الزامات اشتغال زایی از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

خطر بيكارى‏ و نداشتن شغل مناسب، بلاى عظيمى است که مى‏ تواند بستر جرم‏ هاى مختلفى قرار گيرد. [1]

با گذشت (چهار دهه) از انقلاب اسلامى کماکان شاهدیم، اقتصاد ما هنوز سلامتى كامل خود را به دست نياورده، و روشن است كه چنين اقتصادى عوارض و پيامدهاى متعددى به دنبال خواهد داشت، كه معضل بيكارى‏ يكى از آن هاست.[2]

اشتغال‏زايى كم از طرف دولت، مشكلات مالى به واسطه بيكارى و نداشتن آينده ‏اى روشن و حتى ناتوانى در كسب درآمدى اندك براى تأمين هزينه‏ هاى ضرورى، گريبانگیر جوانان شده است.[3]

از سوی دیگر تورم همراه ركود، روز به روز بر آمار بيكارى افزوده، و سكون، جامعه را خسته و دل‏زده كرده است، و درست در همين اوضاع و احوال كسانى با استفاده از رانت ها، يك شبه به ثروت هاى بادآورده رسیده اند.[4]

لذا بیکاری علل و عوامل متعددى دارد كه اگر اين عوامل از بين برود بسيارى از بيكاران به كار مى‏ رسند؛^[5] از این رو بايد [این چالش را] ريشه ‏يابى كرد و سپس به دنبال معالجه رفت.[6]

بر مسئولين نیز لازم است براى حل اين معضل عمومى فكرى اساسى كنند. البته اين، كار آسانى نيست؛ ولى بدون شك غير ممكن نيز نمى ‏باشد.[7]

كار، عار نيست

يكى از عوامل پيشرفت اقتصادى جوامع، كار و تلاش است. كار در اسلام عبادت شمرده شده و تلاش براى زندگى در رتبه جهاد فى سبيل الله قرار گرفته است. سيره عملى ائمه اطهار عليهم السلام بر كار و تلاش بود. اميرمؤمنان عليه السلام نخلستان ‏هاى فراوانى را آباد و قنوات و چاه‏ هاى زيادى احداث كرد. در اسلام به كار سفارش شده و تفاوتى ندارد كه چه نوع كارى باشد.[8]

از نظر اسلام، كار، عار نيست مهم آن است كه مفيد و سودمند به حال جامعه باشد. متأسفانه گروهى از مردم تنها حاضر به قبول كارهايى هستند كه آن را در شأن خود مى‏ پندارند و كمتر از آن را ذلت مى‏ شمارند.[9]

آمار نشان داده ملت‏ هايى مانند مردم چين و ژاپن كه به هرنوع كار مفيدى افتخار مى‏ كنند و (آن را عار ندانسته) بلکه بيكارى را ننگ مى ‏دانند، به سرعت پيشرفت كرده ‏اند.[10]

در اسلام نیز از كشاورزى و چوپانى و صنعتگرى و تجارت ستايش شده، هر چند افرادى كه از تعليمات اسلامى بيگانه‏ اند، بعضى از اين كارها را در شأن خود نمى‏ دانند.[11]

حال آنکه امام باقر عليه السلام در هواى گرم تابستان در مزرعه كار مى‏ كرد و در حالى كه عرق از سر و رويش مى‏ ريخت، مى‏ فرمود: من از كسى كه كسب را رها مى‏ كند و مى‏ گويد خداوندا به من روزى ده، متنفرم! چنين كسى چرا براى معاش تلاش نمى‏ كند؟ او حتى از مورچه‏ اى كه از لانه خود براى به دست آوردن روزى بيرون مى‏ رود، كمتر است.[12]

