اصول و مبانی جهاد اقتصادي در سیرۀ رضوی از منظر معظم له

بی شک سعادت و پيروزى معنوى يك جمعيّت بدون‏ «اقتصاد» ممكن نيست، لذا اسلام‏ به عنوان يك مذهب پيشرو و مترقّى اين مسأله مهم را در متن برنامه‏هاى خود گنجانيده است.[1]

جهاد مالى‏ و اقتصادی و گره‏گشايى و حل دشوارى‏هاى مردم كه گاه با رويكرد مالى انجام مى‏پذيرد، اهميّت خاصى در پيشگاه خدا دارد و طبيعى است كه روى آوردن به آن، هر مسلمانى را وادار مى‏كند تا توانمندى‏هاى مالى خود را تقويت كند و در ابعاد كلان در صورت امكان توانمندى كشور اسلامى را قوت بخشد.^[2]

البته برخی خيال مى‏كنند كه جهاد فقط با جان است در حالى كه مقابله با تهاجمات اقتصادی دشمن نیز  از مصاديق بارز جهاد است.[3] لذا همانگونه که در قرآن کریم ، پيكار نظامى و جهاد فى سبيل اللَّه مورد توجه قرار گرفته است[4]، در سایر مولفه ها از قبیل سياست ، فرهنگ و اقتصاد نیز مفهوم مجاهدت به  عینه قابل توجه است.[5]

جهاد اقتصادی در هر جامعه‏اى مانند خون است در بدن، و يك اقتصاد سالم نیز‏ همانند خون سالم است،همانگونه که يك اقتصاد ناسالم همانند خون كثيف و آلوده ای است، كه تمام بدن را آلوده مى‏كند.[6]لذا به هم ريختگى نظام اقتصادى سر چشمه فساد وسيع در جامعه خواهد بود؛ بر این اساس ضرورت بهره گیری از مبانی راهبردی ائمۀ معصومین علیهم السلام به ویژه امام رضا علیه السلام  برای برون رفت از اقتصاد ناسالم و  تحقق جهاد اقتصادی انکار ناپذیر است^[7]و در نهایت می تواند جامعه‏ را بر سوی پویایی نظام اقتصادى رهنمون سازد.^[8] آن‌گونه كه امام رضا عليه السلام خود مي‌فرمايند: «رَحِمَ‏ اللّهُ‏ عَبداً أحيى‏ أمرَنا يَتَعَلَّمُ عُلُومَنا وَيُعَلّمُها النّاسَ فَإنَّ النّاسَ لَو عَلِموا مَحاسِنَ كَلامِنا لَاتَّبَعونا؛ خداوند رحمت كند بنده‏اى كه امر ما را زنده می كند؛ علوم ما را فرا ‏می گيرد و آن را به مردم مى‏آموزد. اگر مردم سخنان زيباى ما را بدانند قطعاً از ما پيروى مى‏كنند».^[9]،^[10]

مفهوم شناسی جهاد اقتصادی

مسأله جهاد در احكام اسلامى جاى خاصّى دارد. در حقيقت يك آيين ثابت و پيشرو كه رسالت جهانى دارد بدون داشتن چنين دستورى تكميل نخواهد شد.^[11] لذا تمام برنامه‏هاى اسلام را از يك نظر مى‏توان در جهاد خلاصه كرد:جهاد با طاغوت ها،جهاد با جهل‏،جهاد با فقر،و جهاد با هوا و هوس هاى سركش![12]

درست به عكس آنچه افراد كوته بين يا مغرض مى‏گويند جهاد نه تنها نقطه ضعفى براى برنامه‏هاى اسلامى نيست بلكه بدون شك جهاد از اساسى‏ترين و سازنده‏ترين برنامه‏هاى اسلام بود و هست، قانونى است هماهنگ با قانون حيات و نظام آفرينش، و روح آزادگى و عدالت خواهى انسان ها، قانونى است كه بدون آن زندگى مفهوم خود را از دست خواهد داد، و به صورت مرگ گونه‏اى در مى‏آيد.[13]

از نظر لغوى به‏ «هرگونه كوشش و تلاش» جهاد مى‏گويند و در منابع اسلامى نيز در موارد متعددى جهاد به معناى هرگونه تلاش فكرى، بدنى، مالى و اقتصادی‏، و اخلاقى براى پيشبرد مقاصد الهى و انسانى به كار رفته است.^[14]

