در دين اسلام درباره امتیازات «شب قدر» مطالب زيادى وارد شده؛ شبی که بهتر از هزار ماه است و انسان در آن شب می تواند ره صد ساله را در یک شب بپیماید؛ اما همچنان که امیر المؤمنین علیعلیهالسلام می فرماید: فرصت گذراست و بايد آن را غنيمت شمرد؛«الفرصة تمر مر السحاب فانتهزوا فرص الخير؛ فرصتها همچون ابرها (به سرعت) در حركت است، بنابراين فرصتهاى نيك را غنيمت بشماريد».[1]
لذا هنگامى كه بر اثر پيشآمدهايى آن اسباب فراهم گردد بايد هرچه زودتر از آنها استفاده كرد و به مقصد رسيد، زيرا بسيار مىشود فرصت از دست رفته هرگز باز نمىگردد. اینگونه است که از سوی پيشوايان دينى براى بهره گیری از آثار و برکات شب قدر كه بنا به قول مشهور، يكى از شبهاى نوزدهم يا بيست و يكم و يا بيست و سوم ماه رمضان است، عبادتها و آداب و دستورات خاصى به ما رسيده است که أهم آن در این نگاشته ارائه می شود.[2]
شبی برتر از هزار ماه
در این زمینه قرآن كريم مي فرمايد: «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ[3]؛ شب قدر، بهتر از هزار ماه است».[4]
در تبیین شأن نزول آیۀ شریفه باید گفت بعضى از تفاسير آمده است كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: يكى از بنى اسرائيل لباس جنگ در تن كرده بود و هزار ماه از تن بيرون نياورد و پيوسته مشغول (يا آماده) جهاد فى سبيل الله بود! اصحاب و ياران تعجب كردند و آرزو داشتند چنان فضيلت و افتخارى براى آنها نيز ميسر مىشد، آيه فوق نازل گشت و بيان كرد كه «شب قدر از هزار ماه برتر است».[5]
در روایتی ديگر می خوانیم كه پيغمبر اكرم ص از چهار نفر از بنى اسرائيل كه هشتاد سال عبادت خدا را بدون عصيان انجام داده بودند سخن به ميان آورد، اصحاب آرزو كردند كه اى كاش آنها هم چنين توفيقى پيدا مىكردند آيه فوق در اين زمينه نازل شد[6] ،[7]
ظاهر اين است كه بهتر بودن اين شب از هزار ماه، به خاطر ارزش عبادت و احياى آن شب است،[8] یعنی عبادت آن برتر از عبادت هزار ماه![9] و عمل در آن شب ، از عمل در هزار ماه برتر است.[10]روايات فضيلت عبادت و عمل نیک در شب قدر كه در كتب شيعه و اهل سنت ذکر شده است موید این مدعاست .[11]
مىدانيم هزار ماه بيش از هشتاد سال است، به راستى چه شب با عظمتى است كه ارزش آن برتر و بالاتر از يك عمر طولانى است.[12] البته بعضی گفته اند، عدد هزار در اينجا کنایه از تكثير است، که در این صورت ارزش شب قدر از هزاران ماه نيز برتر مىباشد.[13]
شب تقدیر و سرنوشت
شب قدر، شبى است كه سرنوشت و مقدرات يكسال انسان ها بر حسب شايستگىها و لياقتهايشان تعيين مىگردد.[14]
در قرآن کریم می خوانیم:« فيها يفرق كل أمر حكيم[15]؛ در آن هر امرى از امور بر طبق حكمت الهيه تفصيل و تبيين مىشود»[16]
در واقع این آيه توصيف و توضيحى است براى شب قدر و هماهنگ با رواياتی كه مىگويد: در شب قدر مقدرات يك سال همه انسانها تعيين مىگردد، و ارزاق، و سر آمد عمرها، و امور ديگر، در آن شب تفريق و تبيين مىشود.[17]
