روز معلم فرصتي است براي برانگيختن افكار عمومي و وجدان دینی و ملي در حرمت نهادن به مقام استاد و معلم و بازآفريني نقش بنيادين و پايدار «تعليم و تربيت» در كشور؛ لذا چنانچه جامعه بر مدار منزلت همه جانبه «معلم» قرار گيرد و «آموزش» شأن واقعي خود را در توسعه بيابد، سرمايه هاي فرهنگي، اجتماعي، انساني و حتي مادي كشور مضاعف مي شود و تحقق تمدن سازی نوین اسلامی ، چشم اندازي قابل دسترسي مي يابد.
در این بین جایگاه معلم به ویژه در فرهنگ اسلام بسیار والا و ارزشمند است به نحوی که در سخنان بسیاری از بزرگان دین، مقام معلمی با مقام انبیای الهی سنجیده شده است.
از این رهگذر کتاب ارزشمند «به یاد معلم» از جمله آثار فاخر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدظله العالی در پاسداشت علم و علم آموزی است که شرح و تفسیر احادیث مرتبط با علم آموزی و مقام معلّم با بیان سلیس و روان و در عین حال عمیق و موشکافانه معظم له به زیور طبع آراسته شده است.
«به یاد معلم» در یک نگاه
کتاب«به یاد معلم» علاوه بر نگرشی کلی به مکتب تعلیم و تربیت اسلامی، به جایگاه معلم و رسالت معلم از منظر آیات وحیانی قرآن کریم و احادیث پرداخته شده است و رسالت یک معلم قرآنی را همان رسالت خداوند و رسالت رسولان الهی در هدایت، سرپرستی و خروج از ظلمات به سوی نور و رشد و کمال بخشی انسان به قرب حضرت بر شمرده است.
اهمیت و ابعاد علم و دانش و بایسته های تعلیم و تربیت در آموزه های اسلامی از جمله مباحثی است که در این اثر مورد توجه قرار گرفته است؛ لذا در ابتدای کتاب، به بحث در مورد وجوب کسب علم برای همگان و نیز ضرورت تفقه در دین پرداخته شده و اهمیت و برکات معلم بودن و نیز طلب علم و دانش از دیدگاه آیات و روایات، مورد تاکید قرار گرفته است.
معظم له در همین زمینه به آداب تعلیم و تربیت، برتری عالم بر عابد، معرفی اقسام مردم در زمینه فراگیری علم و دانش، اجر و ثواب تعلیم دادن، نورانیت علم، وظایف عالم در نشر علم خویش، ضرورت توام کردن علم و معنویت، بیان ویژگی های علم سودمند، اهمیت و ارزش تبلیغ علم، بررسی نظام ارزشی اسلام در مورد توأم کردن علم و تقوا، بررسی موانع کسب علم مفید، نسبت بین علم و یقین، معیار قبولی اعمال، بیان جایگاه دانشمندان حقیقی نزد خدا در روز قیامت و آفات علم بدون عمل اشاره کرده و توضیحاتی در مورد هر یک از آن ها ارایه کرده است.
ساختار کلی اثر
کتاب مشتمل بر چهل حدیث ارزشمند از حضرات معصومین: در مورد «علم وعالم» است و از عناوینی همچون: «وجوب طلب علم، اوج کمال، تفقه در دین، یا معلم باشید یا شاگرد، برتری عالم بر عابد، مردم بر سه دسته اند، اهمیت فوق العاده علم آموزی، اجر تعلیم دادن، فضیلت علم و عالم و متعلم، فراگیری عمل کردن و نشر علم، نورانیت علم، حقوق دانشمندان و عالمان» جمع آوری شده که هر مبحث شامل موضوعات مختلفی است.
از دیگر عناوین این کتاب می توان به: «تسبیح همه موجودات برای طالب علم، بخشنده ترین بخشندگان، رهبری علم و دانش، موعظه های بی اثر، اخلاص، علم سودمند، عالمان و حاکمان، ارزش فوق العاده نشر علم و تبلیغ، سلاح قلم و بیان، پرسش کلید علم و دانایی، مطالب بسیار مهم، دو چیز عجیب، معلم الخیر» اشاره کرد.
موضوعاتی از قبیل «نظام ارزشی اسلام، نیازمندی هر جامعه ای به سه چیز، شدیدترین عذاب ها، مهم تر از علم، عجب مانع تحصیل علم، ارکان سه گانه، شریف ترین حسب ها، تعلیم و تعلم الزامی است، علم و یقین، همه چیز در پرتو اندیشه، معیار قبولی اعمال، در پرسیدن خجالت نکشید، حیای عالمانه و جاهلانه، جایگاه دانشمندان، عالم بی عمل» از دیگر عناوین مهمی است که در این کتاب به چشم می خورد.