معناى خاصّ و اصطلاح فقهى جهاد، كوشش نظامى و مسلّحانه، براى حفظ و پيشرفت آيين حقّ است. لیکن معنای عام آن همۀ عرصه های نظامی، سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی را در بر می گیرد؛ لذا جنگ پایان ناپذیر  با مروجان اقتصاد لیبرالی در راستای تحقق عدالت اقتصادی در نوع خود تحقق کامل مفهوم جهاد اقتصادی است.^[15]

زیرا جريان يك اقتصاد سالم در پيكر اجتماع، همچون جريان خون سالم در كالبد يك انسان است. اين ساده ترين و در عين حال گوياترين تفسيري است كه مي توان براي بيان نقش اقتصاد در جوامع انساني ذكر كرد. ممكن است در حال عادي توجه به نقش گردش خون، در حيات يك انسان نداشته باشيم، اما هنگامي كه مجراي يكي از شاه رگ ها به خاطر اختلال سيستم بسته مي شود، بلافاصله عكس العمل شديد آن ظاهر مي شود. عضوي كه مجراي خونش بسته شده فوري فلج مي شود، و اگر اين عضو از اعضاي اصلي باشد، مرگ حتمي خواهد بود. عوارض اقتصاد ناسالم نيز در پيكر اجتماع مانند اختلال در خون است. يك اجتماعي كه با يك سيستم ناسالم اقتصادي دست به گريبان است [به عنوان مثال به بيگانگان وابسته است] هر آن بايد در انتظار نارسايي ها باشد.[16]

با این تفاسیر مفهوم جهاد به معناى وسيع كلمه تفسير شده است و نه تنها جهاد نظامى در ميدان جنگ با دشمنان كه همه نوع جهاد به ویژه جهاد اقتصادی را شامل می شود که به عظمت اسلام و مسلمانان و دفع شر كافران و فاسقان و منافقان منجر می گردد.^[17]لذا  تمام كمك‏هايى كه در مسائل مختلف فرهنگى و اجتماعى و اقتصادى براى حفظ اسلام و مسلمانان و مقابله با هجمه های دشمنان مى‏شود مشمول آن است؛ به ویژه وقتی جنگ اقتصادی از طرف قدرت های غربی به نظام‏هاى طرفدار خداپرستى و عدالت اجتماعى تحميل مى‏گردد،^[18] و حاكميّت ملّى جامعه اسلامى، و استقلال و كيان آنها  در زمینه های اقتصادی در برابر دشمنان، به خطرمی افتد، همگان موظّفند به پاخاسته و تا آخرين نفس از خود دفاع كنند.^[19]

با این اوصاف  براى جلوگيرى از گسترش اقتصاد لیبرالی باید به پا خاست و كوشش کرد تا مردم از نادانى و بى‏خبرى رهایی یابند ؛مسلّماً هر كارى‏ را با اين روحيه آغاز كنيم به انجام مى‏رسد، و هر جهاد و تلاشى را با اين برنامه شروع نماييم پيروز خواهيم شد.^[20]

از سوی دیگر جوامعى كه جهاد را ترك كنند نيز در مدت كوتاهى يا نابود مى‏شوند و يا به ضعف و ذلت كشيده خواهند شد؛ همانگونه که امام على بن موسى الرضا علیه السلام در پاسخ يكى از دوستانش كه از فلسفه بسيارى از احكام سؤال مى‏كند در زمينه فلسفه تحريم فرار از جهاد مى‏نويسد:« خداوند به اين دليل فرار از جهاد را تحريم كرده كه موجب وهن و سستى در دين و تحقير برنامه پيامبران و امامان و پيشوايان عادل مى‏گردد و نيز سبب مى‏شود كه آنها نتوانند بر دشمنان پيروز شوند و دشمن را به خاطر مخالفت با دعوت به توحيد پروردگار و اجراى عدالت و ترك ستمگرى و از ميان بردن فساد كيفر دهند، بعلاوه سبب مى‏شود كه دشمنان در برابر مسلمانان جسور شوند و حتى مسلمانان بدست آنها اسير و مقتول گردند و سرانجام آئين‏ خداوند عز و جل بر چيده شود».^[21]،^[22]