با همۀ این تفاسیر، در جامعۀ اسلامی تصور بر این است که چون شغل کم است بیکاری وجود دارد اما مسأله ای وجود دارد که جوانان تن به هر کاری نمی دهند، برخی کار را عار و عیب می دانند در حالی که کار را باید موضوعی مقدس دانست در این زمینه هم باید فرهنگ سازی کرد؛ کمبود انگیزه ها هم مشکل ایجاد می کند و تنها کار را نباید پشت میز بدانند.[13]

در این میان برخی خانواده‌ها نیز دیدگاه و نظر اشتباهی نسبت به کار جوانان دارند و تنها به دنبال کار‌ها و شغل هایی هستند که سطح بالایی دارد و این مشکلی است که باید اصلاح و برطرف شود و تا این فرهنگ اصلاح نشود، بیکاری نیز درست نخواهد شد.[14]

عدم استقبال جوانان کشور از برخی کارهای موجود، موجب شده تا اتباع بیگانه کار‌ها را دست بگیرند و انجام دهند؛ در حالی که جوانان باید هر کاری را عبادت و افتخار بدانند و فراموش نکنند که پیامبر دست کارگر را بوسیده است و این مسئله شوخی نیست، آری برای رفع مشکل بیکاری نیازمند یک فرهنگ سازی و عزم عمومی هستیم.[15]

جوانان عزيز! سرور و مولاى ما، حضرت علی علیه السلام، كشاورزى و آبيارى و دامدارى می کرد، ما هم نبايد از كار كردن خجالت بكشيم؛ چرا كه كار كردن عار نيست، سربار جامعه و پدر و مادر شدن عار است.^[16]

چند شغله ها؛ سدی در برابر اشتغال جوانان

در عصر و زمان ما كسانى پيدا مى‏ شوند كه چندين شغل‏ را در اختيار گرفته‏ اند در حالى كه جوانانى پيدا مى‏ شوند كه از عهده آن‏ها برمى‏ آيند ولى آن بخيلان حاضر نيستند يكى از آن‏ها را در اختيار آنان بگذارند و «اين نهايت بخل و پستى است».[17]

تأسف بار است که امروزه شاهدیم برخی 10 الی 20 پست و مقام برای خود گرفته اند و این درحالی است که عده زیادی از جوا​ن های لایق و تحصیل کرده ما در به در دنبال کار می گردند و بیکارند.[18]

چنین افرادی می خواهند همه منافع برای خود و گروه خودشان باشد. لذا چنین افرادی که از جایگاه خود سوء استفاده کرده و چندین پست دارند، انحصار طلبند؛ چرا که این شغل​ها را احتکار کرده اند.[19]

بی تردید این فرهنگ، بد و نازیباست که در جامعه امروز ما متأسفانه وجود دارد و عامل مشکلات بسیاری نیز شده است، امیدواریم فکر های ما وسیع تر شود، مسائل جناحی را کنار بگذاریم و به فکر همه جامعه باشیم.[20]

اشتغال در گرو امنیت شغلی

از جمله از اهدافى كه بر اقتصاد اسلامى مترتب می شود «امنيت‏ شغلی» است؛ بدين معنا كه فعال اقتصادى هيچ‏گونه تهديد، فشار و تعرضى را احساس نكند و در فعاليت‏ هاى اقتصادى‏ اش از قبيل اشتغال، بدون اضطراب، ترديد و دغدغه خاطر، وارد شود.[21]

اين هدف گرچه ممكن است با اقتصاد سرمايه ‏دارى غير قابل جمع باشد چرا كه بر قانون تنازع بقا مبتنى است و بر ضعيفان سخت‏گير و ظالم است؛ لیکن منافع شخصى تنها انگيزه فعاليت‏ هاى اقتصادى نيست، بلكه منافع عمومى و منافع شخصى معنوى نيز، جايگاه ويژه‏ اى دارد رسيدن به هدف (امنیت شغلی) دور از انتظار نيست. [22]