گزارش محتوایی اثر
علم آموزی؛ کمال نهایی انسان
مولف در فرازهای ابتدایی اثر با بهره گیری از مستندات نقلی و عقلی، با عناوینی هم چون«کمال چیست؟کمال دین چیست؟ اوج کمال»، علم آموزی و فهم عمیق دین و احکام اسلامی را به عنوان مفهوم عینی کمال مطرح کرده است.
مولف در بخشی از کتاب در تبیین مفهوم کمال اینگونه می نویسد:« «کمال مساوی با وجود است» بنابراین، هر وجودی والاتر، قوی تر و گسترده تر باشد کمال آن بیشتر است. لذا نقصان در عدم است. جهل نقصان است چون عدم علم است. ناتوانی نقصان است چون عدم قدرت است و ما انسان ها برای تکامل آفریده شده ایم.
علم ؛ مهم ترین مولفه خودکفایی
از جمله مسائل مهم در اثر می توان به نگاه مولّف به ميزان تأثير علم در افزايش شاخص هاي خودكفايي اشاره نمود؛ معظم له جنگ امروز دنیا را یک جنگ علمی می داند و خودکفایی علمی را موجب اقتدار دانسته است؛ به تعبیر معظم له چنانچه ما در حوزه های مختلف علمی به جایگاهی برسیم که بتوانیم در بخش های مختلف خودکفا شویم دیگر نگرانِ تحریم ها نیز نخواهیم بود.
هم چنین در نگاه معظم له هرچقدر ما بتوانیم در حوزه های علمی پیشرفت کنیم و علوم ما به لحاظ عملی و عملیاتی شدن نه شعاری، غنی شود قطعاً به نقطه ای خواهیم رسید که نه تنها بی نیاز از دیگران شویم، بلکه چندین کشور قدرتمند نیز به ما وابسته شوند.
نویسنده در فرازی از اثر با عنوان «وابستگی علمی به بیگانگان ممنوع» اینگونه می نویسد:« اگر در مسایل علمی به خودکفایی نرسیم، مجبوریم دست نیاز به سوی خارجی ها دراز کنیم، یعنی یکی از بلاهایی که ملّت ایران پس از مشروطه مبتلی به آن شد...آری در کتاب جامعه شناسی وارداتی تنها یک صفحه درباره دین بحث شده و آن یک صفحه هم چیزی جز اضلال و گمراهی نبود، در حالی که مباحث دینی جامعه شناسی وسیع و گسترده است. امّا اگر از نظر علمی خودکفا باشیم و خودمان کتاب جامعه شناسی بنویسم به چنین مشکلاتی برخورد نخواهیم کرد».
تفاوت علم و باور
از جمله مسائل مهم در این کتاب می توان به تبیین تفاوت علم و باور اشاره کرد؛ مولّف در بیان فرق بین «علم» و «باور» اینگونه می نویسد؛ علم همان آگاهی است؛ چه قلب و جان انسان آن را بپذیرد و چه نپذیرد. ولی هر گاه انسان نسبت به چیزی علم پیدا کرد و دل و جانش نیز آن آگاهی را پذیرفت و در برابر آن تسلیم شد، به آن «باور» می گویند.
نقش معلم در تکامل جامعه
سرنوشت جوامع بشری مرهون سعی و تلاش آموزگاران و معلمان است؛ از این رهگذر معلمان رسالت بزرگ هدایت انسانها به سوی تکامل و خوشبختی را بر عهده دارند.
لذا مولّف در وهلۀ نخست سیر تکاملی انسان را در آفرینش مورد نظر قرار داده و در ادامه و در ترسیم مقام و منزلت معلم اینگونه می نویسد: همانگونه که یک انسان، تکامل روحی و جسمی و بیماری روحی و جسمی دارد جامعه نیز چنین است...در این بین اگر معلّم ها نبودند تکاملی در جامعه بشریّت رخ نمی داد. بنابراین معلّم ها گردانندگان چرخ های تکامل هستند. اگر چنین عالمانی نبودند انسان ها درجا می زدند چون هر کس که چیزی می آموخت به دیگری منتقل نمی کرد و با خود از دنیا می برد.