تحقق جهاد اقتصادی در سایه کار و تلاش

اصولًا يك اقتصاد سالم‏ بايد بر اساس حكومت «كار» بنيان شود، نه بر اساس حكومت سرمايه! در صنعت، كشاورزى، دامدارى و تجارت سالم همه جا كار بايد حكومت كند، در حالى كه چيزى كه در اقتصادسودمحور مطرح نيست حكومت كار است، چرا كه درآمد و سود تنها بر محور احتكار سرمايه و استفاده از گذشت زمان دور مى‏زند.[23]

در اسلام تلاش براى زندگى، در كنار«جهاد فى سبيل اللَّه» قرار داده شده است، و اين نشان مى‏دهد كه اسلام براى اين موضوع اهميت زيادى قائل است، چرا چنين نباشد در حالى كه يك ملت فقير و گرسنه و محتاج به بيگانه، هرگز استقلال و عظمت و سربلندى نخواهد يافت، و اصولا«جهاد اقتصادى‏» بخشى از«جهاد با دشمن»است.[24]

لذا يكى از عوامل پيشرفت اقتصادى جوامع، كار و تلاش‏ است همانگونه که سيره عملى ائمه‏ اطهار عليهم السلام نیز بر كار و تلاش استوار بود. ^[25] زیرا نه تنها از نظر اسلام، كار، عار نيست بلکه مهم آن است كه فرد مفيد و سودمند به حال جامعه باشد،^[26] بنابراین هر گونه كار ثمربخش، در هر مقياس، شعبه‏اى از جهاد محسوب مى‏شود؛ اینچنین است که كارگر بعنوان‏ مجاهد راه خدا و گاهى برتر از آن شناخته شده است.^[27]

البته بعضى مى‏پندارند كسى كه كار كند و سخت كوش باشد انسانى حريص است و مرتب عده‏اى به او مى‏گويند تا كى و براى كى؟ و چرا؟ لیکن آمار نشان داده ملت‏هايى مانند مردم چين و ژاپن كه به هرنوع كار مفيدى افتخار مى‏كنند و بيكارى را ننگ مى‏دانند، به سرعت پيشرفت كرده‏اند.^[28]

از این رو در پاره ای موارد ،كمبود روزى به خاطر سستى و تنبلى خود انسان است و اين كمبودها و محروميت ها خواست حتمى خداوند نيست، بلكه نتيجه اعمال انسان است كه دامنگيرش شده، و اسلام بر اساس اصل سعى و كوشش كه هم در آيات قرآن منعكس است و هم در سنت پيامبر صلی الله علیه و آله و ائمه‏ هدى علیه السلام همه را دعوت به تلاش‏ و جهاد كرده است.^[29]

احمد بن ابي‌نصر بَزّنطي مي‌گويد: «به امام رضا عليه السلام گفتم: كوفه به من نمي‌سازد و زندگي در آن همراه با سختي است. زندگي ما در بغداد بود و درآنجا در روزي بر مردم گشاده است. حضرت فرمود: «اگر مي‌خواهي بيرون بروي برو؛ چرا كه امسال، سال آشفته‌اي است و مردمان را چاره‌اي جز طلب روزي و كوشش براي به دست آوردن معيشت خوب نيست. پس طلب و كوشش را براي به دست آوردن امكانات زندگي از دست مده»[30]

در فرازی دیگر از  امام على بن موسى الرضا عليه السلام می خوانیم: الذى يطلب من فضل اللَّه ما يكف به عياله اعظم اجراً من المجاهد فى سبيل اللَّه؛آن كس كه براى تأمين زندگى خانواده خويش تلاش مى‏كند و مواهب الهى را درپرتو كار مى‏طلبد از مجاهدان راه خدا گرانقدرتر است».^[31]،^[32]

فهم اين نكته كه چرا موقعيت چنين كارگرى برتر است چندان مشكل نيست، زيرا اولًا مجاهدان گاهى حافظ وضع موجود جامعه‏اند؛ امّا كارگران لايق، هميشه امروز و توسعه آينده را اختيار دارند.^[33]ثانياً هيچ نظام سياسى بدون پشتوانه يك اقتصاد قوى و شكوفا باقى و برقرار نمى‏ماند يعنى تلاش‏ سربازان‏ بدون تلاش‏ كارگران‏ بى‏اثر است.^[34]

بر این اساس با اين‏كه مجاهدان در راه خدا از نظر قرآن و اسلام آن همه مقام و فضيلت دارند، اما چنين افرادى كه مى‏خواهند آبرومند زندگى كنند و سربار اين و آن نباشند در بیان نورانی امام رضا علیه السلام اینگونه مورد مدح و تمجيد قرار گرفته اند.^[35]