تاثير تسهيلات بانکي بر اشتغال زايي

اشخاصى هستند که قدرت مديريت براى توليد و تجارت را دارند ولى سرمايه لازم را ندارند. اينها افرادى هستند كه از مسائل كشاورزى، تجارت و صنعت آگاهى كافى دارند، ولى پول و سرمايه‏ اى كه در اين راستا به كار گيرند ندارند، در اينجا بانك سالم به اين افراد سرمايه‏ اى مى‏ دهد كه با آن كار كنند، و با آنها شريك مى‏ شود و از آن به تسهيلات بانكى يا تسهيلات اعتبارى تعبير مى‏ كنند كه اين كار هم به نفع جامعه است و هم به نفع بانك، و هم به سود خود اين افراد.[23]

اين گونه برنامه هر قدر توسعه يابد به سود جامعه است و در ايجاد اشتغال‏ و حركت هاى اقتصادى فوق العاده مؤثر است، مشروط بر اين كه توأم با برنامه ‏ريزى دقيق باشد.[24] نه اینکه بانک ها تا 28 و حتی 30 درصد سود از کارفرمایان دریافت کنند و این مسئله ای است که در هیچ کجای دنیا وجود ندارد و حتی در برخی از کشور نرخ سود تسهیلات حدود یک درصد است.[25]

مهارت افزایی و ارتقای توان اشتغال پذیری

متاسفانه در حال حاضر شرایط به‌گونه‌ای است که جوانان پس از فارغ‌التحصیل شدن برای ورود به بازار کار با مشکل مواجه می‌شوند چراکه تخصص لازم را کسب نکرده‌‌اند؛ در این زمینه لازم است که آموزش و پرورش برای مهارت‌افزایی مورد نیاز جوانان اقدام کند که البته بحث‌هایی نیز در این زمینه مطرح شده است.^[26]

بی تردید اگر بیکاری در کشور وجود دارد، بر اثر عدم استفاده از ظرفیت‌های موجود در ارتقای بهره‌وری و افزایش مهارت‌های نیروی انسانی است؛ به عنوان نمونه ‌در قدیم برای کشاورزی مهارت‌های چندانی نیاز نبود، اما امروز وضعیت دگرگون شده و کشاورزی، صنعت و تجارت شکل مدرن به خود گرفته و سطح مهارت‌ها افزایش یافته است و امروز در دنیا کسانی که مهارت‌های فنی و حرفه‌ای و کارایی بیشتری دارند جلوتر هستند، ما هم باید کاری کنیم که بتوانیم سطح مهارت‌ها را افزایش دهیم.[27]

نقش موثر تعاونی ها در اشتغال و کارآفرینی

در نظر اسلام هر فردى از امت اسلامى، موظف است به ‏قدرتوان خود درجهت منافع ‏امت ‏تلاش كند. در فرهنگ قرآنى از اين مسأله با واژه «تعاون» ياد شده است[28] که عبارت است از شرکت جماعتی از صنف واحد یا جماعتی که از یک صنف نیستند ولی اشتراکی در جهات مختلف دارند. این شرکت برای رسیدن به منافع مشترک است از طریق بذل اموال و اعمال.[29]

بنابراین فلسفه ی تشکیل شرکت تعاونی[30] دستگيرى از نيازمندان و ايجاد اشتغال‏ براى بيكاران يا كسانى كه از شغل مناسبى برخوردار نيستند از طريق تشكيل تعاون قابل تعریف است.[31]

چه بسا، بسیاری از افراد هستند که دارای درآمد و ثروت اندکی هستند و کسب و کار به سبک سابق، امروز برای آنها جوابگو نیست. مانند زراعت، صنعت، دامداری، نقل و انتقال به وسیله ی اتوبوس و مانند آن که امکان ندارد کسی به تنهایی در این امور موفق شود. جمعیتی باید دست به دست هم دهند تا بتوانند از وسائل صنعتی و ماشینی روز استفاده کنند و یا توزیع، نقل و انتقال و مانند آن را انجام دهند. در نتیجه بعضی باید پول خود را به میان آورند و بعضی عمل خود را به آن اضافه کنند.[32]

