در عصر صنعتی شدن دنیا و عصری که به عصر جهانی شدن لقب گرفته مشکل اختلاف در برداشت های اجتهادی در مسائل سیاسی و اجتماعی می تواند در قالب یک مشکل بزرگ ،نمایان و موجب ضعف مسلمین در برابر بیگانگان گردد؛ به ویژه آنکه بدانیم مسلمانان جهان مناسك دینی و اعمال مذهبی خود را بر اساس تقویم هجری قمری به جا می آورند. مبنای این تقویم رؤیت هلال است که در تاریخ علوم اسلامی به ویژه فقه بسيار مورد توجه علما و فقهای اسلامی قرار گرفته است.
از این رو شریعت اسلام برخی از اعمال فقهی حقوقی و عبادی را معلق به ثبوت هلال ، نموده است؛ ابتدا و آخر ماه های قمری به ویژه ماه مبارک رمضان، عید فطر، وقوف به عرفات در روز نهم ذی الحجه، وقوف در مشعر در شب دهم ذی الحجه، بیتوته در سرزمین مِنا در شب های یازدهم و دوازدهم ذی الحجه، اعمال روز عید قربان، بلوغ، سن ازدواج، ایام عده طلاق و وفات همه و همه اموری هستند که وابسته به گردش کره ماه هستند.
لذا رویت هلال هم در زندگی روزانه مورد استفاده قرار می گیرد و هم در عبادت هایی که وقت معینی در سال دارد؛ در حقیقت ماه، یک تقویم طبیعی براى افراد بشر محسوب می شود که مردم اعم از باسواد و بی سواد و در هر نقطه اى از جهان که باشند می توانند از این تقویم طبیعی استفاده کنند، نه تنها آغاز، وسط و آخر ماه را می توان با آن شناخت، بلکه با دقت، شب های ماه را نیز می توان تشخیص داد و بدیهی است نظام زندگی اجتماعی بشر بدون تقویم یعنی یک وسیلۀ دقیق و عمومی براى تعیین تاریخ، امکان پذیر نیست، به همین دلیل، خداوند بزرگ براى نظام زندگی، این تقویم جهانی را در اختیار همگان قرار داده است.[1]
بر این اساس می توان دریافت مساله ثبوت هلال از جمله مباحثی است که بُعد اجتماعی اش بر بعد فردی آن غلیه دارد؛ زیرا یکی از اهداف آن، اتحاد مسلمانان در رمضان المبارک است تا اینکه به عید فطر منتهی گردد که به نوبۀ خو دیکی از بزرگترین جلوه های اتحاد مسلمانان در کلّ کره زمین به شمار می آید؛ که با شروع ذی الحجه و ایام حج بیش از پیش جایگاه خود را نمایان می سازد.
این نقش کارساز و بنیادین رویت هلال در امور دنیا و آخرت ضرورت واکاوی مسائل مرتبط با آن را به ویژه در ساحت فقه دو چندان می سازد؛ از این رهگذر کتاب « چند نکته مهم در باره رؤیت هلال » از جمله آثار مهم و ارزشمندی است که به قلم حضرت آيةاللَّه العظمی مكارم شيرازى دام ظله به زیور طبع آراسته شده است. و به بررسى جوانب مختلف و ادله مبحث رؤيت هلال به ویژه مسائل مرتبط با رؤیت هلال با تلسکوپ و اتّحاد افق پرداخته است.
انگیزه تالیف کتاب
انگيزه مؤلف دانشمند اثر كه كتاب را طبق درخواست برخى از طلاّب و فضلاى حوزه به رشته تحرير درآورده است، حل معضل رؤيت هلال ماه شوال مى باشد كه موجبات اختلاف هاى ناروا، بين امت اسلامى على الخصوص شيعيان شده است.
معظم له ضمن تبیین چالش هایی كه به واسطه اختلاف نظر در مبحث رؤيت هلال بين افراد جامعه اسلامى و حتى خانواده ها به وجود آورده، وحدت را از اصول اساسى دين اسلام برشمرده است.
ايشان مى فرمايند: چگونه در يك روز جمعى به نماز عيد ايستاده و در قنوتش مى خوانند... جعلته للمسلمين عيدا؛ يعنى امروز را تو براى مسلمين عيد مقرر نموده اى، در حالى كه معلوم نيست منظور از مسلمين چه كسانى هستند، زيرا عده ديگرى در گوشه اى مشغول خواندن دعاى ماه مبارك رمضان هستند.
