فرهنگ يك جامعه ، مجموعه پيچيده اى از اعتقادات، مذهب، اخلاق، آداب و رسوم ، تاريخ و نگرشهاى اجتماعى و سياسى است [1] در این میان اگر آداب و عادات و رسوم و سنن و تاريخ يك جامعه ، بر محور فضائل دور زند، زمينه بسيار مناسبى براى پرورش صفات عالى انسانى و تهذيب نفوس فراهم مى سازد، و اگر از رذائل اخلاقى مايه بگيرد، محيط را كاملًا آماده پذيرش رذائل مى سازد.[2]
لذا برخی آداب و رسومی از گذشتگان برای ما به جای مانده که آنها را فرزانگان و عقلای پیشین، آن آداب را جزو زندگی مردم کردند که باید از آنها پیروی کرد اما آدابی است که افراد نادان به صورت خرافه وارد زندگی مردم کردند که باید از آنها پرهیز کرد.[3]
به عنوان نمونه می بینیم در مراسم تحویل سال، خانه تکانی، نظافت، دید و بازدید، صله رحم، تبدیل قهرها به آشتی، تبدیل دشمنی ها به دوستی، همه اینها کارهای خوبی هستند، اما گاهی خرافاتی نسل به نسل منتقل می شود که آثار بسیار زیان باری برای افراد جامعه دارد مانند خرافه چهارشنبه سوری. [4] لذا می بینیم بسيارى از اقوام منحرف پيشين، به خاطر آداب و رسوم غلط و سنن جاهلى و فرهنگ منحط، به درّه هولناك رذائل اخلاقى سقوط كردند.[5]
با این تفاسیر باید عاقل و هوشیار بود و مصلحت جامعه را در نظر گرفت وبه صورت نقادانه با آثار پیشینیان برخورد کرد وپیامدهای اجتماعی این پدیده را مورد واکاوی قرار داد.[6]
مروری بر خرافه چهارشنبه سوری
شکی نیست که چهارشنبه سوری کاری خرافی است که مفهوم عاقلانه ای ندارد.[7]در تبیین این مدعا باید گفت اصل این مسئله این بود که در دوران کهن و در آخر سال می خواستند مجلس سروری داشته باشند و چهارشنبه را انتخاب کردند به این دلیل که جمعی معتقد بودند روز نحسی است و این نحوست با جشن و جمع شدن ارحام نزد هم برطرف می شود.[8]،[9]
چون جمعی معتقد بودند این روز نحس است به همین دلیل با ارحام خود مجلسی شادی برپا می‌کردند و تلاش داشتند با برگزاری مهمانی خانوادگی به دنبال رفع این نحسی باشند ولی به مرور زمان برخی خرافاتی به آن افزوده شد و کم کم مسئله ی خطرناک آتش بازی که در چین مرسوم بود نیز به آن آمیخته شد.[10] و هم‌اینک شاهد مسائل خطرناک و خرافی در این روز هستیم.[11]
پریدن از روی آتش و بیان برخی اذکار در هنگام پریدن از آتش و بیرون انداختن خاکستر آتش از خانه از جمله برخی از خرافات افزوده شده به آن سنت سیئه است؛ هم چنین انداختن کوزه سالم از پشت بام و شکستن آن برای رفع بلاها از دیگر خرافه‌هایی است که به این مراسم افزوده شد.[12]
لذا می بینیم در مراسم شب چهارشنبه سورى، احترامى براى آتش قائل مى شوند، که سنّتى از آتش پرستان است.[13] هم چنین آتش روشن کردن در چهارشنبه‌سوری و گفتن این جمله که «سرخی تو از من زردی من از تو.» که به شدت بدعت آمیز است[14]؛ بدین نحو که زردی و سرخی را با هم مبادله می کردند و بعد اعتقاد داشتند که باید خاکستر آن آتش را بیرون ببرند و پشت خانه بریزند و کسی که می خواهد خاکستر را ببرد در بزند و بگویند: کیستی؟ بگوید: منم. سؤال کنند از کجا می آیی بگوید: از مجلس عروسی و بگویند: چه به همراه آوردی، بگوید:تندرستی.[15]
سنت سیئه چهارشنبه سوری؛ ظلم آشکار به فرهنگ عمومي