کسب روزی حلال به مثابۀ حرکت به سوی جهاد اقتصادی

در دنياى امروز كه تنها افكار مادّى بر محافل سرمايه‏دارى حكومت مى‏كند، بازارها و محيط هاى اقتصادى بسيار خشك و بى‏رحمانه و خالى از عواطف انسانى و معنوى است و هر كس به دنبال ثروت بيشتر است. با توجه به همين مسأله و اينكه طبيعت بازار و تجارت غفلت‏زاست  سود و خريد و فروش و معامله، توجه انسان را به دنيا جلب مى‏كند واحياناً موجب بى توجهى به مسائل حلال‏ و حرام و مراعات موازين عدل وانصاف در معاملات مى‏شود.^[36]

معاملات حرام‏، كم‏فروشى، خيانت، ظلم در اموال و مانند آن جامعه را دچار ناهنجارى‏هاى مالى و اقتصادى کرده و بازار و اقتصاد کشورا را بيمار می کند.[37]

وسعت معاملات حرام‏ و نامشروع در اسلام (مانند ربا، غش و تقلّب، رشوه، غصب حقوق ديگران، توليد اجناسى كه جنبه ويرانگرى دارد نه سازندگى، مانند موادّ مخدّر، مشروبات الكلى وسائل قمار توليد سلاهاى مخرّب و فروختن آن به دشمنان خدا و خلق خدا، وسائل ابزارى كه جنبه اسرافكارى و تبذير مال و ثروت دارد، ايجاد بازار سياه، و انواع انحصارگري ها كه بدون آنها معمولًا ثروت ها متراكم نمى‏گردد) بقدرى است كه در هر گام انسان را مواجه با محدوديّت هاى شديدى مى‏سازد و از تمركز ثروت جلوگيرى مى‏كند.^[38]

حلال و حرام ها نقش مؤثرى در روند اقتصادى جامعه دارد و كاربرد آن به مراتب از مواد قانونى ومجازات هاى متخلفان بيشتر است و اصولًا يك‏ شكل خودكار به جريان اقتصادى مى‏دهد.[39]

از این رو در حديثى از امام على بن موسى الرضا عليه السلام مى‏خوانيم كه يكى از علل تحريم ربا را فساد اموال معرفى مى‏كند و مى‏فرمايد: و علة تحريم الربا لما نهى اللَّه عزّوجلّ عنه و لما فيه من فساد الاموال‏ «علت تحريم ربا يكى نهى الهى است و ديگرى سرچشمه فاسد اموال و بودنش».[40]،[41]

چه فسادى از اين بدتر كه امنيت اقتصادى از ميان برود و مردم به نيكى‏ها و محبت ها پشت كند و كينه و عداوت يكديگر را در دل بپرورانند و هر روز ميدانى به دست آنها بيفتد انفجارى ايجاد كنند و جامعه‏اى را در وحشت و نا امنى فرو برند.[42]و نيز به همين دليل در روايات اسلامى اقتصادى كسب و كار حلال‏ به عنوان‏ «رزق گوارا» و رباخوارى‏ بعنوان‏ «رزق خبيث» خوانده شده است.[43]

از سوی دیگر شعاع عزّت و بى‏نيازى، همه شئون حيات انسان را فرا مى‏گيرد و مظاهر آن از جمله زندگى اقتصادى و مسائل مالى است لذا فعّال اقتصادى در چنين جامعه‏اى خود را به اموال حرام و نامشروع، آلوده نمى‏كند.[44]

انسان مؤمنى كه در عرصه مسائل اقتصادى فعاليت مى‏كند در كسب مال و توليد ثروت، خود را به راه‏هاى نامشروع و حرام‏ و شيوه‏هاى ضد كرامت و حريّت، آلوده نمى‏سازد؛ حال آنکه در مكتب اقتصاددان‏هاى مادّى دنيا، تحصيل ثروت و توزيع آن هيچ قيد و شرطى ندارد؛ هرگونه تجارت پردرآمدى مباح شمرده شده، از داير كردن مراكز براى مفاسدى چون قمار و روسپى‏گرى هيچ منعى وجود ندارد، بلكه براى حمايت از آن قانون وضع مى‏شود.[45]

