اطلاعات براى خريداران و فروشندگان، كامل و شفاف باشد و تحرك خريداران در بازار، آزاد باشد.^[56]

هم چنین صداقت در معاملات و قرارداد ها و پرهيز از دروغ‏گويى و نيرنگ و تدليس و پرهيز از اضرار و فعاليت ‏هايى كه سبب زيان به ديگران مى‏گردد از دیگر شروط در این مسأله است.[57]

بی تردید عمل به اين‏گونه از شروط از به‏وجود آمدن انحصارات بزرگ و تمركز ثروت در دست گروهى محدود پيش‏گيرى مى‏كند و انگيزه تلاش و نوآورى را در سطوح پايين جامعه فزونى مى‏بخشد.^[58] و در سايه اين رقابت، قيمت‏ ها بر ميزان عدل و انصاف استوار خواهد شد.

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:

1. دائرة المعارف فقه مقارن، ج‏2

2. پيام امام امير المومنين عليه السلام