هنر دانش آموزی و پرسشگری
اهمیت علم آموزی و پرسش گری از جمله دغدغه های راهبردی معظم له در کتاب«به یاد معلم» است که در عناوینی هم چون « پرسش کلید علم و دانایی»،« پرسش گری، افتخار مسلمانان است»،« سؤال و جواب حتّی در میدان جنگ» ،« فلسفه سؤال» و« پرسیدن عیب نیست» به مخاطبان ارائه شده است.
در واقع مولّف در این اثر با رویکرد تربیت اسلامی، ضرورت علم آموزی و دانش پژوهی را مورد توجه قرار داده است. لذا پرسشگری را از منظر آموزه های اسلامی مورد بررسی و تبیین قرار داده و اشارت های آن را در راستای ارتقای مولفه های تربیتی جامعه مورد توجه قرار داده است.
نویسندۀ اثر به مسلمانان سفارش کرده که «در پرسیدن خجالت نکشند» و «عُجب مانع تحصیل علم نشود»، معظم له به تک تک طالبان علم توصیه کرده که «یا معلم باشند یا شاگرد» و از این نکته که «پرسش کلید علم و دانایی» است غافل نشوند، تا «به اوج کمال» برسند.
در بخشی از کتاب می خوانیم:« متأسّفانه بعضی خیال می کنند پرسیدن عیب است، در حالی که سؤال کردن کلید علم است و انسان نباید در هیچ زمانی از دوران عمرش خود را بی نیاز از سؤال کردن بداند. در اهمیّت سؤال همین بس که خداوند متعال بسیاری از معارف قرآن را در قالب سؤال مطرح کرده است».« شرم احمقانه، خجالت از پرسش در مورد مجهولات است. انسان باید در سؤال کردن شجاع و دلیر باشد وشرم و خجالت را کنار بگذارد و نه تنها خود در مورد موضوعات مورد سؤال پرسشگر باشد، که دیگران را هم تشویق به این کار کند».
معلم نیکی ها
نویسنده اثر در تشریح مقام و منزلت معلم به مفهوم حقیقی «معلم الخیر» پرداخته است؛ و در بیان ویژگی های آنان می نویسد:« معلمان خیر کسانی هستند که نیکی ها و خوبی ها را به مردم تعلیم می دهند».
از نگاه معظم له چون «خیر» معنای وسیعی دارد لذا شامل تمام علومی که منشأ خیر و برکتی است می شود. لذا این تعبیر؛ علوم دینی، علوم طبیعی، پزشکی، ریاضی انسانی و هر علمی که باعث آبادی جامعه شود را در بر می گیرد.
خاطره ای از مقام علمی شهید مطهری رحمه الله علیه
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در فراز پایانی اثر با عنوان «یادی از شهید مطهّری رحمه الله» خاطره ای را به مناسبت روز شهادت آیه الله مطهری رحمه الله و روز معلّم نقل کرده و اینچنین می نویسد:«من با ایشان دوستی و ارتباط داشتم و او را می شناختم و این شناخت در دوران 45 روزه زندان در سال 42 به حدّ کمال رسید. انسان ها را در دو جا خوب می توان شناخت: «یکی در سفر و بهتر از آن در زندان.»
رژیم منحوس پهلوی 53 نفر از علما و خطبای تهران را در آن ایّام دستگیر و در محیط کوچکی زندانی کرد؛ اطاقی که کمتر از هفتاد متر بود و سهم هر زندانی یک متر و نیم می شد! زندگی در چنان مکانی با آن محدودیّت ها کار آسانی نبود. برخی که ظرفیّت کمتری داشتند اظهار ناراحتی و حتّی گاه فزع می کردند؛ هر چند سخن خلافی نمی گفتند. امّا شهید مطهری از کسانی بود که روحیّه بسیار قوی داشت و در مباحث علمی که مطرح می شد شرکت فعّال داشت و نظرات خوبی ارایه می کرد.
بهترین هدیه روز معلم
در مجموع باید اذعان نمود؛ مطالعۀ کتاب«به یاد معلم» به معلمان قوّت قلب، و به دانش آموزان انگیزه بیشتر می دهد ، و تأمل در آن برای هر خواننده منصفی ؛ اهمیّت فوق العاده علم و دانش از نظر اسلام را آشکار می سازد. و هدیه مناسب وارزشمندی برای «روز معلّم» محسوب می شود.
گفتنی است اين اثر نفیس نخستین بار در سال 1393 در قطع رقعی و به کوشش ابوالقاسم علیان نژادی دامغانی از سوی انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام به رشتۀ تحریر در آمده که تا کنون نیز چندین مرتبه تجدید چاپ شده است.
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