در چنين وضعيتى مؤمن اقتصادى تمام درآمدها و هزينه‏هايش در چهارچوب ارزش‏ها و كرامت انسانى است، زيرا بر اساس آموزه‏هاى دينى معتقد است خداوند ارزاقش را به نحو حلال ميان بندگانش تقسيم كرده و هيچ كس نمى‏ميرد مگر اينكه رزق مقدّر و مقسومِ حلالش را به طور كامل دريافت مى‏كند، گرچه ديرتر به آن برسد.[46]

اين در حالى است كه اگر به حرام آلوده شود و از راه‏هاى نامشروع، وارد فعاليت‏هاى اقتصادى گردد حلال خدا از او منقطع مى‏گردد.[47]

از این رهگذر مؤمن اقتصادى افزون بر پرهيز از راه‏هاى حرام از راه‏هاى پست و ذلّت‏آور نيز كسب درآمد نمى‏كند؛ همّتش بلند است و كرامت نفسش او را به سمت «معالى الامور» سوق مى‏دهد.^[48]

مؤمن اقتصادى كرامت و عزت نفسانى‏اش او را از ذُلّ سؤال باز مى‏دارد، چون پيرو آن مكتبى است كه تقاضاى كمك از افراد نااهل را منفور مى‏شمرد:امام على بن موسى الرضا عليه السلام به يكى از يارانش بزنطى‏ راوى معروف و صحابى آن حضرت، هنگامى كه تقاضا كرد امام با نوشتن نامه‏اى براى يكى از حاكمان وقت از وى بخواهد نياز اقتصاديش را برطرف سازد، مى‏فرمايد: من دريغ دارم كه از مثل چنين كسى تقاضا كنى، اگر نياز دارى بر مال من تكيه كن و هر چه مى‏خواهى بردار» .^[49]،^[50]

هم چنین يكى از دوستان امام على بن موسى الرضا عليه السلام به نام زكريا بن آدم از مردى از اهل ذمه سؤال كرد كه به جهت ابتلاى به فقر و فلاكت، مى‏خواست به ذلت بردگى فرزندش تن بدهد تا هم خودش به نوايى برسد و هم شكم فرزندش سير شود، حضرت فرمود:«لايبتاع حرّ فانه لايصلح لك ولا من اهل الذمّة؛ انسان آزاده، برده نمى‏شود، چنين كارى نه شايسته توست و نه از ذمّيان رواست».[51]،[52]

لذا پرهيزگاران اولا در طلب روزى هستند، و انسان هاى تنبل و تن‏پرور و سربار جامعه نيستند و ثانياً تلاشگرند و در مسير حلال، طلب روزى مى‏كنند ولى روزى حلال و طيب.اساساً خداوند متعال نيز به جز روزى حلال را براى بندگان خود تجويز نكرده است، گرچه همه چيز از او است ولى حق استفاده را فقط در امور طيب و حلال و پاكيزه داده است.^[53]

همانگونه که بزنطى مى‏گويد: به حضرت رضا (عليه السلام) گفتم: «فدايت شوم از خداوند عزوجل بخواه، حلال‏ روزى من گرداند، حضرت فرمودند: آيا مى‏دانى حلال‏ چيست؟ گفتم آنچه در نزد ما كسب پاكيزه و طيب باشد، حلال است، حضرت فرمودند: بسيار على بن الحسين زين‏ العابدين (عليه السلام) مى‏فرمود: «الحلال قُوتُ المُطْطَفَين؛ حلال رزق و قوت برگزيدگان است‏»، سپس فرمودند: از خدا^[54]چنين بخواه‏ «اسئلك من رزقك الواسع؛از رزق و روزى واسع تو درخواست و طلب مى‏كنم».^[55]،^[56]

اجتناب از اسراف ؛ مهمترین ضرورت در تحقق جهاد اقتصادی

اجتناب از اسراف‏ و تبذير از جمله مهمترین دستورها و برنامه‏هاى الزامی اسلام در تحقق جهاد اقتصادى‏ به شمار می آید.[57]

از نظر اسلام هرگونه مصرفى كه در نعمت‏هاى الهى بخواهد صورت بگيرد (از اطعام و لباس و سوخت، وسايل زندگى و مسكن، حتى انفاق و نفقه) بايد همراه با اعتدال و ميانه‏روى باشد و انسان حدّ و اندازه را نگه دارد و از اسراف بپرهيزد.[58]