واضح است كه پيشرفت بدون لحاظ يك هدف متعالى و متكامل معنا ندارد. به همين دليل مشاهده مى كنيم كه همواره دغدغه متفكّران يك جامعه اين بوده است كه از طريق بالا بردن فرهنگ جامعه، وجدان عمومى را نيز ارتقا دهند و خطاهاى احتمالى آن را اصلاح كنند تا از اين طريق قوانين كاملترى وضع گردد.[16]
بدیهی است سوء برداشت و تفسير نادرست از عنصر سنت يكى از عوامل عقب ماندگى در برخى از جوامع اسلامى است. [17]در این بین ترويج سنت هاي حسنه بهترين راه بالا بردن سطح فرهنگ عمومى است.[18] البته بر علماى الهى و دانشمندان با ايمان[19] و همۀ كسانى كه رشته آموزش فرهنگ جامعه را به دست دارند، لازم است مفاهيم صحيح اين واژه ها براى عموم تشريح كنند و روشن سازند كه همه اين واژه ها، ما را به تلاش و كوشش براى فقرزدايى فرا مى خواند؛ نه تن دادن به فقر.[20]لذا می توان با تبيين مصادیق متعدد سنت های حسنه، به مردم آگاهى لازم را بدهند و سطح فرهنگ عمومى را بالا برند تا مروجان سنت های ناپسند اجتماعی نتوانند ساحت عمومی جامعه اسلامی را خدشه دار کنند .[21]
گفتنی است واژه سنّت در اصل از ماده سنّ (بر وزن فن) به معناى جارى ساختن آب بر صورت گرفته شده و سپس به هر امرى كه سريان و جريان پيدا كند سنّت اطلاق شده است و به تمام عادات و آداب خوب يا بدى كه از سوى شخص يا گروهى در جامعه به جريان مى افتد سنّت گفته مى شود و به همين دليل آن را به سنّت هاى [22]حسنه و سيئه تقسيم كرده اند؛ مثلًا قرار دادن برنامه مستمر هر ساله اى جهت نوازش يتيمان يا ايجاد صلح در ميان افرادى كه با هم اختلاف دارند سنّت حسنه محسوب مى شود و برنامه هايى مانندچهارشنبه سوری آن هم به سبک امروزی یعنی استفاده از مواد محترقه و منفجره در چهارشنبه آخر سال قطعاً سنّت سيئه است.[23]
شکی نیست که پایه ریزی سنت سیئه موجب می شود تا به تعداد كسانى كه به آن عمل مى كنند وزر و گناه در نامه اعمال آنها نوشته مى شود بى آنكه چيزى از گناهان آنها كم شود و اين در واقع از مسأله تسبيب و تعاون بر خير و شر سرچشمه مى گيرد، زيرا مى دانيم گاه انسان عملى را بالمباشره انجام مى دهد و گاه بالتسبيب و ايجاد سنّت خوب و بد نوعى تسبيب است [24]
این نقیصه در حالی است که به ويژه در عصر و زمان ما كه فرهنگ عمومى حاكم بر جامعۀ اسلامی است.[25]جامعه اسلامی توانسته با بهره گیری از ظرفیت های اسلامی و تمدنی ،سنت های حسنه را در جامعه نهادینه سازد[26] لذا راه درمان گسترش عادات ناپسند اجتماعى، بالا بردن سطح فرهنگ عمومى و آگاهى كافى نسبت به مسائل دينى و اعتقادى است.[27] از این رو تأکید بی حد و حصر بر مراسم خرافی چهارشنبه سوری در شب چهارشنبه ی آخر سال که هیچ دلیل شرعی و عقلی برای آن نیست[28] به نوعی ظلم آشکار به فرهنگ عمومی جامعه به شمار می آید.[29]
چهارشنبه سوری؛ نماد بارز ترویج خرافات در جامعۀ اسلامی
سنت ها و بدعت ها همه نشانه دارد. نشانه سنت ها امنيّت و آرامش اجتماع، شكوفايى استعدادها و توجّه مردم به معنويات است و به عكس، نشانه بدعت ها، نابه سامانى، اختلاف، آلودگى ها و پيوستن مردم به خرافات است.[30] خيالات ، پندارها و خرافات و الفاظ بى محتوا ممكن است عامل حركت يك جامعه بر اساس خرافه گرایی شود[31]
در این بین چهارشنبه سوری خرافه ای است که نسل به نسل در جامعه منتقل شده[32] و افراد نادان این خرافه را وارد سنن و خوی اجتماعی کرده اند[33] که پیامدهای مختلفی تاکنون به همراه داشته است.[34]
