جنگ تحمیلی حكومت بعثى عراق عليه ايران که از سال 1359، یعنی دو سال پس از پيروزى انقلاب شكوهمند اسلامى، شروع شد و هشت سال به طول انجامید .[1] نمونه کامل از جنگ نابرابر و ظالمانه به شمار می آید که با حمایت های قدرت های غرب و شرق از حکومت دیکتاتوری صدام بر مردم مسلمان ایران تحمیل شد.[2]
حال آنکه در آن روز نه ارتشی در کار بود نه معلوم بود سلاح دست کیست و نه برنامه ریزی دفاعی وجود داشت؛ دشمن ما در حد اعلای امکانات و ما در حد ادنای امکانات بودیم؛ زیرا دولت های نیرومند با حمایت همه جانبه از صدام ؛ آخرین سلاح ها و آخرین اطلاعات و امکانات را در اختیار او گذاشتند تا اینگونه حکومت اسلامی به زعم آنان به پایان راه برسد.[3]
لیکن با لطف خداوند و رهبری امام و کمک گرفتن از نیروی مذهب و استفاده از نیروی شهادت بعد از هشت سال بدون اینکه حتی یک وجب از خاک ما به دست دشمن بیفتد جنگ به اتمام رسید.[4]آری حماسه هاى غرورآفرين هشت سال دفاع مقدّس در جبهه هاى نبرد حقّ عليه باطل، [5] را بایدمنبعث از نیروی مذهب دانست؛ بهره گرفتن از نماز شب، دعاهای کمیل و ندبه، شروع عملیات با اسامی اهل بیت(علیهم السلام) و موارد دیگر[6] همه و همه نشان دهندۀ عنایت خداوند به این ملت است که باید قدر بدانیم و بر ارواح شهدا و امام، جانبازان و آزادگان درود بفرستیم .[7]
باید اذعان نمود جنگی که ما در دوران هشت سال دفاع مقدس با آن روبرو بودیم در تاریخ سابقه نداشته است؛ گرچه با جنگ های مختلفی روبرو بوده ایم اما این جنگ از نظر گستردگی زمان و مکان مسبوق به سابقه نیست.[8] لذا پیروزی ما در این جنگ تحمیلی هشت ساله معجزه ای الهی است، زیرا این پیروزی به حساب های عادی امکان پذیر نیست.[9]
با این تفاسیر باید تاریخ گذشته ی دفاع مقدس را مرور کرد[10] که در راستای تحقق این مهم ،«راهیان نور» یکی از ابتکارات پر ارزش به شمار می آید و پس از پایان جنگ تحمیلی به وجود آمده است،[11] تا نسل های بعدی بدانند که برای این انقلاب چه زحماتی کشیده شد و بدانند که اگر مشکلی در آینده پیدا شود چه وظیفه ای در برابر آن دارند.[12] حال در تبیین این مسأله مهم، شایسته است ضرورت و اهمیت برگزاری اردوهای راهیان نور ، بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد که در ادامه از نگاه شما می‌گذرد.[13]
اردوهای راهیان نور؛ پیام رسان ارزش های دفاع مقدس و معارف شهدا
ما شبانه روز و پى در پى از خدا مى خواهيم كه در خط شهدا باشیم و در هر مقطع زمانى در این مسیر انجام وظيفه كنيم و رسالت خويش را ادا نمائيم ؛[14]زیرا مقام شهدا در اسلام بسيار بالاست؛ شهدایی كه ميهمان خدا هستند و از خوان احسان او، روزى مى گيرند.[15]،[16]. شهدایی كه در هنگام خطر، اسلام را بيمه كردند، و اگر فداكاريهاى شهدايى همچون شهداى «بدر» و «احد» يا «شهيدان كربلا و«شهدای دفاع مقدس» نبود، شايد امروز خبرى از اسلام نبود.[17]