همچنین گاه می توان کارهایی را به صورت انفرادی انجام داد ولی هزینه ی آن بیشتر است و اگر اجتماعی انجام دهند ارزان تر است. مثلا اگر کسی ما یحتاج خودش را خودش بخرد گرانتر تمام می شود تا وارد تعاونی شود و اجناس خود را به شکل دسته اول یک جا بخرد و بین افراد تقسیم کنند.[33]

بر این اساس مهمترین فلسفه تعاونی ها، ایجاد اشتغال است. ممکن است تک تک افراد نتوانند کارهای بزرگ را به عهده گیرند ولی اگر دست به دست هم دهند این کار امکان پذیر است و می تواند تولید اشتغال کند.[34]

ارکان مشارکت مردم در اشتغال زایی

بی شک رفع معضلاتى از قبيل مشكل بيكارى‏، كه عامل بسيارى از مفاسد است، يك وظيفه عمومى مى‏ باشد كه بر دوش همه مردم است،[35] لیکن امروزه اغلب مردم راحت‏ طلب شده‏ اند و به كارهاى واسطه گرى كه درآمد بيشتر و دردسر كمتر دارد و اشتغال زايى ندارد روى آورده ‏اند.[36]

 حال آنکه مردم، اگر امكاناتى دارند، بايد اشتغال‏ زايى كنند و دردسرهاى آن را هم بپذيرند، چرا كه بركت در اينجاست.[37]

معنى به فكر فقير بودن، اين نيست كه فقط به فقرا كمك مالى كنند، بلكه اگر اشتغال زايى كرده و كار توليد كنند، اين هم نوعى كمك به فقير است.[38]

لذا شایسته است آحاد مردم، وقتى كارى را كه منافع بيشتر و اشتغال‏ زايى كمترى دارد رها كرده و كارى را كه اشتغال‏ زايى بيشتر و منافع‏ كمترى دارد، انتخاب مى ‏كند تا جامعۀ جویای کار از آن نفع ببرند.[39]

آری كار و اشتغال بايد در جامعه جنبه همگانى پيدا كند؛[40] در واقع مسلمانان نبايد افراد بخيلى باشند، بلكه بايد متصف به صفت زيباى سخاوت باشند. ثروتمندى كه از پول راكد خود در جهت سرمايه‏ گذارى و ايجاد اشتغال‏ سالم براى جوانان بيكار بهره مى‏ جويد به نحو احسن، اهل جود و سخاست.^[41]

سخن آخر: (دولت برای حل مشکل اشتغال اهتمام ورزد)

با كمال تأسف، انسان هاى به ظاهر عاقل و سياستمدارى را مشاهده مى‏ كنيم كه هيچ هدفى را دنبال نمى‏ كنند و عمر سياسى خود را به كارهاى لغو و بيهوده مى‏ گذرانند.[42] به راستى با اين روش و بيهوده‏ گرايى چقدر از مشكلات مردم را حل كرده ‏اید؟! چند در صد از جوانان بى كار را به كار و اشتغال‏ رسانده‏ اید؟! چقدر مملكت را به ترقى و تكامل نزديكتر نموده ‏اید؟![43]

برای رسيدن به جامعه ايده آل و حذف فقر و بيكاري بايد با استفاده درست از نعمات خداوندي «تلاش بيشتري» در اين زمينه انجام دهيم؛ از جمله «توزيع عادلانه ثروت» در جامعه، که گرسنگي و بيكاري را از بين مي برد و اين ملاك يك جامعه مطلوب و ايده آل است.[44] که تحقق این مهم نیز در گرو «كار و تلاش بی امان» دولت است که باعث رونق اقتصادي و افزايش توليد مي شود و بيكاري را از بين مي برد.[45]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:

1. بیانات معظم له

2. دائرة المعارف فقه مقارن

3. بازاريابى شبكه اى

4. خطوط اقتصاد اسلامى

5. ربا و بانكدارى اسلامى