با این اوصاف باید این پرسش را از وجدان عمومی جامعه مطرح کرد که به راستی پریدن از روی آتش چه معنایی دارد؟[35] به راستی سرخی و زردی را مبادله کردن چه مفهومی دارد؟[36] کدام عقل سلیم اجازه می دهد که چنین کارهایی انجام شود؟ کدام آداب و سنن چنین مساله ای را اجازه می دهد.[37] برای کسانی که یکتاپرست و خداپرست هستند این کارها چه معنایی دارد؟[38]
حقیقت آن است که نادانى و جهالت يكى از سرچشمه هاى ترویج چهارشنبه سوری در جامعه اسلامی است ؛ هم چنین فرصت طلبى افراد سودجو؛ و نقش مخرب بیگانگان در ترويج خرافه نیز در خرافه گرایی جامعه غیر قابل انکار است؛[39] حال آنکه انحراف و خرافه و گمراهى و بيمارى چيزى نيست كه محترم شمرده شود، و به همين دليل اسلام دستور مى دهد كه بدعت گرایی بهر قيمتى كه شده است حتى به قيمت جنگ از جامعه بشريت ريشه كن گردد.[40]زیرا تعليمات مهم و اساسى قرآن مجيد به همه مسلمان ها، بلكه به همه [41]انسان ها، اين است كه هيچ چيز را بدون دليل نپذيرند. آرى، از نظر اسلام پذيرش هر مطلبى توأم با دليل قابل قبول است.[42]
از آيات قرآن کریم نیز استفاده مى كنيم كه براى اثبات هر مطلبى در دنيا و آخرت و از سوى هر قوم و ملّتى بايد دليل و برهان ارائه شود و اين فرهنگ بسيار عالى اگر در جامعه اى عملى شود جلوى خرافات و سخنان پوچ و بى اساس به ویژه خرافه چهارشنبه سوری گرفته مى شود و بدعت های ناپسند اجتماعی در چنين جامعه اى نمى تواند موج ايجاد كند، بر اين اساس است كه حتّى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم براى صدق ادّعاى خويش برهان و دليل ذكر مى كند و دو گواه معتبر، و دو شاهدى كه همه كس شهادت آن ها را مى پذيرند، ارائه مى دهد. [43]
لذا انسان عاقل نباید به سراغ این کارها برود؛ امید است این رسم غلط از جامعه حذف شود و سنت های حسنه به نحو فراگیر جایگزین این بدعت گردد.[44]
تفاخر به نیاکان در پرتو ترویج جاهلیت در جامعۀ اسلامی
از موضوعاتى كه در زمان جاهليت به شدت در فضای اجتماعی آن عصر و زمان رائج بود مساله افتخار به نياكان و احترام بى قيد و شرط و تا سرحد پرستش، در برابر آنان و افكار و عادات و رسوم آنها بود، اين موضوع اختصاصى به عصر جاهليت نداشت، امروز هم در ميان بسيارى از ملتها وجود دارد، و شايد يكى از عوامل اصلى اشاعه و انتقال خرافات از نسلى به نسل ديگر محسوب مى شود، گويا«مرگ» يك نوع مصونيت و قداست براى گذشتگان ايجاد مى كند و آنها را در هاله اى از احترام و تقوا فرو مى برد!.[45]
بدین ترتیب تمام بت پرستان در طول تاريخ در پاسخ اين سؤال كه چرا بت ها را مى پرستيد؟ مى گفتند: به تبعيت از نياكان و گذشتگانمان اين كار را مى كنيم.اما به راستی هر كارى كه گذشتگان كرده اند، آيندگان بايد انجام دهند، يا بايد اعمال گذشتگان را در ترازوى عقل و خرد سنجيد و تنها به آنچه كه عقل آن را تأييد مى كند عمل كرد؟[46]
در این بین يكى از آداب و رسوم گذشتگان مراسم خرافى چهارشنبه سورى است، اما آيا به صرف اين كه گذشتگان اين كار را مى كردند ما هم بايد انجام دهيم، يا به حكم عقل آن را رها كنيم؟[47] زيرا اين عمل در واقع يك نوع بت پرستى و منطق جاهلى است، بلكه بايد در عين احترام به حقوق و افكار و سنتهاى مفيدشان، سنن غلط آنها را بشدت درهم شكست، به خصوص اينكه نسلهاى آينده بر اثر گذشت زمان و پيشرفت علم و دانش و تجربيات بيشتر معمولا از نسلهاى پيشين داناتر و باهوشترند، و هيچ عقل و خردى اجازه تقليد«كوركورانه» از گذشتگان را نمى دهد.[48]