از سوی دیگر باید دانست خون شهيد و شهادت او يك حادثه است، حادثه نياز به تحليل دارد، عوامل اين حادثه چه بوده؟ پيامدهايش چه بوده؟ امروز مى گويند خون شهيد پيام دارد، لذا اردوهای راهیان نور می تواند پيام رسان ارزش های دفاع مقدس و معارف ناب شهدا باشد به نحوی که با تجزيه و تحليل، حادثه را موشكافى كرده، و پيام را به جامعه منتقل سازد، كه هميشه بعنوان تابلوئى روشن در مسير هر قوم و ملتى متجلّى گردد.[18]
در این زمینه در قرآن مجيد در مورد شهداى در راه حق كه به ظاهر مرده هستند مى خوانیم: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا فِى سَبيلِ اللّهِ امْواتاً بَلْ احْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُون » اى پيامبر! هرگز گمان مبر كسانى كه در راه خدا كشته شدند، مردگانند! بلكه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند.[19] شهدا از نظر قرآن زنده هستند؛ چون اثر يك انسان زنده را دارند باعث تقويت دين و اسلام مى شوند و ياد و خاطره آنها يادآور معروف ها و خوبى هاست.[20]
لذا گراميداشت ياد شهيدان نه فقط عبادتى است بزرگ و دليل بر حق شناسى و زنده بودن عواطف انسانى، بلكه براى تقويت روحيّه ديگران اثر فوق العاده مهمّى دارد.[21]
از سخنان امام على عليه السلام مى توان در اين مورد نيز بهترين سرمشق را گرفت:[22]بعد از شهادت «محمّدبن ابى بكر» والى و فرمانده مصر، در نامه اى كه به «عبداللَّه بن عبّاس» نوشت، چنين فرمود:محمّد بن ابى بكر كه رحمت خدا بر او باد شهيد شده، من اين مصيبت بزرگ را به خاطر خدا تحمّل مى كنم و اجر آن را از خدا مى طلبم!او براى من فرزندى خيرخواه،فرماندارى تلاشگر،شمشيرى برنده،و ستونى محكم و بازدارنده بود ...[23]،[24]
آری فراموشی یاد شهدا از تهدیدات فراروی انقلاب است[25] و باید به همگان گوشرد نمود که چه رشادت ها و ایثارها در دفاع از کشور و نظام در هشت سال انجام شد و چه شهدای عزیزی در این راه داده ایم.[26]
از این جهت است که می گوئیم اردوهای راهیان نور در واقع بزرگداشت یاد و نام شهدا و ارزش های دفاع مقدس است ، مساله ای حیاتی که بخشى از دستورات اسلام و تدبيراتى است كه براى حفظ روحيه بسيجى و بقاى آن در ميان مسلمين مى شود؛ و اگر اين امر به فراموشى سپرده شود به يقين تأثير فراوانى درتضعيف روحيه بسيجى خواهد داشت.[27]
راهیان نور؛ موثرترین برنامه برای انتقال فرهنگ ایثار و شهادت به نسل جوان
امروز دشمنان اسلام بيشترين وحشت را از فرهنگ شهادت و شهادت طلبى دارند، اين در حالى است كه آنها توان مقابله به مثل، نسبت به فرهنگ شهادت را ندارند و سلاحى كه بتوان از آن در برابر اين فرهنگ دفاع كرد در خود نمى بينند.[28]
البته شنيده شده است كه اخيرا دولت های غربی در صدد برآمدند تا ريشه فرهنگ شهادت طلبى خشكانده شود،لذا در قالب اسناد مختلف بین المللی هم چون سند 2030، برای حذف واژه و مفهوم شهادت از كتب درسى تلاش می کنند، هم چنین حذف آيات مربوط به جهاد و شهادت را در كتب دروس دينى در دستور کار قرار داده اند ؛ تأسف آورتر این است که برخی عناصر دست نشانده كه متأسفانه در ممالك اسلامى و بعضا در داخل کشور كم [29]نيستند به اين امر توصيه كرده اند و براى ايجاد نفرت نسبت به آن، شهادت طلبى را انتحار و خودكشى مى نامند و شهادت طلبان را تروريست.[30]