لیکن اين امر هيچگونه تضادى با آزادى اراده انسان و مساله اختيار ندارد، چرا كه تقدير الهى به وسيله فرشتگان بر طبق شايستگي ها و لياقت هاى افراد، و ميزان ايمان و تقوى و پاكى نيت و اعمال آنها است.[18]يعنى براى هر كس آن مقدر مىكنند كه لايق آن است؛ به تعبير ديگر زمينههايش از ناحيه خود او فراهم شده، و اين نه تنها منافاتى با اختيار ندارد و بلكه تاكيدى بر آن است.[19]
بنابراین تعیین تقدیرات و نعمت های الهی در طول سال امشب مقدر می شود و سهم هرکس به اندازه قابلیت او خواهد بود. البته ایمان، عمل صالح و و توبه می تواند سهمیه انسان را افزایش دهد، احیا گرفتن و توبه کردن برای این است که قابلیت بیشتری در انسان پیدا شود و سهم بیشتری از مقدرات سالیانه داشته باشد از این رو باید نهایت بهره را برد.[20]
شب نزول قرآن
یکی از امتیازات شب قدر، نزول قرآن مجید است؛[21] همانگونه که در نخستين آيه سوره قدر می خوانیم:«إنا أنزلناه في ليلة القدر؛ ما آن را در شب قدر نازل كرديم»[22]
بی شک نزول قرآن در اين شب، و نزول بركات و رحمت الهى در آن، سبب مىشود كه از هزار ماه برتر و بالاتر باشد.[23]
اهمیت این مسأله از آن جهت است که قرآن کریم سرچشمه نور و هدایت است،[24] «هدى للناس و بينات من الهدى و الفرقان؛[25] همان قرآنى كه مايه هدايت مردم، و داراى نشانههاى هدايت، و معيارهاى سنجش حق و باطل است» [26]
در واقع کلام وحی براى تمام مردم(هدی للناس)، با تمام تفاوت ها و اختلافاتى كه در سطح درك و معرفت و علم و دانش و آگاهى و ديگر امور دارند، مايه هدايت است.[27]
هم چنین در مرحله دوم (بينات من الهدى) افراد خاصى را شامل مىشود؛ كسانى كه بينش عميقترى دارند.[28] و مرحله سوم (والفرقان) ويژه اخص الخواص است. آنها كه مراحل عالى ايمان و تقوا را پيموده اند، و قادر بر تشخيص حق از باطل هستند.[29]
لذا قرآن چون يك كتاب سرنوشتساز است، و خط سعادت و خوشبختى و هدايت انسان ها در آن مشخص شده است بايد در شب قدر! شب تعيين سرنوشت ها، نازل گردد، و چه زيبا است رابطه ميان« قرآن» و«شب قدر»؟ و چه پر معنى است پيوند اين دو با يكديگر؟[30]
نزول ملائکه و روح در شب قدر
در شب قدر فرشتگان نازل مىشوند و مأمور ابلاغ مقدرات الهى در طول يك سال هستند، مقدراتى كه بر حسب شايستگى ها و لياقت ها و اعمال هر كس تعيين مىشود؛ نه بدون حساب و شكل اجبارى، لذا خداوند با تمام قدرتى كه بر هر كار دارد، تدبير امور اين جهان را در ميان فرشتگان تقسيم كرده و براى هر گروه وظيفه و مأموريتى قائل شده است.[31]« تنزل الملائكة و الروح فيها بإذن ربهم من كل أمر؛: فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان براى تقدير هر كار نازل مىشوند»[32]
با توجه به اينكه«تنزل» فعل مضارع است، و دلالت بر استمرار دارد روشن مىشود كه شب قدر مخصوص به زمان پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله و نزول قرآن مجيد نبوده، بلكه امرى است مستمر و شبى است مداوم كه در همه سال تكرار مىشود.[33]