اسراف‏ نابود كردن نعمت‏هاى الهى است و مقابل آن، اقتصاد در معيشت است كه در روايات از آن به «تقدير المعيشة»[59] تعبير شده است.[60]

اصولًا اگر كنترل صحيح اسلامى روى مصرف با توجّه به دو اصل ممنوعيت اسراف‏ و تبذير صورت گيرد، صاحبان ثروت چاره‏اى جز اين ندارند كه درآمد اضافى را هميشه صرف توسعه فعاليت اقتصادى‏ خود كنند يعنى بالاجبار به كارى كشيده مى‏شوند كه نتيجه آن مستقيماً در اختيار جامعه و مردم قرار مى‏گيرد و تنها زحمت حفظ و مديريتش بر دوش صاحبان آنها است.^[61]

خصوصاً وقتى فعال اقتصادى به مبناى خدامالكى: «المال مال اللَّه يضعه عند الرجل ودائع‏؛ مال متعلّق به خداست كه نزد انسان به امانت مى‏سپارد»[62] توجه كند مى‏فهمد كه اگر بخواهد حقّ اين امانت را آن‏گونه كه شايسته است بجا آورد بايد به اندازه نياز و با رعايت اقتصاد و اعتدال مصرف‏ كند و باقيمانده را براى رفع نيازمندى‏هاى جامعه و مستمندان هزينه نمايد.[63]به عبارت دیگر ثروتمندان نه تنها حق ندارند مسرفانه و بى‏رويّه از اموال خود استفاده كنند، بلكه نمى‏توانند آنها را انباشته نمايند؛ بلکه بايد باقيمانده درآمد خود را به مصرف محرومان برسانند.^[64]

آرى اگر اخلاق در لايه‏هاى مختلف اقتصاد حاكم شود، يعنى توليد كالا توزيع كالا و مصرف‏ كالا همه آميخته با اصول اخلاقى گردد، بى‏شك روز به روز فاصله زياد بين فقير و غنى كم مى‏شود، و به طور طبيعى ثروت به طور عادلانه در ميان همه مردم توزيع مى‏گردد[65]كه در عين احترام به تلاش‏هاى فردى، تأمين مصالح جمع مقدم است و بايد از دو قطبى شدن جامعه (اقليتى ثروتمند و اكثريتى فقير) جلوگيرى شود.[66]

در این میان باید به عدالت به عنوان یکی  از اهداف و مقاصد نظام اقتصادى و مبانی جهاد اقتصادی اشاره کرد که در مقام توزيع سرمايه‏ها و منابع طبيعى و چه در مقام مصرف‏، و پرهيز از تراكم ثروت مورد نظر قرار می گیرد.[67]

و اين در حالى است كه يكى از اصول اقتصاد در دنياى امروز آن است كه مصرف كنندگان را از طرق مختلف به مصرف بيشتر و حتى روى‏آوردن به‏[68]اشياء و وسايلى كه يا ارزش مصرفى ندارد و يا بسيار كم ارزش است، تشويق نمايند.[69]

اینچنین است که امام رضا علیه السلام در فرازی تباه سازی اموال را ناپسند می داند و پیروان خویش را از این پدیدۀ شوم بر حذر می دارد و می فرماید:«ان الله یبغض...اضاعه المال؛خداوند تباه سازی اموال را دشمن می دارد».[70]،[71]

سخن آخر: « مبارزه با مفاسد اقتصادی؛ شرط موفقیت جهاد اقتصادی »

بی تردید هميشه امور مالى بايد تحت ضوابط صحيح و حساب شده‏اى قرار گیرد و گرنه جامعه به تباهى خواهد کشید.^[72] زیرا جريان مال و سرمايه به جريان خون در بدن شبیه است كه بايد به صورت متوازن در سراسر بدن جريان داشته باشد به گونه‏اى كه اگر خون در گوشه‏اى از بدن متراكم شود، باعث بيمارى و فساد، و كم خونى در ساير قسمت‏ها مى‏شود. تراكم سرمايه در دست طبقه‏اى خاص، موجب فقر و نادارى در طبقات ديگر است.^[73]بديهى است هر دو طرف اين اتفاق، براى جامعه و فرد زيانبار است. اين همان فساد مالى‏ و اقتصادى است كه اسلام به شدت از آن نهى كرده است.^[74]