بر این اساس نه تنها ديروز، بلکه امروز نيز فرهنگ سرنوشت ساز« شهادت» است كه لرزه بر اندام دشمنان مى افكند، و آنها را از نفوذ در دژهاى اسلام مايوس مى كند، و چه پر بركت است فرهنگ شهادت براى مسلمانان، و چه وحشتناك است براى دشمنان اسلام.[31]
با این تفاسیر مساله شهادت و جهاد در مقابل دشمنان نباید خاموش شود؛[32] بلکه این مساله باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد و برای نسل جوان تبیین شود؛ [33] لذا آشنا کردن بیش از پیش جوانان با تجربیات دفاع مقدس ضروری است؛[34] زیرا یکی از رموز موفقیت ملت به ویژه در دفاع مقدس بهره گیری از فرهنگ جهاد و شهادت بود، و باید روی این مساله مهم کار،بررسی، استخراج، تبیین و تحلیل شود که برگزاری اردوهای راهیان نور به نوبۀ خود نسخۀ کامل از انتقال فرهنگ ایثار و شهادت به نسل جوان محسوب می شود. [35]
بنابراین مسئولان و دست اندرکاران برنامۀ ارزشمند راهیان نور باید با رویکرد نظری جامعه را آماده جهاد و شهادت نمایند؛باید مطالب و محتوای جامع در طول دورهای اردویی در مناطق عملیاتی تهیه و منتشر شود.[36] تاجوانانی که صحنه ایثار و فداکاری را ندیده اند در آن سرزمین ها حضور یابند و خاطره ها تجدید شود ؛ در این بین می توان پیروزی ها و شجاعت ها و شهامت های رزمندگان دفاع مقدس را را برای آنها تشریح کرد و جوانان را با کوله باری از عشق به ایمان و شهادت، به پوییدن راه آنها دعوت کرد. [37]
خوشبختانه برنامه راهیان نور در این زمینه بسیار مثبت است [38] و با فعالیت های چند سال اخیر مسئولان برگزاری اردوی راهیان نور و با تلاش بی امان دغدغه مندان به فرهنگ شهادت؛ اين فرهنگ متعالی آن چنان در جامعه گسترش يافته و ريشه دوانيده كه باتبليغات مادی غرب نمى توان جلوی آن را گرفت.[39]
حقیقت آن است که اعزام تعداد بسیاری از جوانان به مناطق عملیاتی باعث آشنایی بیش از پیش آنان با فرهنگ دفاع مقدس شده است. [40]به نحوی که جوانان و نوجوانان اعم از پسر و دختر وارد اين صحنه شده اند و اين بلاى وحشتناكى است براى دشمنان اسلام، اميدواريم كه مسلمين جهان روز به روز با اين فرهنگ پر افتخار آشناتر شوند و راه شهيدان روز به روز پر رهروتر گردد.[41]
راهیان نور ؛ نمایش آمادگی دفاعی ملت
مادامى كه همه مردم جهان در برابر اصول عقل و عدالت تسليم نشده، و زور و قدرت بر روابط ملل دنيا حكومت مى كند و اين احتمال وجود دارد كه جامعه اسلامى مورد تهاجم بيگانه قرار گيرد، اسلام دستور مى دهد كه مسلمانان آمادگى كامل خود را براى دفاع از خويش حفظ كنند[42]
بدیهی است در موضوع جهاد و دفاع اسلامى اغراض شخصى مطرح نيست، بلكه هدف حفظ مكتب انسانى اسلام است، لذا آنها كه دشمنيشان با شما شكلى از دشمنى با خدا، يعنى دشمنى با حق و عدالت و ايمان و توحيد و برنامه هاى انسانى دارد، بايد در اين زمينه ها هدف حملات يا دفاع شما باشند.[43]