بنابراين، استدلال طرفداران برنامه هاى خرافى چهارشنبه سورى و مانند آن، با آن خطرات و ضررهاى فراوان و غير قابل جبران، كه پدران ما چنين مراسمى را انجام مى دادند و ما هم انجام مى دهيم، استدلال غلط و نامعقولى است، و در چنين مسائلى كه خرافى است نبايد تابع جماعت شد. و به صرف اين كه مردم يك محيطى عقيده باطلى همچون بت پرستى دارند، نبايد ديگران چشم و گوش بسته به دنبال آنها حركت كرده و بت پرست شوند.[49]
عجب اين است كه بعضى از دانشمندان و حتى اساتيد دانشگاه را مى بينيم كه از اين نقطه ضعف بر كنار نمانده و گاهى با كمال شگفتى به خرافات مضحكى همچون پريدن از روى آتش در روزهاى آخر سال تن در مى دهند و ميل دارندآتش پرستى نياكان را به نوعى زنده كنند و در حقيقت منطقى جز منطق اعراب زمان جاهليت ندارند.[50]
در واقع بت سازی از «سنتهاى نياكان » و ایجاد عظمت خيالى و افسانه اى در جامعه ، افكار مردم را به جهالت سوق خواهد داد و اینگونه مقدسات جامعه و كشور به بازی گرفته خواهد شد.[51] زیرا «دين» روابط صحيح ميان افراد اجتماع را پديد مى آورد رابطه ديگرى نيز ميان انسان و خدا برقرار مى سازد مايه تكامل انسان در تمام جنبه هاى معنوى و مادّى است و با ترویج جهالت آثار و کارکردهای دینی در جامعه اسلامی و حیات اجتماعی مردم تضعیف خواهد شد.[52]
البته شكی نيست كه روح قدردانى و رعايت اصول انسانى ايجاب مى كند كه پدران و اجداد و نياكان محترم شمرده شوند، اما نه به اين معنى كه آنها را معصوم از خطا و اشتباه بدانيم، و از نقد و بررسى افكار و آداب آنها خوددارى كنيم، و از خرافات آنها هم چون چهارشنبه سوری كوركورانه تبعيت نمائيم.[53]
اگر به آثار نیاکان بخواهیم اقتدا کنیم کارهای خوب بسیار دارند نیازی به این کارها ندارند مثلا آداب و رسوم و سنّت هاى نيك نياكان، مثل ديد و بازديد ايّام نوروز، نظافت و خانه تكانى، هديه دادن، پوشيدن لباس نو و مانند آن، كه عقل و خرد بر آن مهر تأييد مى زند را انجام مى دهيم.[54]
لیکن این ادعا که آداب و سنّت گذشتگان به صرف اين كه متعلّق به نياكان بوده، لازم الاجراست قابل قبول نیست، بلكه تنها آن دسته از آداب و رسومى صحيح است كه مورد تأييد عقل و دين باشد.[55]
تخریب نظام اجتماعی و تهدید سلامت روانی جامعه؛ ارمغان هنجارشکنی در چهارشنبه سوری
بدون شك هيچ جمع و گروهى بدون نظام اجتماعى نمى توانند به حيات خود ادامه دهند[56] لذا مسائلى كه مربوط به نظام اجتماعى است بايد دوش به دوش اجتماع رشد كند[57]
از سوی دیگر سلامت جامعه و امنيّت و ثبات در آن اصل و ريشه هر خير و بركتى است [58] لذا باید برای حفظ سلامت جامعه و سلامت انسانها و اقتدار نظام اجتماعی تلاش نمود.[59]زیرا چهارشنبه سوری باعث ضايع شدن اموال و نفوس و از ميان رفتن قدرت جامعه و كشورمى گردد.[60] به عبارت دیگر چهارشنبه سوری برای دیگران ایجاد مزاحمت می کند. به ویژه صداهای خشن و خطرناکی که در این ایام رخ می دهد اگر موجب آزار و ضرر به دیگران شود شرعا حرام است.[61]
هم چنین استفاده از مواد محترقه که صدای بسیار زیادی هم دارد، به همسایگان آسیب می رساند، ممکن است عده ای در خانه های خود بیمار داشته باشند و با این صداها دچار آسیب دیدگی های جدی شوند.[62]