در اينكه منظور از روح كيست؟ باید گفت «روح»مخلوق عظيمى است ما فوق فرشتگان، چنان كه در حديثى از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه شخصى از آن حضرت سؤال كرد:«آيا روح همان جبرئيل است»؟ امام علیه السلام در پاسخ فرمود:«جبرئيل من الملائكة، و الروح اعظم من الملائكة، ا ليس ان الله عز و جل يقول: تنزل الملائكة و الروح؟؛ جبرئيل از ملائكه است، و روح اعظم از ملائكه است، مگر خداوند متعال نمىفرمايد: ملائكه و روح نازل مىشوند»؟[34] يعنى به قرينه مقابله، اين دو با هم متفاوتند.[35]
منظور از«من كل أمر» اين است كه فرشتگان براى تقدير و تعيين سرنوشت ها و آوردن هر خير و بركتى در آن شب نازل مىشوند، و هدف از نزول آنها انجام اين امور است.[36]
شب قدر؛ شب باران رحمت
شب قدر؛ شبى است سراسر نور و رحمت و خير و بركت و سلامت و سعادت و بى نظير از هر جهت.[37] لذا در آخرين آيه سورۀ قدر می خوانیم: « سلام هى حتى مطلع الفجر؛ شبى است سرشار از سلامت (و بركت و رحمت) تا طلوع سپيده».[38]
و چرا اینگونه نباشد وقتی هم قرآن در آن نازل شده، هم عبادت و احياء آن معادل هزار ماه است، هم خيرات و بركات الهى در آن شب نازل مىشود، هم رحمت خاصش شامل حال بندگان مىگردد، و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل مىگردند.[39]
بنا بر اين شبى است سرتاسر سلامت، از آغاز تا پايان، حتى طبق بعضى از روايات در آن شب شيطان در زنجير است و از اين نظر نيز شبى است سالم و توأم با سلامت.[40]
در حديثى نیز آمده است كه از امام باقر سؤال شد:«آيا شما مىدانيد شب قدر كدام شب است؟ فرمود:كيف لا نعرف و الملائكة تطوف بنا فيها؛ چگونه نمىدانيم، در حالى فرشتگان در آن شب در گرد ما دور مىزنند»![41] در داستان ابراهيم علیه السلام آمده است كه چند نفر از فرشتگان الهى نزد او آمدند و بشارت تولد فرزند براى او آوردند و بر او سلام كردند[42] مىگويند لذتى كه ابراهيم علیه السلام از سلام اين فرشتگان برد با تمام دنيا برابرى نداشت، اكنون بايد فكر كرد كه وقتى گروه گروه فرشتگان در شب قدر نازل مىشوند و بر مؤمنان سلام مىكنند چه لذت و لطف و بركتى دارد؟! وقتى ابراهيم علیه السلام را در آتش نمرودى افكندند فرشتگان آمدند و بر او سلام كردند، و آتش بر او گلستان شد، آيا آتش دوزخ به بركت سلام فرشتگان بر مؤمنان در شب قدر«برد» و« سلام» نمىشود؟[43]
آرى اين نشانه عظمت امت محمد صلی الله علیه و آله است كه در آنجا بر خليل علیه السلام نازل مىشوند و در اينجا بر اين امت اسلام.[44]
شب قدر؛ موهبت خداوند به مسلمانان
ظاهر آيات سوره قدر نشان مىدهد كه شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و عصر پيامبر اسلام ص نبوده، بلكه همه سال تا پايان جهان تكرار مىشود؛تعبير به فعل مضارع (تنزل)[45] كه دلالت بر استمرار دارد، و همچنين تعبير به جمله اسميه«سلام هي حتى مطلع الفجر» كه نشانه دوام است نيز گواه بر اين معنى است.[46]
به علاوه روايات بسيارى كه شايد در حد تواتر باشد نيز اين معنى را تاييد مىكند.[47]