خداوند در قرآن کریم مر فرماید:«وَ اعِدُّوا لَهُمْ مَااسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ؛اى مسلمانان! هر نوع نيرو و توانى داريد (اعم از توانايى هاى اقتصادى، نظامى، تبليغاتى، اجتماعى و مانند آن) براى مقابله با دشمنان آماده سازيد».[44] این آیه به ما می گوید مسلمانان باید در همه حال و همه جا در مقابل دشمنان آماده باش باشند.یعنی تا زمانی که اسلام دشمنی دارد باید این آمادگی وجود داشته باشد[45]؛يعنى در انتظار نمانيد تا دشمن به شما حمله كند و آن گاه آماده مقابله شويد، بلكه از پيش بايد به حد كافى آمادگى در برابر هجوم هاى احتمالى دشمن داشته باشيد.[46] به عبارت دیگر برای اين كه فكر جنگ را از سر دشمن خارج سازيد، باید با آمادگى بالا، انديشه جنگ در نطفه خفه شود.[47]
در حقيقت بينش اسلام در مورد جنگ، يك تفكّر پيشگيرانه است.[48]و اسلام مى خواهد با ايجاد آمادگى عالى مسلمانان، ريشه جنگ را بخشكاند و زمينه درگيرى و خونريزى را از بين ببرد. [49]
در این بین به مسلمانان دستور داده شد با برقرارى پيوند محكم با خداوند و پيوند محكم با بندگان خدا، جسم و[50]جان خود و اجتماع خويش را آماده براى جهاد كنند، و به اصطلاح خود سازى نمايند، و مسلما هر گونه جهادى بدون آمادگى هاى روحى و جسمى افراد و بدون پيوندهاى محكم اجتماعى محكوم به شكست خواهد بود، که برنامه راهیان نور می توان در این زمینه توفیقات فراوانی کسب کند.[51]
حوادث اخیر نیز ثابت کرد بر خلاف آنچه که برخی ها خیال می کنند دوران دفاع مقدس تمام شده است بلکه جوانان امروز از جوانان قدیم آماده ترند.[52]
بنابراین در هر زمان ممکن است دشمن علیه ما حمله کند ؛ از این رو باید در راستای برگزاری مستمر برنامه های فرهنگی از جمله اردوهای راهیان نور اقدام نمود زیرا جامعه و مردم وقتی ببینند شهید در جامعه ارزش والایی دارد آنها هم تشویق می شوند که به این مقام والا نائل شوند و درصورت نیاز ، مردم پا به میدان خواهند گذاشت.[53]
بی شک ما در حال حاضر می توانیم با استفاده از تجربیات دفاع مقدس در قالب کاروان های راهیان نور، توطئه های دشمنان را شناسایی کرده و برای مقابله با آن برنامه ریزی نماییم؛ منتهی در این بین آماده نگه داشتن جوانان بحث بسیار مهمی است که ظرفیت های بی بدیل برنامه راهیان نور می تواند بر این مسأله جامۀ عمل پوشاند .[54]
روایت گری در راهیان نور ؛ فرصتی مناسب برای بازخوانی تاریخ جنگ
مطالعه تاريخ جنگهاى اسلامى، از صدر اسلام تاکنون ؛ اين حقيقت را آشكار مى سازد كه مسلمانان از عصر پيامبر(ص) تا رزمندگان دوران دفاع مقدس ، اگر شاهد پيروزيهاى سريع و پى در پى بودند، همه بدون استثناء در سايه جدّ و جهد و ايثار و فداكارى بسيار صورت گرفت، درست است كه دست حمايت الهى بالاى سر آنها بود، ولى از نظر اسباب ظاهر عامل پيروزى تلاش و كوشش آنان بود.اين يك قانون جاودانه تاريخ است نه منحصر به ياران پيامبر و امام حسين عليه السّلام بوده و نه مربوط به ديروز و امروز است، بلكه در آينده مانند گذشته نيز اين اصل اساسى حاكم است.[55]
شکی نیست که هر ملتی با تاریخ آن زنده است،[56] و هراندازه که تاریخ یک ملت مبهم شود، هویت آن ملت نیز مبهم و ناقص می شود، لذا باید تاریخ دفاع مقدس به عنوان مهمترین واقعه تاریخی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مورد توجه قرار گیرد و برای آیندگان به یادگار بماند تا از این طریق هویت ملی و دینی حفظ شود و این جرات، شهامت و قدرت به آینده و نسل های آینده منتقل شود تا آنان بدانند پدران آنها با شرایط بسیار سخت در مقابل دشمنان به خوبی ایستادند و نگذاشتند یک وجب از خاک کشور ما از دست برود.[57]