از آنجا که هر كارى كه در آن فساد است فساد جامعه را از آن سنت ناپسند می توان برداشت نمود.[63]لذا سنت های سیئه هم چون چهارشنبه سوری سبب به هم ريختن نظام اجتماعى است.[64] و عامل اصلی توليد فساد در جامعه و به هم ريختن نظام اجتماعى و از ميان بردن فضائل اخلاقى به شمار می آید.[65]
بی تردید که اگر سلامت جامعه و امنيت و آرامش را طالب باشيم، بايد از اين امر به شدت بپرهيزيم.[66]زیرا نتيجه آن تخريب نظام اجتماعى و سلامت جامعه است.[67]
اينجاست كه با توجه به عادلانه بودن كل نظام اجتماعى ، دولت اسلامى موظف است با به كارگيرى اهرم هايى، از ترویج این مسألۀ ناپسند جلوگیری کند.[68]
سلامت جسمی مردم قربانی خرافه چهارشنبه سوری
لازم به ذکر است خرافه چهارشنبه سوری با مرور زمان تحول یافت و بازی با مواد محترقه و ترقه بازی و دیگر مسائل خطرناک به این مسائل رنگ و لعاب بیشتر داد و چه بسیار افرادی در این روز گرفتار ضایعات جسمی شدیدی شدند که خانواده‌های آنها سالیان درازی متحمل درد و رنج گشتند[69]
لذا از جمله پیامدهای چهارشنبه سوری این است که موجب نقص عضو و امثال آن می شود.[70] كه بسيار خسارت و خطر به دنبال دارد و انسان عاقل بايد از آن بپرهيزد.[71] افراد بسیاری در این مراسم دچار آسیب های جسمی و جانی فراوانی شده اند. [72]كه نتيجه آن نابينا شدن، از دست دادن دست و پا و زيبايى صورت، خسارات مالى و جانى بسيار است.[73]
تأسف آور است که هرساله بر اثر برگزاری این مراسم، افراد بسیاری نابینا و مقطوع العضو می‌شوند، سوختگی، یکی از بدترین مصیبت‌های چهارشنبه سوری است که درمان آن مشکل است و و در صورت معالجه آثار آن در بدن انسان همچنان باقی می ماند.[74]
هم چنین عده ای، پشت منازل مردم و یا در خیابانها و سطح شهر ، ترقّه های پرسر و صدا می زنند و ممکن است در این منازل یا در سطح خیابان زن بارداری باشد که با شنیدن صدای این ترقّه ها سقط جنین کند یا بیماران قلبی باشند که این صداها به قلب افراد آسیب وارد کند..[75]
به راستی چه تعداد کودکانی که به واسطه مواد منفجره کور شدند؟ چقدر دست ها قطع شد؟ چقدر صورت ها مجروح شد که تا آخر عمر با آن زندگی کنند؟ چقدر خانواده ها مبتلا به داغ فرزندان شد؟[76] و این کارکرد مواد محترقه حاصل از سنت ناپسند چهارشنبه سوری است که باعث می شود عده ای از جوانان این مرز و بوم دست و صورت و اعضای بدن آنها سوخته شود و یا حتی جان خود را از دست دهند.[77]
لذا مراسم چهارشنبه سورى غير از بدبختى و تهدید شدید سلامتی جسمی و روحی مردم سودى ندارد. جوانانى كه در پى تقليد غير معقول چشمان خود را از دست دادند! چه تعداد عزيزانى كه شركتشان در اين مراسم خرافى جز سوختن چهره و بدنما شدن صورت، ثمره اى نداشته است؛ به گونه اى كه اكنون خجالت [78]مى كشند با آن چهره در انظار عموم حاضر شوند! چه افرادى كه در پى انفجارهاى بى هدف و از روى هوا و هوس، دست و پاى خود را از دست داده اند![79] چه خانه هايى كه در آتش سوخت! چه بيماران قلبى كه بر اثر صداى انفجارهاى مهيب ناگهانى راهى جهان آخرت شدند! آرى اين نوع پيروى از نياكان، پيروى احمقانه است و انسان عاقل به آن تن نمى دهد. [80]