ولى آيا در امت هاى پيشين نيز بوده است يا نه.صريح روايات متعدد، اين است كه اين از مواهب الهى بر اين امت مىباشد، چنان كه در حديثى از پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله آمده است كه فرمود:«ان الله وهب لامتى ليلة القدر لم يعطها من كان قبلهم؛ خداوند به امت من شب قدر را بخشيده و احدى از امت هاى پيشين از اين موهبت برخوردار نبودند»[48]،[49]
لزوم تفکر در شب های قدر
پس از شناخت شمه ای از امتیازات شب قدر، باید برای استفاده از این فرصت گرانقدر برنامه ای ریخت؛ چرا که شب قدر، شب بيدارى و هوشيارى و عبادت و خودسازى است؛ لذا بايد تلاشى مضاعف در اين زمينهها داشت و با تفكر در حقیقت آن شب عظیم گامى عملى کمال و سعادت برداشت.[50]
بی شک عبادت بدون تفكر و بدون هدف موجب غرور و غفلت شخص است و چه بسا در ذكر است ولى مذكور (يعنى ذكر شده و خداوند) را فراموش كرده، به لفظ بسنده كرده و از معنا غافل است، اين عبادت جز هسته بىمغز نيست كه انسان را مانند بچه به خود مشغول مىكند، گاه اين عبادت مثل كارى شده كه فرد عادت كرده انجام دهد كه اگر انجام ندهد ناراحت است.[51]
دعوت به تفكر در عالم هستى و در حالات پيشينيان و عبرت گرفتن از سرنوشت آنها و تفكر درباره مسئوليتهايى كه انسان در پيشگاه خدا و خلق بر عهده دارد در بسيارى از آيات قرآن آمده است و در مجموع استفاده مىشود كه اسلام اهميت فوقالعادهاى به مسئله فكر و انديشه در امور سرنوشتساز مىدهد.[52]
اهميت تفكر تا آن اندازه است كه برترين عبادت شمرده شده است، امام صادق عليه السلام مىفرمايد:«أفضل العبادة إدمان التفكر فى الله وفى قدرته؛برترين عبادت، دوام تفكر درباره خدا و قدرت اوست».[53]
بدون شك اهتمام به اعمال شب قدر و تفکر و انديشه در آن شب عزیز كه مبدء تصميمگيرى و حركت باشد، مىتواند آن چنان انسان را بسازد كه مشمول فضيلت و افتخار گردد و اثر بيدار كنندهاش با احياء شب قدر پیوند خورد و نتيجهاش قرار گرفتن در صف اصحاب اليمين، و رسيدن به افتخار دوستى پيامبر و آلش گردد.[54]
اگر مراسم عبادى مراسم احیای شبهای قدر با آداب اسلامى و حضور قلب و تفکر و تمركز حواس كه شرط اصلى قبول آن است انجام گيرد؛ مكتبى پربار براى آموزش جامعه اسلامى خواهد بود و از اين گذشته، درس آموزندهاى براى دشمنان و بيگانگان از اسلام است، و غالبا ديده شده است مواجهه دشمنان اسلام با صفوف فشرده و منظم مسلمانان در مناسبت های مذهبی به ویژه شب های احیای شب قدر مسلمين، توطئه های آنان را بی اثر می کند.[55]
ارزش گفت و گوی علمی در شب قدر
علم و دانش آن قدر در دين ما اهميت دارد كه سرآمد و غايت تمام فضائل شمرده شده است[56] و به عنوان يكى از اعمال شب قدر كه شب دعا و دنيايش و راز و نياز و توبه مىباشد سفارش شده است.[57]،[58]
جالب اين كه «مرحوم صدوق» در «امالى» مىگويد: «من دين الإمامية ... من احيى هاتين الليلتين بمذاكرة العلم فهو افضل؛از دستورات مذهب اماميه است كه ... اگر كسى شب بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان را به گفتگوى علمى بپردازد، از هر عبادتى برتر است».[59]،[60]