بدین ترتیب باید گستره تاریخ جنگ تحمیلی در مناسبت های مختلف بیان شود؛ و این مساله مهم به صورت دقیق برای مردم بازگو شود تا آحاد جامعه به ویژه نسل جوان؛ با ابعاد و زوایای مختلف تاریخ جنگ تحمیلی آشنا شوند و به اهمیت آن پی ببرند که این امر می تواند در بستر راهیان نور و در قالب نقش خطیر روایت گری محقق شود. [58]
در این میان ؛ باید در اردوهای راهیان نور ، جلوه هاى ايمان و شهادت در تاريخ جنگ تحمیلی باز گو شود و واقعیت های جنگ آنچنان که هست بازگو شود زیرا اگرمخاطبان واقعیت را مشاهده کنند به آن ایمان پیدا می کنند.[59]
راهیان نور؛ عدالت خواهی در سایۀ پیوند فرهنگ انتظار و شهادت
«انتظار» و «شهادت » از جمله سازنده ترين مفاهيم در آموزه های اسلامی است[60] زیرا هجرت و جهاد و شهادت مخصوص به دوران معيّنى از آغاز اسلام نیست[61] بلکه «انتظار» معمولا به حالت كسى گفته مى شود كه از وضع موجود ناراحت است و براى ايجاد وضع بهترى تلاش مى كند.[62]
لذا مسأله انتظار حكومت حق و عدالت «مهدى» و قيام مصلح جهانى در واقع مركّب از دو عنصر است؛ عنصر «نفى» و عنصر «اثبات».عنصر نفى همان بيگانگى با وضع موجود؛ و عنصر اثبات خواهان وضع بهترى بودن است.[63]
از این جهتعلاقه انسان به پيشرفت و تكامل، به دانايى و زيبايى، به نيكى و عدالت ، علاقه اى است اصيل، هميشگى و جاودانى؛ و انتظار ظهور يك مصلح بزرگ جهانى آخرين نقطه اوج اين علاقه است .[64] از سوی دیگر انتظار چنان انقلابى داشتن هميشه توأم با يك جهاد وسيع و دامنه دار است [65]
لذا در مورد انتظار ظهور حضرت مهدى (عج) يك نوع رابطه و تشابه در ميان مسأله «انتظار» و «جهاد و شهادت» و مبارزه با دشمن، در آخرين شكل خود، وجود دارد.[66]
با این تفاسیر باید گفت دو واژه«انتظار» و«شهادت» مکمل یکدیگرند، و ارواح پاک شهیدان در جهان برزخ، در انتظار آن ظهور عظیمند و راهیان نور ، به سوی آن بر افرازنده پرچم عدل جهانی گام برمی دارند.[67]
سخن آخر:( تداوم راهیان نور در گرو مردمی بودن آن است)
اسلام بهترين راه را براى مردمى بودن ، معرّفى مى كند؛ اگر ما مسائل مردمى اسلام را پر رنگ نشان داده و عمل كنيم جاذبه اسلام چند برابر مى شود و وقتى مردم ببينند كه من به صورت متكلّم وحده سخن نمى گويم و همه جا منافع مردم را در نظر مى گيرم به اين آيين گرايش مى يابند.[68]
در این میان ترویج فرهنگ دفاع مقدس و تدام برنامه راهیان نور جز از طريق همكارى مردمى حاصل نمى شود.[69]لذا وقتی برنامه ها مردمی باشد هیچ گونه عوارضی نخواهد داشت[70].
سلام و درود خداوند بر شهیدان راه حق و سلام و درود خدا بر شما زحمت کشان عرصۀ ترویج فرهنگ دفاع مقدس که چراغ پرنور شهیدان را پاسداری می کنید و از آن خون های پاک، دروس پر ارزشی برای رهروان راه آنها می سازید. [71]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج 1 ؛ ص378.