هر ساله زیان های فراوان استفاده از مواد محترقه در چهارشنبه سوری برای مردم گفته می شود و بازهم عده ای، این مواد را به کار می گیرند و به خود و دیگران آسیب می رسانند، در حالی که این کار حرام است.[81]
اما به راستی چرا باید انسان جان خود را فدای مواد محترقه کند، جان انسان بسیار ارزشمند است و اگر هم قرار است فدای چیزی شود، باید راهی باشد که ارزشمند است، همچون شهادت که سعادت انسان را در پی دارد.[82]
مردم نیز مراقب باشند عید خود را عزا نکنند، زیرا بر اثر این حوادث، گاهی صورت و چشم و گوش یک فرد تماما می‌سوزد و به خاطر یک لحظه غفلت همه عمر پشیمان خواهد شد.[83]
چهارشنبه سوری و تهدید امنیت اجتماعی
گفتنی است در این اواخر خرافه چهارشنبه سوری کم کم رنگ سیاسی به خود گرفته و بعضی از افراد خرابکار با استفاده از آن به دنبال انجام مقاصد سیاسی خود شدند.[84]لذا این اواخر همچنان گسترده تر شد و مسائل انحرافی سیاسی هم به آن ضمیمه شد[85]
متاسفانه مساله ای که در ابتدا برای اظهار شادی کردن میان خانواده‌ها بوده، هم‌اینک منجر به انجام برخی مسائل خطرناک شده و برای بسیاری از مردم جامعه مشکل آفریده و همچنین برخی افراد خرابکار از این طریق مقاصد سیاسی خود را دنبال می‌کنند به همین دلیل ما انجام چنین مراسمی را مجاز نمی دانیم.[86]
سخن آخر:( کسی مخالف شادی نیست،مخالف گناه و حرام هستیم)
در خاتمه باید گفت ما باید مانند صراف، زر خالص را از جنس تقلبی تشخیص داده و کنار بگذاریم، از جمله این آداب خرافی، مراسم شب چهارشنبه سوری است که آثار خلاف شرع و مسئولیتهای الهی در آن وجود دارد.[87]
لذا اینکه مردم در چنین مراسمی شب خوشی داشته باشید و با دوستان و خویشان خود شاد باشید کسی مخالف آن نیست اما انجام آن مسائل، خرافی و خطرناک است که با آن باید مخالفت کرد.[88]از این رو شادي کردن در چنین شبی اشکال شرعی ندارد. اشکال در این است که معمولا آمیخته با کارهاي ناروایی می شود که گاه به قیمت جان انسان ها تمام می گردد.[89]
در سال های گذشته هم نسبت به این خرافه تذکر داده بودیم و وظیفه مان بود که امسال هم تکرار کنیم و امیدواریم گوش شنوایی برای آن وجود داشته باشد.[1]
البته به لطف الهی، مردم جامعه هر سال نسبت به این مساله هوشمندی بیشتری به خرج می دهند و تعداد تلفات این مراسم کاسته می شود؛ در هر حال باید دانست با یک لحظه غفلت باید در تمام عمر اشک ریخت.[90]
امیدواریم که سال به سال این خرافه کمتر شود و سالی را داشته باشیم که این خرافه وجود نداشته باشد. [91]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] آفريدگار جهان ؛ ص15.
[2] اخلاق در قرآن ؛ ج 1 ؛ ص185.
[3] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛25/12/1394.
[4] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/12/1392.
[5] اخلاق در قرآن ؛ ج 1 ؛ ص185.
[6] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/12/1392.
[7] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛25/12/1394.
[8] بدیهی است بر فرض اگر روزها هم تأثيرى در زندگی داشته باشد به فرمان خدا است، هرگز نبايد براى آنها تأثير مستقلى قائل شد، و از لطف خداوند خود را بى نياز دانست، و آنگهى نبايد حوادثى را كه غالباً جنبه كفاره اعمال نادرست انسان است به تأثير ايام ارتباط داد، و خود را تبرئه كرد.