این مسأله نشان دهندۀ مقام والای عالم، است، در صورتى كه عالم قدر اين نعمت را بداند، يعنى مردم از علم او بهره بگيرند و او چراغ هدايت و ستاره درخشان و كشتى نجاتى براى هدايت مردم باشد. چنين عالمى از هفتاد هزار عابد بالاتر است.[61]
گاهى به وسيله يك عالم ميليون ها نفر هدايت مىشوند و هر نفرى كه هدايت مىشود، از تمام آنچه در عالم است بهتر است و به همين دليل است كه مىگويند اگر امر دائر شود بين عبادتهاى مستحبى و تحصيل علم، تحصيل علم برترى دارد، حتى در شبهاى قدر كه شب عبادت است، كسى كه براى بحث و تحقيق علمى بيدار باشد، برتر است. دليل آن معلوم است، چون كار علما، كار انبيا، اوليا و كار خداست كه مردم را هدايت مىكنند و به همين دليل، از هفتاد هزار عابد افضل است.[62]
برای شب های قدر بهتر برنامه ریزی کنیم
از جمله آداب شب قدر که توجه به آن بسیار ضروری است، برنامه ریزی برای سال آینده و ریختن طرحی برای استفاده از سرمایه های موجود در وجود خویش و بهره گیری از سرمایه ها و دستاوردهای شب قدر است ؛ چرا که ماه رمضان همواره ماه تعليم و تربيت بوده است. برنامه تربيتى روزه و آثار و برکات شب قدر نيز بايد با آگاهى هر چه بيشتر و عميقتر از تعليمات آسمانى در زندگی انسان هماهنگ گردد، تا جسم و جان آدمى را از آلودگى گناه شستشو دهد.[63]
از سوی دیگر فلسفه اخفاء«شب قدر» يك نوع آزادى عمل براى همگان پيدا مىشود و از سوى ديگر چون وقت آن دقيقا معلوم نيست و در هر زمانى محتمل است نتيجهاش حالت آماده باش دائمى و يا پذيرش سريع برنامههاى تربيتى است، لذا منظور اين است كه مردم همه شبهاى سال، يا همه شبهاى ماه مبارك رمضان را گرامى دارند و به درگاه خدا بروند که این مهم به نوبۀ خود مقوم برنامه ریزی در طول سال است.[64]
انس با قرآن
قابل توجه اينكه در آيات سوره قدر با صراحت اين معنى آمده است كه قرآن در شب قدر نازل شده، و چه پرمعنى است اين سخن؟[65]
شبى كه مقدرات بندگان و مواهب و روزي هاى آنها تقدير مىشود در چنين شبى قرآن بر قلب پاك پيامبر ص نازل مىگردد، آيا اين سخن بدان معنى نيست كه مقدرات و سرنوشت شما با محتواى اين كتاب آسمانى پيوند و رابطه نزديك دارد؟! آيا مفهوم اين كلام آن نيست كه نه تنها حيات معنوى شما كه حيات مادى شما نيز با آن رابطه ناگسستنى دارد؟ و تحقق این امور و پيروزى مسلمانان بر دشمنان، سربلندى و آزادى و استقلال امت اسلامی، آبادى و عمران جوامع اسلامی همه و همه در انس با قرآن به ویژه تدبر در کلام وحی در شب های قدر گره خورده است.[66]
راز و نياز و مناجات در شب قدر
رمضان؛ ماه رحمت است، زيرا ماهى است كه اعمال عادى انسان، همچون خواب و تنفس، ثواب عبادت را دارد تا چه رسد به عبادات و طاعات و نيكىهاى او.[67]
ماه مغفرت و آمرزش است؛ چراكه درياى لطف و بخشش پروردگار در اين ماه مواج است، درهاى بهشت برين باز، و درهاى دوزخ بسته، و شياطين در غل و زنجيرند، در هر شب از شبهاى اين ماه طبق روايتى هفتادهزار نفر بخشوده مىشوند، و در شب قدر به تعداد همه كسانى كه در اين ماه مورد بخشش قرار گرفتهاند بخشوده خواهند شد؛ مگر كسانى كه ميان آنان و برادر دينىشان كينه و عداوتى باشد، كه تا صلح نكنند مورد عفو الهى واقع نمىشوند![68]،[69]