لذا مولف اين نوشتار را در راستای انجام وظيفه در اين شرايط خاص، تنظيم نمود که عمدتاً به اصل مسأله «رؤيت هلال» سپس به «مسأله رؤيت هلال با تلسكوپ» و بعد به «مسأله اتّحاد افق» مربوط مى شود.
ساختار کلی کتاب
کتاب « چند نکته مهم در باره رؤیت هلال » از دو مبحث فرعی و دو فصل اصلی تشکیل شده است که عناوین فرعی آن اثر عبارتنداز: 1. «اشاره» 2. «شورای رویت هلال».
عناوین اصلی کتاب نیز عبارتند از:1. آيا رؤيت ماه با تلسكوپ كافى است؟ 2. آيا وحدت افق شرط است؟
عناوین فرعی فصل اول نیز به شرح ذیل است: 1.« تولّد ماه در واقع معيار نيست» 2.« رؤيت ماه معيار روايات متواتره است»
«دلایل وحدت افق» عنوان فرعی فصل دوم کتاب است که با عناوینی هم چون «طلوع ماه و تولّد آن (يك امر آسمانى است نه زمينى )» و «روايت هشام بن الحكم»، همراه شده است.
تشکیل شورای استهلال؛ گامی مهم در ایجاد وحدت رویه در رویت هلال
معظم له در آن اثر مهم، تشکیل شوراى استهلال را به عنوان راه كارى براى حل معضل رؤيت هلال مورد بررسى قرار داده است كه با جمع شدن عده اى از نمايندگان علما مى توان به رأى واحدى دست پيدا كرد.
با اينكه رؤيت هلال از موضوعات بوده و تشخيص آن به عهده خود مكلّفين است و مراجع و فقهاى عظام وظيفه اى در اين زمينه ندارند ولى از آن جايى كه مردم به بزرگان خود اعتماد كامل دارند عادتا در چنين مواردى به مراجع خود پناه مى برند. براى حل اين اشكال كه ممكن است بيّنه يكى از نمايندگان بر رؤيت هلال دلالت كند و در مقابل عده ديگرى به عدم آن حكم نمايند، مؤلف بحث اكثريت را مورد توجه قرار داده است.
لذا در بخشی از کتاب می خوانیم:نظر اكثريّت مى تواند معيار باشد چرا كه براى غالب مردم اطمينان بخش تر خواهد بود و به يقين «اقربيّت به واقع» دارد زیرا بحث تشخيص موضوع است نه تشخيص حكم، لذا مشكلى ايجاد نمى كند.
بررسي روايات رؤيت هلال در سایۀ اعتبار سنجی ابزار جديد در رويت هلال
ابزار رؤيت هلال از طریق بررسی روایات رویت هلال از جمله مهمترین مباحث کتاب را شامل می شود؛ يعنى اينكه آيا مى توان از تلسكوب و امثال ذلك براى رؤيت هلال كمك گرفت يا خیر؟
مؤلف در این زمینه مى فرمايد: با اينكه برخى از مراجع به چنين مطلبى فتوا داده اند، ما روايات بسيارى در وسائل الشيعه داريم كه تعدادشان به بيش از سى روايت مى رسد و همگى دلالت دارند بر اينكه رؤيت فقط با چشم عادّى حجت بوده و چيز ديگر ملاك نمى باشد؛ مثل«إذا رأيت الهلال فصم و إذا رأيته فأفطر» يا «صم للرؤية و أفطر للرؤية»، كما اينكه فقها در تمام ابواب فقه اطلاقات را منصرف به افراد متعارفه مى دانند نه افراد نادره؛ مانند آنچه در باب وضو در مورد مقدار لازم براى شستن صورت گفته اند كه با دست متعارف مراد است يا در مقدار كرّ مقدار سه وجب و نيم طول و عرض و عمق را با دست افراد معمولى حساب كرده اند و نمونه هاى ديگرى از حد ترخص، زوال عين نجاست و استهلاك نجاست و... پس از اين نمونه هاى متعدد به دست مى آيد كه در رؤيت هلال نيز مراد، رؤيت با چشم متعارف و عادّى است و اين ممكن نيست كه بگوييم در همه ابواب، اطلاقات به فرد متعارف منصرف مى شوند غير از رؤيت كه مراد فرد خاصى مى باشد.