[9] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛23/12/1388.
[10] همان.
[11] همان.
[12] همان.
[13] استفتاءات جديد ؛ ج 3 ؛ ص572.
[14] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در برنامه «زمزم احکام» رادیو معارف؛21/12/1390.
[15] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛23/12/1388.
[16] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 1 ؛ ص661.
[17] همان. ؛ ج 2 ؛ ص200.
[18] استفتاءات جديد ؛ ج 3 ؛ ص315.
[19] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص440.
[20] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص200.
[21] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص440.
[22] همان ؛ ج 10 ؛ ص441.
[23] همان؛ ص 442.
[24] همان.
[25] پيام قرآن ؛ ج 10 ؛ ص141.
[26] خلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 1 ؛ ص58.
[27] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص676.
[28] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛29/12/1391.
[29] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 1 ؛ ص58.
[30] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 6 ؛ ص344.
[31] مديريت و فرماندهى در اسلام ؛ ص63.
[32] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/12/1392.
[33] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛25/12/1394.
[34] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/12/1392.
[35] همان.
[36] همان.
[37] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛25/12/1394.
[38] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/12/1392.
[39] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع) ؛ ص46.
[40] تفسير نمونه؛ج 2؛ص15.
[41] آيات ولايت در قرآن ؛ ص317.
[42] همان؛ ص 318.
[43] وآيات ولايت در قرآن؛ ص 319.
[44] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در برنامه «زمزم احکام» رادیو معارف؛21/12/1390.
[45] تفسير نمونه ؛ ج 5 ؛ ص106.
[46] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص278.
[47] همان؛279.
[48] تفسير نمونه ؛ ج 5 ؛ ص106.
[49] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص40.
[50] تفسير نمونه، ج 5، ص: 107.
[51] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 2 ؛ ص307.
[52] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص626.
[53] تفسير نمونه ؛ ج 5 ؛ ص106.
[54] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص279.
[55] همان.
[56] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان ؛ ص244.
[57] تفسير نمونه ؛ ج 1 ؛ ص608.
[58] پيام قرآن ؛ ج 10 ؛ ص169.
[59] تفسير نمونه ؛ ج 2 ؛ ص95.
[60] اخلاق در قرآن ؛ ج 3 ؛ ص429.
[61] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛29/12/1391.
[62] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛18/12/1395.
[63] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص99.
[64] تفسير نمونه ؛ ج 8 ؛ ص357.
[65] همان ؛ ج 9 ؛ ص210.
[66] اخلاق در قرآن ؛ ج 3 ؛ ص351.
[67] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 9 ؛ ص506.
[68] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص282.
[69] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع)، ص: 85.
[70] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛28/12/1387.
[71] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛28/12/1386.
[72] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛29/12/1391.
[73] همان.
[74] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛25/12/1394.
[75] همان.
[76] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/12/1392.
[77] همان.
[78] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع) ؛ ص84.
[79] آمارهاى مركز اورژانس و بيمارستان ها بيانگر اين واقعيّت تلخ است كه نقص عضو و مرگ و مير ناشى ازسوختگى در اسفندماه به دليل استفاده از موادّ محترقه خطرناك نسبت به ماه هاى ديگر افزايش مى يابد، كه در اين ميان جوانان و نوجوانان بيشترين قربانى هاى شعله هاى دامنگير آتش چهارشنبه سورى هستند، به طورى كه تنها در اسفند سال 85 حدود 229 مرگ ناشى از سوختگى در كشور اتفاق افتاده كه در مقايسه با بهمن ماه همان سال 2/ 16 درصد افزايش را نشان مى دهد!.
همچنين فقط در يك شب چهارشنبه پايانى سال 84 بى احتياطى و سهل انگارى هاى خواسته و ناخواسته بيش از 400 معلول و نقص عضو از ناحيه چشم برجاى گذاشت!(سايت روزنامه جام جم، دوشنبه 26 اسفند 1387).
[80] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع) ؛ ص85.
[81] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛18/12/1395.
[82] همان.
[83] همان.
[84] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛23/12/1388.
[85] همان.
[86] همان.
[87] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛25/12/1394.
[88] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛23/12/1388.
[89] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛18/2/1395.
[90] همان.
[91] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/12/1392.