مرحوم «علامه مجلسى» مىفرمايد: بهترين اعمال در اين شبها طلب آمرزش گناهان و دعا براى امور دنيوى و اخروى است، هم براى خود و هم براى پدر و مادر و خويشان و برادران مؤمن؛ چه زنده باشند و چه از دنيا رفته باشند و همچنين ذكرهاى مختلف و صلوات بر محمد و آلش، تا آنجا كه مقدور است، انجام دهد.[70] در روايتى آمده است كه شخصى خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيد و عرض كرد: اگر شب قدر را درك كردم، چه چيزى را از خداوند طلب كنم؟ فرمود: عافيت و سلامتى را بخواه.[71]
البته این امور در گرو احيا داشتن شبهاى قدر است؛ يعنى اين شب را تا صبح بيدار باشد و با عبادت و دعا و تلاوت قرآن و جلسات سخنرانى دينى و پرسش و پاسخهاى مذهبى و يا مطالعه كتابهاى تفسير و عقايد و مواعظ سپرى كند.[72]
در روايتى از امام باقر عليه السلام آمده است: هر كس شب قدر را احيا دارد، گناهان او آمرزيده شود، هرچند زياد باشد،[73] و بهتر است روز قبل مقدارى استراحت كند و غذا و نوشيدنى كمتر بخورد تا خواب بر او غلبه نكند و كسانى كه توانايى بر احيا ندارند، بهتر است اول شب را استراحت كنند و سحرگاهان بيدار باشند و عبادت نمايند.[74]
عمل صالح در شب قدر
در اهمیت انجام عمل صالح در شب های قدر همین بس که امام صادق عليه السلام فرمود «إذا كان الرجل على عمل فليدم عليه سنة ثم يتحول عنه إن شاء إلى غيره و ذلك أن ليلة القدر يكون فيها فى عامه ذلك ما شاء الله أن يكون؛ هنگامى كه كسى كار نيكى انجام مىدهد حداقل يك سال آن را ادامه دهد سپس اگر مايل بود كار نيك ديگرى بهجاى آن انتخاب كند و اين به دليل آن است كه شب قدر در آن يك سال خواهد بود و اين چيزى است كه خداوند مىخواهد انجام شود. (اشاره به اينكه خداوند مىخواهد اعمال نيك مصادف با شب قدر شود تا ارزش آن بسيار فزونى يابد)».[75]،[76]
سخن آخر:( توفیق درک شبهای قدر را از خداوند مسئلت کنیم)
از آنجا كه در شب قدر، سرنوشت انسان ها براى يك سال، بر طبق لياقت ها و[77]شايستگي هاى آنها، تعيين مىشود، بايد آن شب را بيدار بود، و توبه كرد و خودسازى نمود و به درگاه خدا رفت و لياقتى بيشتر و بهتر براى رحمت او پيدا كرد.[78]
آرى در لحظاتى كه سرنوشت ما تعيين مىشود نبايد انسان در خواب باشد، و از همه چيز غافل و بيخبر كه در اين صورت سرنوشت غمانگيزى خواهد داشت![79]
بلکه اگر انسان فضیلت شب های قدر را درک کند و وظایف خود را به خوب در این شب ها انجام دهد به اندازه یک عمر کامل می تواند کسب فضیلت کند و این دستاوردی است که آن را از خداوند متعال مسئلت می کنیم.[80]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
کلمات کلیدی+رمضان+شب قدر+هزار ماه+تقدیر+نزول قرآن+ملائکه+روح+رحمت+موهبت الهی+تفکر+گفت و گوی علمی+برنامه ریزی+ تلاوت+راز و نیاز+دعا+عمل صالح+توفیق+عمل صالح+سوره قدر+آداب+امتیازات
[1] ترجمه گويا و شرح فشرده اى بر نهج البلاغه ؛ نصج3 ؛ ص217.