معظم له در ادامه، ادله قائلين به لزوم رؤيت با تلسكوپ كه گفته اند چنين رؤيتى باعث مى شود تا مشكلى در شب هاى قدر به وجود نيايد و عيد نيز به طور دقيق در زمان واقعى اش باشد؛ را مورد تأمل قرار داده اند؛و اینگونه پاسخ گفته اند؛ پس با اين حساب مى توان گفت از زمان پيامبر(ص) تا به امروز به دليل نبودن وسايل پيشرفته براى استهلال، مردم هيچ وقت نه شب هاى قدر را درك كرده اند و نه نماز عيد به موقع خوانده اند در حالى كه خود آنها هم سابقاً ديده بودند كه چه بسا روز اول ماه رمضان متوجه مى شوند كه هلال نشان گر روز دوم است يا در روز عيد فطر معلوم مى شد امروز، دوم شوال است پس بايد بگوييم همه عبادات و اعمال با مشكل مواجه شده است در حالى كه ملاك در آغاز و انجام ماه مبارك رمضان واقعيّت وجود هلال نبوده بلكه قابل رؤيت بودنش ملاك است.
به بیان مولف در بحث امارات علم اصول نيز نظير اين بحث مطرح شده است كه تكليف مكلف، تطابق عمل با واقع نيست بلكه اماره و ملاك داشتن عمل، مراد است.
شرطيت وحدت افق
آيا وحدت افق بين دو شهر شرط است يا خير؟ دو نظريه وجود دارد: عده اى مانند صاحب عروه گفته اند مشترك بودن افق شرط است؛ يعنى فقط شهرهاى نزديك به هم مى توانند با رؤيت هلال در يكى، ديگرى نيز به همان عمل كند لكن عده اى اين را نپذيرفته و معتقدند با رؤيت هلال در منطقه اى از عالم براى ديگران نيز ثابت مى گردد؛ فقط مشترك بودن قسمتى از شبشان كفايت مى كند.
مؤلف در اين مسأله، بحثى نجومى مطرح مى كند تا ضابطه اين نظريات مشخص شود.معظم له تكوّن و تولد هلال را مرتبط با سه كره شمس، قمر و زمين مى داند و بعضى از اين نظريات را طبق مسطح بودن زمين صحيح مى داند که با توجه به كروى بودنش اين آرا زير سؤال مى باشد. رواياتى هم در اين زمينه از اهل بيت عليهم السلام رسيده است كه از آن جمله روايت هشام بن حكم از امام صادق(ع) مى باشد: «إنه قال صام تسعة و عشرين قال إن كانت له بيّنة عادلة على أهل مصر أنهم صاموا ثلاثين على رؤيته قضى يوما؛ راوی از امام علیه السلام سؤال نمود در مورد کسی که بیست و نه روز از ماه مبارک رمضان را روزه گرفته است حضرت فرمودند: اگر او را گواهان عادل باشد كه گواهى دهند بر اهل بلدى كه آنان سى روز تمام را بر اساس رؤیت هلال روزه داشته اند او نیز باید روزه یک روز را قضا نماید. » قائلين به رؤيت هلال در هر نقطه اى از نقاط عالم به اين روايت استناد كرده اند كما اينكه به بعضى از روايات ديگر هم استناد نموده اند و مؤلف در كتاب آنها را ذكر نموده است.
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی دام ظله با بحثى منطقى و اشاره به مقدمات حكمت، اطلاق اين روايات را مورد مناقشه قرار مى دهند و نهايتا به اين نتيجه مى رسند كه همان طورى كه مشهور به آن معتقد شده اند و ادله قوى نيز بر آن دلالت دارند، اتحاد افق در رؤيت هلال شرط است و اگر منظور از اين حكم ايجاد وحدت بين مسلمين باشد بايد گفت اين امر فقط در جاهايى كه اتحاد افق دارند ممكن مى باشد و نه در همه مکان ها، و مسلمانانى كه در يك نيمه از كره خاكى زندگى مى كنند مى توانند همگى عيد واحدى داشته و به مسئله مهم وحدت نيز برسند.
لازم به ذکر است اين اثر ارزشمند در سال 1383، در یک جلد و در 24صفحه در قطع پالتویی، توسط انتشارات امام علی ابن ابی طالب علیه السلام به زیور طبع آراسته شده که تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.هم چنین این کتاب به زبان عربى نیز ترجمه و منتشر شده است.
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