[2] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۷/۷/۱۳۸۹.
[3] همان.
[4] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص664.
[5] همان.
[6] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۷/۷/۱۳۸۹.
[7] همان.
[8] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد حوزوی دائره المعارف دفاع مقدس؛5/2/1390.
[9] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۷/۷/۱۳۸۹.
[10] همان.
[11] متن پیام حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی به همایش انتظار و شهادت؛2/3/1388.
[12] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۷/۷/۱۳۸۹.
[13] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد حوزوی دائره المعارف دفاع مقدس؛5/2/1390.
[14] تفسير نمونه، ج 1، ص 54.
[15] «بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ»،(سوره آل عمران؛ آيه 169).
[16] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 3 ؛ ص545.
[17] همان. ؛ ج 5 ؛ ص248.
[18] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 2 ؛ ص319.
[19] سوره آل عمران؛ آيه 169..
[20] مثالهاى زيباى قرآن، ج 1، ص 39.
[21] مديريت و فرماندهى در اسلام ؛ ص183.
[22] همان.
[23] نهج البلاغه؛ نامه 35.
[24] مديريت و فرماندهى در اسلام، ص 184.
[25] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رییس سازمان نشر آثار و ارزش های مشارکت روحانیت در دفاع مقدس؛4/4/1394.
[26] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/7/1390.
[27] پيام قرآن ؛ ج 10 ؛ ص311.
[28] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 5 ؛ ص248.
[29] همان.
[30] همان؛ ص 249.
[31] تفسير نمونه ؛ ج 21 ؛ ص406.
[32] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد برگزاری یادواره شهدای روحانی استان قم؛23/3/1390.
[33] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 5 ؛ ص249
[34] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد برگزاری یادواره شهدای روحانی استان قم؛23/3/1390.
[35] همان.
[36] همان.
[37] متن پیام حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی به همایش انتظار و شهادت؛2/3/1388.
[38] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم افتتاح ساختمان مؤسسه طلایه داران نور؛ 23/9/1388.
[39] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج 5، ص 249.
[40] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم افتتاح ساختمان مؤسسه طلایه داران نور؛ 23/9/1388.
[41] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج 5، ص 249.
[42] اسلام در يك نگاه ؛ ص101.
[43] تفسير نمونه ؛ ج 7 ؛ ص226.
[44] آيين رحمت، ص: 64.
[45] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم افتتاح ساختمان مؤسسه طلایه داران نور؛ 23/9/1388.
[46] تفسير نمونه ؛ ج 7 ؛ ص221.
[47] آيين رحمت، ص 64.
[48] همان؛ ص 65.
[49] همان؛ ص 64.
[50] تفسير نمونه ؛ ج 4 ؛ ص15.
[51] همان؛ ص 16.
[52] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم افتتاح ساختمان مؤسسه طلایه داران نور؛ 23/9/1388.
[53] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد برگزاری یادواره شهدای روحانی استان قم؛23/3/1390.
[54] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم افتتاح ساختمان مؤسسه طلایه داران نور؛ 23/9/1388.
[55] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص219.
[56] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد حوزوی دائره المعارف دفاع مقدس؛5/2/1390.
[57] همان.
[58] همان.
[59] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان ؛ ص24.
[60] حكومت جهانى مهدى (عج) ؛ ص283.
[61] همان.
[62] تفسير نمونه ؛ ج 7 ؛ ص381.
[63] حكومت جهانى مهدى (عج) ؛ ص85.
[64] همان ؛ ص87.
[65] تفسير نمونه ؛ ج 7 ؛ ص381.
[66] مسئله انتظار ؛ ص34.
[67] متن پیام حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی به همایش انتظار و شهادت؛2/3/1388.
[68] مشكات هدايت ؛ ص167.
[69] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 14 ؛ ص104.
[70] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم افتتاح ساختمان مؤسسه طلایه داران نور؛ 23/9/1388.
[71] متن پیام حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی به همایش انتظار و شهادت؛2/3/1388.