[2] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص500.
[3] سورۀ قدر؛آیۀ3.
[4] ترجمه قرآن ؛ ص598.
[5] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص183.
[6] در المنثور؛ ج 6 ؛ص 371.
[7] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص183.
[8] همان ؛ ص191.
[9] كليات مفاتيح نوين ؛ ص695.
[10] همان ؛ ص783.
[11] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص191.
[12] همان ؛ ص183.
[13] همان.
[14] كليات مفاتيح نوين ؛ ص695.
[15] سورۀ دخان؛آیۀ4.
[16] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج4 ؛ ص391.
[17] همان.
[18] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص187.
[19] همان؛ ص 188.
[20] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم احیای شب نوزدهم ماه مبارک رمضان ؛ مدرسه علمیه امام کاظم(ع) ؛24/3/1396.
[21] همان.
[22] تفسير نمونه ؛ ج21 ؛ ص149.
[23] همان ؛ ص191.
[24] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم احیای شب نوزدهم ماه مبارک رمضان ؛ مدرسه علمیه امام کاظم(ع) ؛24/3/1396.
[25] سورۀ بقره؛آیۀ185.
[26] تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص626.
[27] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص30.
[28] همان؛ ص 31.
[29] سوگندهاى پر بار قرآن، ص: 31.
[30] تفسير نمونه، ج27، ص: 192.
[31] پيام قرآن ؛ ج10 ؛ ص116.
[32] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص184.
[33] همان.
[34] تفسير برهان؛ ج 4؛ ص 481.
[35] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص185.
[36] همان.
[37] همان.
[38] شان نزول آيات قرآن ؛ ص504.
[39] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص185.
[40] همان ؛ ص186.
[41] تفسير برهان؛ ج 4؛ ص 488؛ ح29.
[42] سورۀ هود؛آیۀ69.
[43] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص186.
[44] تفسير فخر رازى؛ج 32؛ ص 36.
[45] «تنزل الملائكة و الروح فيها بإذن ربهم من كل أمر»،(سورۀ قدر؛آیۀ4).
[46] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص190.
[47] همان.
[48] در المنثور؛ ج 6 ؛ص 371.
[49] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص190.
[50] آيات ولايت در قرآن ؛ ص105.
[51] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، ج2، ص: 265.
[52] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج14 ؛ ص684.
[53] همان.
[54] تفسير نمونه ؛ ج17 ؛ ص104.
[55] پيام قرآن ؛ ج10 ؛ ص267.
[56] ميزان الحكمة؛ ب 2831؛ ح 13330.
[57] مصباح المنير؛ ص 395.
[58] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج2 ؛ ص165.
[59] امالى صدوق؛ ص 649.
[60] كليات مفاتيح نوين ؛ ص787.
[61] مشكات هدايت ؛ ص12.
[62] همان.
[63] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص164.
[64] تفسير نمونه ؛ ج13 ؛ ص171.
[65] همان ؛ ج21 ؛ ص156.
[66] همان.
[67] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج1 ؛ ص7.
[68] وسايل الشيعه؛ ج 7؛ ابواب احكام شهر رمضان؛ ب 18؛ح 21.
[69] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج1 ؛ ص7.
[70] زاد المعاد؛ ص 186( با اندكى تصرف).
[71] مستدرك الوسائل؛ ج 7؛ ص 458؛ ح 12.
[72] كليات مفاتيح نوين ؛ ص785.
[73] اقبال؛ ص 186.
[74] كليات مفاتيح نوين ؛ ص785.
[75] کافی؛ج2؛ ص 82؛ ح 1.
[76] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج15 ؛ ص524.
[77] تفسير نمونه ؛ ج27 ؛ ص191.
[78] همان؛ ص 192.
[79] همان.
[80] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم احیای شب نوزدهم ماه مبارک رمضان ؛ مدرسه علمیه امام کاظم(ع) ؛24/3/1396.