لذا اسلام در مسائل مالی خطوط قرمزى دارد كه عبور از آنها به هيچ وجه جايز نيست؛ امام على بن موسى الرضا عليه السلام در پاسخ نامه يكى از يارانش به نام محمد بن سنان درباره فلسفه تحريم سرقت مى‏فرمايد: «و حرمة السرقة لما فيها من فساد الأموال‏؛ تحريم سرقت به اين علت است كه فساد مالى‏ و اقتصادى از آن حاصل مى‏شود».^[75]،^[76]

بدین ترتیب اقتصاد فساد زا ، در هر جامعه‏اى، زمينه ساز تزلزل ارزش‏هاى اخلاقى، حاكميت فساد و فحشا، ازدياد بزهكارى و آلودگى‏هاى اجتماعى است؛[77]از جمله اختلاس‏ها و دزدى‏هايى كه بعضاً صورت مى‏گيرد و آمار شگفت‏انگيزى كه در رسانه ها مطرح می شود به‏گونه‏اى است كه اگر  مفسد اقتصادی، خودش و فرزندان و نوه و نتيجه‏هايش هم از آن استفاده كنند تمام نمى‏شود[78]

در این بین حكومت اسلامى موظّف است با مفاسد اقتصادی مقابله کند و مجرمان اقتصادی را به اشد وجه مجازات کند[79]تا با اصلاح اين معضل شوم  اجتماعى و ادارى، قسمت مهمّى از فساد ادارى و گره‏هاى كور اقتصادى و حتی وابستگى‏هاى مالى‏ به كشورهاى ديگر مرتفع شود.^[80]

اين سخن را با حديثى از امام على بن موسى‏الرضا عليه السلام پايان مى‏دهيم: زيد بن‏ موسى‏ (برادر امام على بن موسى‏الرضا عليه السلام) در مدينه خروج كرد و بر ضد حكومت قيام نمود و در مدينه آتش‏افروزى كرد و عده‏اى را به قتل رساند و به همين دليل زيد النار ناميده شد. لشكريان مأمون او را اسير كردند و نزد مأمون آوردند. مأمون گفت: او را نزد ابوالحسن على بن موسى‏الرضا عليه السلام ببريد. ياسر (غلام حضرت) مى‏گويد: هنگامى كه او را نزد امام عليه السلام آوردند حضرت به او[81]فرمود: آيا سخن افراد بى‏سروپاى كوفه كه مى‏گويند: فاطمه زهرا عليها السلام دامانش پاك بود و خداوند تمام فرزندانش را بر آتش دوزخ حرام كرد، تو را فريفته؟ اين فقط مربوط به امام حسن و امام حسين بود اگر چنين مى‏پندارى كه تو خدا را معصيت كنى و وارد بهشت شوى و موسى بن جعفر اطاعت خدا را كند و او هم وارد بهشت شود در اين صورت مقام تو نزد خداوند از موسى بن جعفر عليه السلام هم بالاتر است.[82]

سپس فرمود: «وَ اللَّهِ مَا ينَالُ أَحَدٌ مَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ إِلَّا بِطَاعَتِهِ وَ زَعَمْتَ أَنَّكَ تَنَالُهُ بِمَعْصِيتِهِ فَبِئْسَ مَا زَعَمْت‏؛ به خدا سوگند كسى به مقامات الهى نمى‏رسد مگر از طريق طاعت او ولى تو چنين پنداشته‏اى كه به آن مقامات از طريق معصيت مى‏رسى، چه پندار غلطى!».[83]

سپس زيد عرض كرد: من برادرت و فرزند پدرت هستم. حضرت فرمود: تو برادر من هستى مادامى كه اطاعت خداوند متعال كنى. نوح عرض كرد: خداوندا! فرزند من از خانواده من است و وعده تو حق مى‏باشد (كه خاندان مرا نجات دهى) و تو احكم الحاكمينى. خداوند فرمود: اى نوح! او از خاندان تو نيست او عمل غير صالحى است (/ فرد ناشايسته‏اى است). خداوند متعال او را به‏سبب معصيت از خاندان نوح طرد كرد.[84]،[85]

آري، مي‌بينيم كه حضرت با برادرش كه دست به ارتكاب خلاف زده، اين گونه برخورد تند مي‌كند تا هم موضع خود را روشن كرده باشد، هم خطاي انديشه برادر را گوشزد كند و هم ملاك‌ها را در فساد ستیزی بيان نمايد.[86]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir